حكومەتی نوێ و فەزای گشتی
“چاخی ئێمە چاخی رەخنەیە، هەموو شتێك بەر لە قبووڵكردنی یان رەتكردنەوەی، دەبێ بكەوێتە بەر لێ وردبوونەوەی رەخنەیی”.
كانت


پەیوەندییەكی توند و تۆڵ و تۆكمە لە نێوان سیستەمی سیاسی (یان حكومەت) و هاووڵاتیاندا هەیە. كەواتە گریمانە وایە كە حكومەت دەبێ نوێنەرایەتیی رای هاووڵاتیان بكات، چونكە هەر ئەوان، حكومەت هەڵدەبژێرن. ئیدی، دەبێ حكومەت لە بڕیار و سیاسەت و پرۆگرامیدا هەوڵ بدات، لەگەڵ رای هاووڵاتیاندا گونجاو و هەماهەنگ بێت. ئەم شتە لە كاری حكومەتدا شتێكی بنەڕەتییە، چونكە لە سەر بنەمای ئاست و رێژە و رادەی رازی بوونی هاووڵاتیان لە حكومەت، شەرعیەتی سیستەمی سیاسی دیاری دەكرێت.
كەواتە و، بۆ ئەوەی حكومەت لە پێگەیەكی بەهێزدا بێت و شەرعی بێت، پێویستە پەیوەندی لەگەڵ هاووڵاتیاندا بەهێز بكرێت و متمانەی ئەوانیش بەدەست بێت.
ئەمە چۆن بەدی دێت؟
لە هزری سیاسیدا زۆر تێز لەم بارەیەوە خراوەتە روو، كە جەخت دەكەنە سەر چۆنیەتی پەیوەست بوونی حكومەت لەگەڵ خواست و بۆچوونی هاووڵاتیاندا. یەكێك لەوانەی بە شێوەیەكی قووڵ بەشدارییان لەو تێزانەدا كرد، فەیلەسووفی هاوچەرخی ئەڵمان (یورگن هابرماس Habermas – 1929 لەدایك بووە) بوو، ئەویش لە چوارچێوەی ئەوەی لەبارەی بیرۆكەی (دیموكراسیی راوێژكارانە Democrac Deliberative) و بیرۆكەی (فەزای گشتی)دا.
جا ئاخۆ ئەو بیرۆكەیە چییە؟
بیرۆكەی (بواری گشتی: فەزای گشتی) بە توند و تۆڵی بە بیرۆكەی (دیموكراسیی راوێژكارانە)وە بەندە، كە بە شێوەیەكی بنەڕەتی بایەخ بە را و ویستی هاووڵاتیان دەدات، ئەمیش تەنیا و بەو پەڕی ئازادییەوە لە چوارچێوەی دیموكراسی و سیستەمی دیموكراسیدا گەڵاڵە دەبێت.
لە سیستەمی دیموكراسیدا (بواری گشتی) رۆڵی ناوەند (میانگێڕ) لە نێوانی حكومەت (یان دەوڵەت، سیستەمی سیاسی) و هاووڵاتیان (یان كۆمەڵگای مەدەنی) دەبینێت. ئەم بوارە (فەزایە) بریتییە لە گۆڕەپانێك، تێیدا هاووڵاتیان بۆ ئاڵوگۆڕ كردنی بیر و را و گفتوگۆ و رەخنە گرتن لە پرسی سیاسی، گرد و كۆ دەبنەوە. لێرەشدا ئەركێكی گرنگ و بنەڕەتیانەی حكومەت دێتە پێش كە: مسۆگەر كردنی پیادە كردنی ئەو چالاكیانەیە لە چوارچێوەی بواری گشتی و، دوا جار مسۆگەر كردنی سەربەخۆیی ئەم بوارە و دابین كردنی تایبەتمەندییەكەی.
بەڵام ئاخۆ تا چ ئاستێك دەكرێ ئەم گفتوگۆیانە درێژە بكێشن؟
بە رای (هابرماس)ی فەیلەسووف، بابەتەكە پەیوەندیی بە ئاست و قووڵیی كاریگەریی ئەو گفتوگۆیانەوە هەیە بە سەر بۆچوونەكانی دەسەڵاتی سیاسییەوە. بۆیە ئەو دووپاتی دەكاتەوە كە دوو جۆرە ماف هەن:
• مافی گوزارشت كردن لە را.
• مافی ئەوەی ئەو رایە كاریگەر بێت.
لە چوارچێوەی ئەم رایەدا دەكرێ بنەماكانی پەیوەندیدار بە ئازادی و سیاسەتی دیموكراسییەوە دیاری بكرێن و بەم شێوەیەی دادێ:
1- بنەمای بە ئازادی گفتوگۆ كردن لەبارەی پرسەكانەوە.
2- رەخنەی عەقڵانی لە كاروباری سیاسیدا.
3- وەرچەرخاندنی را بەرەو پرۆسەیەكی دیالۆگی عەقڵانیی رەخنەگرانەی ئازاد لە هەژموون و كۆنترۆڵ.
4- شەفافیەت و ئاشكرایی، كە سیاسەت و ئەخلاق پێكەوە گرێ دەدات.
لەم بنەمایانەدا هابرماس بە شێوەیەكی جەوهەری لە بیر و بۆچوونی (تیۆریی لیبراڵی) و مریدانی (تیۆریی گرێبەستی كۆمەڵایەتی) لە رووی چۆنیەتی پێكهێنانی را لە بواری گشتیدا، جیاوازە. لەو كاتەی كە را خۆڕسكانە لە لای لیبراڵەكان و مریدانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی دروست دەبێت، ئەوا لە لای هابرماس ئەو رایە دروست نابێت تەنیا لە چوارچێوەیەكی گشتیدا نەبێت كە مەرج و رەوشی تایبەت بە خۆی هەبێت. واتە ئەو رایە گەڵاڵە نابێت تەنیا لە واقیعێكی ئازاد و بێ كۆت و بەند نەبێت، كە دەبێتە مایەی ئازادی لە پێكهاتنی ویستی سیاسییان و هەڵبژاردنی حكومەتەكانیان و كار كردن لێی. پەیدا بوونی لەمپەر كە رێ لەو پێكهێنانە ئازادە بگرێت، دەبێتە مایەی پێكهاتنی “رایەكی شێواو” و هابرماس ناوی دەنێت “پێكەوەڕۆیی شێواو”، كە خۆی لە كار لێ كردنی سەركوتكەرانە، كە لە لایەن دەسەڵاتەوە بە سەر هاووڵاتیاندا پیادە دەكرێت. لە ئەنجامدا “كۆدەنگییەكی چەواشەمان دەبێت كە شەرعیەتی عەقڵانیی تێدا نییە”.
ئەم رەوشە جۆرێك لە نامۆیی (Alienation) لە نێوان دەسەڵاتی سیاسی و هاووڵاتیان دروست دەكات، ئەمەش حاڵەتی بێ دەربەستی (بێ باكی)ی سیاسی (political apathy) دەهێنێتە ئاراوە، كە ئەمیش لە لای خۆیەوە كار لە حاڵەت و ئاستی شەرعیەت دەكات.
لێرەدا دەپرسین: ئایا دەسەڵاتی سیاسی پێویستی بە شتێك هەیە بۆ گۆڕینی ئەم رەوشە؟
بەڵێ دەسەڵاتی سیاسی پێویستی بە پشتیوانیی (support) هاووڵاتیان هەیە بۆ گۆڕینی رەوشەكە بەرەو باشتر. ئەمەش بەوە بەدی دێت كە سیستەمی سیاسی كار و ئەركی خۆی بەجێ بگەیەنێت. سیستەمی سیاسی بەردەوام پێویستی بە پشتیوانی و متمانەی هاووڵاتیان هەیە. هەڵسەنگاندنی نەرێنی بۆ كاری حكومەت لە لایەن هاووڵاتیانەوە دەبێتە مایەی “نەمانی” پشتیوانی و “لەدەست دانی” متمانە، ئەمەش دەبێتە مایەی “ناتوانایی لە دیموكراسی Deficit in Democracy “دا.
ئەگەر ئەم رەوشە ببەینە سەر دۆخی هەرێمی كوردستان و لە پێكهێنانی حكومەتی نوێ بە سەرۆكایەتیی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بكۆڵینەوە، ئاخۆ دەكرێ چ بڵێین؟ لە راستیدا حكومەتی نوێ لە رەوشێكی نوێدا چ لە ئاستی ناوخۆ یان هەرێمی یان نێودەوڵەتیدا، پێك دەهێندرێت.
لە هەرێمدا جۆرێك لە جیاوازیی دید لە نێوان هەردوو پارتی سەرەكی (پارتی و یەكێتی) و پارتەكانی ئۆپۆزسیۆندا هەیە، كە كاریگەرییان بە سەر رای گشتییەوە هەیە، ئەمە گەیشتووەتە رادەیەك كە كار لە رەوشی هەرێمیش دەكات.
لە ئاستی هەرێمیدا ناوچەكە بە گشتی بە قۆناغێكی مەترسیداردا تێپەڕ دەبێت، كە چاوەڕوانی پەرەسەندنی ریشەیی و گۆڕانی قووڵی لێ دەكرێت.
لە ئاستی نێودەوڵەتیشدا جۆرێك لە ململانێ لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و وڵاتانی رۆژئاوا و، لە نێوان كۆمەڵێك زلهێز لە نێویاندا رووسیا و چین لە ئارادایە، ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بووەتە گۆڕەپانی ئەو ململانێیە.
لە ئاست ئەم پەرەسەندنەی بارودۆخەكە، حكومەتی نوێ یەكەم لە سەریەتی بارودۆخ بە شێوەیەك رێك بخاتەوە، كە ببێتە مایەی ئەوەی دەكرێ پێی بڵێین “دڵنیایی” كردنی ئۆپۆزسیۆن لەبارەی پرۆگرام و سیاسەتی حكومەتی نوێوە، بەوەی كە ببێتە ژینگە و كەشێك بۆ بنیاتنانی متمانە.
سەرباری ئەوە، پێویستە حكومەتی نوێ بە خێرایی ئەم هەنگاوە بوێر و یەكلاییكەرانەی دادێ بهاوێت:
• چاك كردنی دەزگا كارگێڕییەكانی حكومەت.
• دانانی سنوورێك بۆ گەندەڵیی كارگێڕی و دارایی كە كەوتووەتە بنكەن كردنی بنیادی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری.
• بوارێكی فراوان و باش بە گفتوگۆی بابەتیانەی عەقڵانی بڕەخسێندرێت.
• بەدی هێنانی كرانەوەیەكی ئازادانە بۆ هاووڵاتیان.
• قووڵ كردنەوەی ئامرازەكانی دیموكراسیی راوێژكارانە لە فەزای گشتیدا.
• چاك كردنی سیستەمی پەروەردە و خوێندن.
هەموو ئەو شتانە ئەنجامێكی گرنگ بە دەستەوە دەدەن، كە پەیوەندیی بە گەڕاندنەوەی رۆڵی كارای هاووڵاتییەوە هەیە، ئەویش بە گرێدانی بە پرۆسەی سیاسییەوە و كردنی بە “هاووڵاتییەكی كارا Active Citizen”، كە بەوپەڕی ئازادییەوە و بێ هیچ ئاڵۆزییەك، رای خۆی دەردەبڕێت.