كەواتە تێبینی دەكرێت، لە بواری گشتییەوە بەرەو كرداری پێكەوەڕۆیی وەرچەرخانێك لە دووپات كردنەوەكانیدا هەبێت، لەو كردارەشەوە بۆ یاسا و كۆمەڵگەی مەدەنی.
دەروازەی فەلسەفیانەی (هابرماس) لە میانەی دیاریكردنێكی وردەوە، كە شێوەی نوێی دیموكراسیی پەرلەمانی بە ئاڕاستەی لادان بەرەو شێوەیەكی خۆسەپێنی هەرەوەز (corporatism) و كۆمەیل لە پێناو گەڕان و گەیشتن بە چارەسەری مام ناوەندی (compromise) لە نێوان بەرژەوەندیی دژ بە یەكدا، بە ئامانجی بنیاتنانی ئارامی بۆ دامەزراوەكانی دەوڵەت پێكدێنێت..
لە ڕێی بەرخوێندنەوەی پەرەسەندنی بیرۆكەی سیاسییەوە، سەرنج دەدەین كە هەر یەك لە (ڤیبەر) و (لومان) دەیسەلمێنن سەروەختێك پێویست دەبێت ئەرێ (ڕازی بوون) (nod) بە پرسی جیاوازیی نیزامیانەو تێك چڕژاو بدرێت، ئەوا دەبێ ئەو ئەرێیە (رازی بوونە) بدرێت. ئەم حاڵەتەش (رازی بوون و ئاماژەدان بە ئەرێ) نابێ ببێتە مایەی كەم كردن و هێنانە خوارێی ئازادیی ئاخافتن و كار لە شێوەكانی گرێ كوێرەی دانوستاندندا (ئەم بیرۆكەیەش لە میانی وەرگرتنی ناڕاستەوخۆ لە هەر یەك لە: پیاجێ و ئاپیل و ئاریندت)ـەوە هاتووە. دوایین بەركێشەی ئەم رەوشە هزرییە نە ماركسیزم، نە وەزیفایەتی، نە تیۆریی كۆمەڵگای مەدەنی و، نە تیۆریی كرداری سیاسی بوو، بەڵكوو ئەنجام بریتی بوو لە: پێكهاتەیەك لە ئەنترۆبۆلۆژیای لیبرالیزم و بتایەتیی یاسایی.
لێرەوە (هابرماس) كرداری پێكەوەڕۆیی بە بیرۆكەی خۆی لەبارەی یاساوە گرێ دەدات. یاسا لە لای ئەو چركەیەكە لە سیاسەتی نێونەتەوەیی
(Moment of Political Universality) كە دەسەڵات و بەرژەوەندی و یەكسانیی فۆرمالیستانە تێدەپەڕێنێت. بەڵام لەبەر ئەوەی بۆی ناكرێ ئەمە بكات بە بێ ئەوەی بگاتە هەڵوێستگەلێك كە لە بنەڕەتدا (هیگل)، (ماركس)، (شمیدت) و (ئەرندت) گوزارشتیان لێ كرد بوون، جا ئەو ناچار بوو لیبرالیزم لە (لومان) و لە تیۆریی یاسا بخوازێت، كە بە روونی كاریان لە بنیاتنانی بیرۆكەی یاسا لە لای (هابرماس) كرد.
لێرەشدا پێكەوە گرێدانێكی روون لە نێوانی ڕەوا بوونی سیستەمی سیاسی و یاساییدا دەبینین، ئەویش لە رێی دووپات كردنەوەی (هابرماس) كە دەكرێت بەخشینی رەوایی بە سیستەمی سیاسی دەبێ فۆرمێكی یاسایی بگرێتە خۆ. یاساش هەر هێندەی بەس نییە كە قبووڵ بكرێت و ددانی پێدا بنرێت، بەڵكوو لە بنەڕەتدا پێویستی بەوەیە كە لە دۆخێكدا بێت شایانی ئەوە بێت ددانی پێدا بندرێت. لێرەشدا دەوڵەت لە سەریەتی دوو شتی گرنگ بەدی بهێنێت كە بریتین لە:
• یاسای هەڵسوكەوت
• رەوا بوونی یاسا
هەموو ئەو شتە لە پێناو ئەوەی رەوایی و پاساوی عەقڵانی بدەینە دامەزراوەكان تا لە نێو كایەی گشتیدا كردار و چالاكیی خۆیان بكەن، هەر بۆیە دەوڵەت چەندین یاسا بە پێی فەلسەفەی دەسەڵاتی سیاسی دەردەچوێنێت.
وێڕای ئەوە، پرسی پەنا بردنە بەر یاسا بە پرسێكی گرنگ دادەندرێت بۆ بەدی هاتنی سیستەمی دیموكراسی، دیموكراسییەك نییە بە بێ یاساو بە بێ پەنا بردنە بەر یاسا، لە كاتی بەرپا بوونی كێشە و ململانێدا، هەروەها دیموكراسییەك نییە لەگەڵ ئەوەی پێی دەڵێن”دەسەڵاتی هۆبۆ ئارەزوو” كە دەسەڵات لێرەدا دەسەڵاتێكی هەڕەمەكیی زۆرەملێیە، كە تێیدا دەسەڵاتدار لە سەرووی یاساو لە دەرەوەی لێپرسینەوە دەبێت.
لەگەڵ ئەوەشدا(هابرماس) دووپاتی دەكاتەوە، تەنیا حوكمی یاسا یان هەر خۆی بەڵگە نییە بۆ هەبوونی سیستەمی دیموكراسی، هەڵبەت هەبوونی ئەم سیستەمە بە بێ حوكمی یاسا مەحاڵە، رۆحی ئازادییش گریمانەی رێز گرتن لە یاسا دەكات، دیموكراتی بوونی نابێت لە شوێنێكدا كە سامان و خۆپەرستی و رۆحی دووڕوویی و گەندەڵی هەبن، هەروەها دیموكراسییەك بە بێ ئاشتیی كۆمەڵایەتی بوونی نییە، چونكە بە بێ ئەو ئاشتییە كۆمەڵایەتییە ناتواندرێت داكۆكی لە بێهێزان بكرێت.
هابرماس، بە وردی بیرۆكەكەی روون دەكاتەوە، كاتێك دووپاتی دەكاتەوە كە بنەمای سەروەریی میللی مەرجێكی سەرەكییە بۆ شەرعیەتی یاسا لە سیستەمی دیموكراسیدا، چونكە بوار دەدات بە هاووڵاتیانێك كە مافی یەكسانیان هەیە، بەشدار بن لە گەڵاڵە كردنی ئەو كارگێڕییەی دەچێتە فۆرمی دەزگای یاساییەوە، بۆ بڕیاردانی ویستی سیاسیی خۆیان.
هابرماس رەخنە لە تیۆریی سیاسی دەگرێت، چونكە نەیتوانی نائارامیی نێوان سەروەریی گەل و مافی مرۆڤ چارەسەر بكات، بۆیە دەپرسێت: كامانەن ئەو مافە سەرەكیانەی كە دەبێ هاووڵاتیانی ئازاد و یەكسان، بۆ یەكدی ددانی پێدا بنێن؟ هابرماس بەرسڤی ئەم پرسیارە دەداتەوە و دەڵێ، ئەمە بە دانانی دەستوور بەدی دێت، كە رێ بۆ گەل خۆش دەكات سەروەریی خۆی پیادە بكات، لە هەمان كاتدا هێنانە ئارای سیستەمێك لە مافی بنەڕەتی.
بە بۆچوونی هابرماس، جڤاكی سیاسی (دەوڵەت) دەكەوێتە گۆڕینی هەر ململانێیەك بۆ ددان پێدانان لە كۆمەڵگای مەدەنیدا، بۆ ململانێیەك لە پێناوی دەسەڵات یان سامان، لە رێی گۆڕینی ئەو ململانێیانەوە (چ لە سەر ماددە بن یان بەها) بۆ مەكینەیەكی ئاراستە كردن یان ئاوێتە بوون (وەك پارتی سیاسی یان كابینەی حكومەت).
بەڵام مادام پارتی بیرۆكراسی دەسەڵات و كۆنترۆڵی لە دەستدایە، ئەوا ناكرێ فرەیییەكی راستەقینەی بەهاكان یان فرەیی پێكەوەڕۆیی هەبێت. ئەگەر هەموو هەڵوێستە بەهاییەكان وەك ئەوەی خستەنێو (Inputs) بێت هەڵسوكەوتیان لەگەڵدا دەكرێت، دەشبێ بكرێنە رێنمایی ستوونی (vertical direction)، ئیدی وەك بەها دەبێتە بێلایەن و زاڵیش دەبێت و كاروبار كۆنترۆڵ دەكات.
ململانێی بەردەوام و نەپساوە لە پێناو بەدەست هێنانی دانپێدانان پێویستی بە بواری گشتی هەیە، بەوەی فرەیی تێیدا بوارێكی سیاسییانە بۆ گفتوگۆ دەكاتەوە. بەڵام ئەم چەشنە ململانێیە ناتوانێت شان لە شانی ئەم ململانێیانە بدات كە لە چوارچێوەی دەسەڵات و داراییدان، لە نێو دەزگاكاندا كە تێیدا گەیشتن بە دەسەڵات بنەمای رەوایی سیاسییە. هەڵبەت مادام سیستەمی ئابووری دەكەوێتە جۆشدانی هەموو چالاكییەكانی ژیانی سیاسیی ئەو ململانێیانەی لە سەر دەسەڵات و سامان دەكرێن، ئەوا عەقڵانیەتی سوودخوازانە (instrumental rationality) و ستراتیژ درێژەیان دەبێت بۆ بەخشینی نادیاری (obscure) بە پێكەوەڕۆیی و ددان پێدانان و شێوەكانی دیكەی ململانێی سیاسی، كە پشت بە بەها دەبەستن لە بری دەسەڵات و بەرژەوەندی. لێرەشدا یاسا ناكرێ ئەركی جیهانی (universal) بگرێتە ئەستۆی خۆیەوە، بە تایبەتی ئەركی سیاسی كە هابرماس جەختی دەكاتە سەر.
لەم ئەركە سیاسییەدا و بۆ ئەوەی یەكسانیی یاسایی ئەرك و فەرمانێك بگرێتە ئەستۆ كە واقیعی بێت نەك فۆرماڵی، ئەوا پێویستی بە یەكسانییەكی ئابووریانە هەیە. ئەم پرسە لە لای كیرچ هایمەر (Kirchheimar)دا روون بوو، كە ئەو بە پێچەوانەی هابرماس، دووپاتی كردەوە كە ئەو شێوە بڕیارانەی لە بەرژەوەندییەوە سەرچاوەیان نەگرتووە، مومكین نابن كاتێك سیستەمی ئابووری هاووڵاتیان دەكاتە مشتەری (clients)، هەرچەندە هابرماس بە شێوەیەكی زۆر چاك هەوڵی دا رێ لە بەدی هاتنی ئەم كۆتاییە بگرێت.
لە دواییدا، مرۆڤ دەگەڕێتەوە سەر هەمان ئەو پرسیارانەی كە لەم گفتوگۆیەدا ورووژێندران و پێوەندییان بە چۆنیەتی راڤە كردنی بەرهەمەكانی (هابرماس)ـەوە هەیە.
پرسیاری هەرە گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا هابرماس هەست دەكات كە رەخنەی بەردەوام لە سەرمایەداری لە ئەڵمانیا رەخنەیەكی لە رووی سیاسییەوە نابەرپرسانەیە، چونكە ئەڵمانیای پاش دووەمین جەنگی جیهان پێویستی بە ئارامیی سیاسی هەبوو پتر لە هەر شتێكی دی و پتر لە شۆڕشێكی سۆشیالیزمانە؟
هابرماس لە سەر راست بوو كاتێك گوتی یاسا بە زەروورەت پێویستی بەوە نییە چڕ بكرێتەوە بۆ پێوەندیی موڵكایەتی یان بۆ رێكخستنی دادوەریانەی چینەكان و شێوەكانی دیكەی بەرژەوەندی و ململانێ، سەرەنجام دەكەوێتە داوی (enmesh) ئەو ململانێیانەوە. بۆیە ئەو پرسیارانەی روبەڕووی هابرماس دەكرێنەوە ئەمانەن:
• لە بن باری كام مەرج و رەوشی كۆمەڵایەتی و سیاسی دەكرێ یاسا دیاری بكرێت بەوەی كۆكردنەوەی دەسەڵات و بەرژەوەندییە؟
• ئاخۆ بایەخی سیاسییانەی یاسا چییە بەوەی ببێتە بنەمایەك بۆ سەربەخۆیی جڤاكانە و جیهانی؟
• ئایا هابرماس هێشتا هەر سوورە لە سەر ئەو دابەشەی لەبارەی شێوەگەلی جیاجیای بەرژەوەندی و ئەركەكانییەوە لە دووبارە ئاوێتە كردنەوەی كاراییانە لە نێو كۆمەڵدا؟
گفتوگۆ كردنی ئەم پرسیارە گرنگانە لە راستیدا پێویستیان بە توێژینەوەیەكی دیكەی سەربەخۆیە و دەبێتە دەرفەتێكیش بۆ فەلسەفەی سیاسی و سۆسیۆلۆژیا بۆ دەربڕینی ڕاو بۆچوونەكانیان.

ژێدەر:
1. M. Makambu، Demokratie und Rechtsstaat bei Habermas،2003
2. J. Habermas، Der philosopische Diskurs der Moderne،1985
3. J. Habermas، Faktizitat und Geltung،1999
4. D. Shechter، The Functional Transformation: Reflection on Habermas،1999
5. عمر مهیبل، اشكالیە التواصل فی الفلسفە الغربیە المعاصرە،2005
6. جان مارك فیری، فلسفە التواصل،2006
7. كارل اوتو ابل، التفكیر مع هابرماز چد هابرماز، 2005
8. یورجین هابرماس، المعرفە والمصلحە،2002
9. یورغن هابرماز، اتیقا المناقشە ومسألە الحقیقە،2010
أبوالنور حمدی أبوالنور، یورجین هابرماس : الاخلاق والحقیقە،2009