هەر بەرگریكردنێك لە شتگەلی سیاسی و یەكەو ئۆرگانەكانی بواری سیاسەت لە دژی دەستێوەردانی ئابووری و كارگێڕی و كۆمەڵایەتی، بۆ خۆی ئەوە بابەتێكە كە لەلایەن فەیلەسوفی ئەڵمانیایی هانا ئارندێت 1906-1975 HannaArendt بەشێوازێكی سەركەوتووانە تەبەننا كراوە، بەتایبەتیش لە دوای دووەمین جەنگی جیهانییەوەو لە پاش داڕوخانی نازییەتەوە، لەو كاتانەیدا كە ئارندێت كتێبە ناسراوەكەی بەناوی (ئوسوڵی تۆتالیتاری The Origins of Totalitarianism)بڵاوكردەوە، ئەوەیشی لە ساڵی 1951بە چاپ گەیاندو دواتریش لە كتێبەكەی تریدا بەناوی (هەلومەرجی مرۆڤایەتی كە لەساڵی 1958 The Human Conditions) چاپی كرد، ئەم تەبەنی كردنانە دەدیترێت.
بنەچەو كرۆكی هزری(ئارندێت) لە چەند هەنگاوێكی بنەڕەتیانەدا تەجەلا دەبێت، ئەو پێی وایە دەستپێكی ئەوهەنگاوە بەراییانەی بەرەو تۆتالیتاریی بوون دەچن كاتێك دەهاوێژرێن كە هیچ بوارێكی گشتی یا بوارێكی سیاسی نەمابێتەوە بۆ تەحەددا كردنی ئەو ئاڕاستانەی كە دەیانەوێت پێداویستیە ماددیەكانی بەرهەمهێنان و كارگێڕیی كۆنترۆڵ بكەن، شێوازی هاوچەرخی تۆتالیتاری بەپێی بیروبۆچوونی ئارندێت دەرگا لەبواری سیاسەت دادەخات و بەشێوەیەك لە شێوەكان پێداویستیە تەكنەلۆژییەكانی ئابووری دەكاتە ڕێگەیەك بۆ ئەوەی لۆژیكی قازانج خوازی لە هەموو بوارەكاندا دابسەپێنرێن، پێبەخشینی خەسڵەتی ماددی لەناو پێوەندییە كۆمەڵایەتیەكاندا ئەبێتە هۆی ئەوەی مرۆڤەكان وەك شمەكێكی ماددی ڕووت پۆلبەند بكرێن نەك وەك بابەتێكی مرۆیی، ئەم واقیعە لە هزری ئارندێت هاوشێوەی هەلومەرجێكی لەپێشترە(شرط مسبق)، خەسڵەتە ماددییەكەیە بووەتە هۆی ئەوەی پڕۆژەی لەناوبردن و نەهێشتنی ئەوانی تر لە لایەن فەرمانڕەوایانی نازیەتەوە جێبەجێ بكرێت، ئارندێت لە شرۆڤەكاریكردنی بۆ بنەماكانی تۆتالیتارییەت گرفتێكی لەگەڵ سەرمایەداران و كەسانی بۆرجوازیدا هەیە، چونكە ئەوانە دەرگایان كردەوە بەڕووی تۆتالیتارییەتدا. ئەو كردارەشیان بەهۆی هەڵوێستی لاموبالاتی و ڕەتكەرەوەیانەوەیە بۆ پێداویستییەكانی بواری گشتی، بەو شێوەیە بورژوازییەت بەپێی خەمڵاندنی ئارندێت هاوكوفە لەگەڵ دیكتاتۆریەتی فاشی و نازیەت دا، بەهۆی ئەو بەڵێنانەی لە پێناوی سەر لەنوێ داڕشتنەوەی سیستمی كۆمەڵگاو دەوڵەت دەیدەن، لە ڕاستیدا ئارندێت كۆمەڵە گرفتێكی لەگەڵ ماركسیەت دا هەبوو كە لەم شێوەیەی خوارەوەدا ڕادیارە:
گرنگ نییە بەچ شێوەیەك بواری ئابووری لە كۆمەڵگادا رێك دەخرێت، چونكە ئەم بوارە لە ڕێگای بەكارهێنانی كەرەستەكانی تەكنەلۆژیاوە هەڵدەسوڕێنرێت، كەواتە ئەمبوارە نابێتە بوارێك بۆ ئازادی Sphere of liberty، بەڵام دەبێتە بوارێك كە هەمیشە لەمیانەی پێوەرە تەكنەلۆژیی و بەرژەوەندخوازەكانەوە قەبارەكەی بچكۆلەیە، بەمشێوەیە مەسەلەكە لای ئارندێت پێوەندی نییە بە پرۆلیتاریایەكەوە كە نالێهاتووە یان بێ توانستە لە فەرمانڕەواییكردنی خۆیدا، بەڵكو مەسەلەكە پێوەندی هەیە بە هەبوونی چوارچێوەیەكی تەسكەوە لە چالاكی سیاسیدا political virtues، وەك (ئازایەتی،زیرەكی، فەزیڵەت)، كاتێك مرۆڤ شتێك دەكات بەواتای كاتێك مرۆڤ شتێك بەرهەم دێنێت(ئازایەتی و زیرەكی و فەزیڵەت) دەبنە بەربەستێك لەبەردەم ئەو چالاكیانەی وردەكاری و كارایی و خێراییان گەرەكە، لێرەوە ئارندێت لە دوو خانەدا تۆتالیتارییەتی فاشی و نازیی لە تۆتالیتاریەتی ستالینی جیاكردۆتەوە، خانەی یەكەمیان واتە نازی و فاشی بەرهەمی ئاڕاستە بنەڕەتییەكانی ناسیاسییانەی بۆرژوازییەتە/ خانەی دووەمینیان واتە ستالینییەت كۆمەڵە بەهاو سیستمێكە وەك دیكتاتۆریەتی كۆمەڵایەتییە a social dictatorship، واتە دیكتاتۆریەتێكە بەناوی پێداویستییەكانی تەكنەلۆژیای هاوچەرخی پیشەسازیەوە؛ بواری سیاسی دەسڕێتەوە..
جەخت كردنەوەی ئارندێت لەبێتوانایی بواری سیاسەت لەبەرانبەر بوارەكانی تەكنەلۆژیی و كۆمەڵایەتی و ئابووری دەمانگەیەنێتە دەرئەنجامێكی گرنگ؛ ئەویش ئەوەیە كە ئازادی بەتەنیا دەتوانێت لە بواری سیاسیدا پیادە بكرێت، ئەم هزرە لە لایەن هابرماسەوە سوودی لێ وەرگیراوەو بە ڕێك و پێكی هەمواری كردووەتەوە.
هابرماس لەدوای كانت و هیگڵ و ئارندێت هەوڵی داوەو جەختیش لەسەر دیموكراتییەتی سیاسی و ئازادی سیاسی دەكاتەوە، ئەمەش مومكینە لەو كاتەیدا كە دیموكراتیەت لەوە زیاترە بە تەنیا چارەسەرێكی مامناوەندی نێوان چینە كۆمەڵایەتییەكان بێت، سیاسەتیش لەوە زیاترە كە بە سووك و سادەیی ببێتە كەلوپەلی تەكنەلۆژیی پێویست بۆ زامن كردنی چارەسەرێكی مامناوەندی، هەوڵەكانی هابرماس ڕەنگە وەك هەوڵێك وابن بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی راڤەو شرۆڤەو مەزندەو پێشبینیەكانی ئارندێت كە دەربارەی ماوەكانی جەنگ داویەتی بەوەی گوایە پرۆسەیەكی چارەسەركردنی مامناوەندی چینایەتییەو هەمیشە دەكرێت لە ژێر سایەی هەردوو سیستمی سەرمایەداری پێشكەوتوو و سیستمی سۆسیالیزمی دەوڵەتیدا دەسەڵاتێكی داسەپاو بۆ خۆی وەربگرێت.
بە پێچەوانەی ئارندێتەوە كە هەوڵی داوە عەقڵانیەتی قازانجخوازی لەگەڵ سەرمایەداری پێكەوە كۆبكاتەوەو بۆ ئەو كۆكردنەوەیەش پشت بە هایدگەرو ماكس فیبەر ببەستێت هەروەها مكوڕبوونی لە بەرگریكردنی تەواوی لە كۆمارییەكان republicanism و كلاسیكیەكان و چاخی ڕێنیسانس و شۆڕشی مەجەڕی1956، هابرماس لەمبارەیەوە مەیلی بەلای دیموكراتیەتێكی بێ غەلوغەشدا دەچوو، هەروەها بەلای دەوڵتدا مەیلدار بوو بۆ دابین كردن و ڕێكخستنی پێوەندییە سیاسیی و كۆمەڵایەتییەكان و وەدیهاتنی چارەسەرێكی مامناوەندی چینایەتی لە میانەی چەسپاندنی پێوەندییە ئازادەكانی ناو ژیان و كۆمەڵگەو دامودەزگا یاساییەكانی دەوڵەتیدا، بۆ روونكردنەوەی ئەم بیرو بۆچوونانەش پێویستە بگەڕێینەوە بۆ كتێبە پڕ بایەخەكەی دەربارەی(لە نێوان ڕووداو و بنەماكان: هاوبەشیكردنێك لە بیردۆزەی خیتابی یاساو دەوڵەتی یاسای دیموكراتی)
Faktizitaet und Geltung
Beitraege zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaats
كە بەزمانی ئەڵمانییایی لەساڵی 1992 چاپ كراوە، ئەوەش بۆ پەرەپێدانی هزری هابرماس بووە، لەدوای ئەو ماوە یەكلاكەرەوەیەی پاش ساڵی 1989و بە تایبەت لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین و داڕمانی یەكێتی سۆڤێت و وڵاتانی تری ئەوروپای خۆرهەڵات و تەواو بوونی جەنگی ساردەوە، ئەگەر ئەم نووسینانەی پێشووی هابرماس جەخت بكەنەوە لە بەرگریكردنیان بۆ بواری گشتی و كۆمۆنیكەیشن وەكو شێوازێك بۆ ئەو كردارەی كە شەرعیەت بەدەسەڵاتی سیاسی دەدات، ئەوا نووسینەكانی دواتری لە دوای جەنگی ساردەوە جەخت دەكەنەوە لەسەر ڕەهەندێكی سیاسی یاسایی، جەخت كردنەوەی هابرماس لەسەر یاساو كۆمەڵگای مەدەنی ئاماژەیەكی گرنگە بۆ هەوڵدانی خۆی هەتا ئەو شوێنەی بیردۆزەی شەرعیەتی سیاسیی پەرەپێدەدات كە تێیدا هاتووە كۆسووڕێكی ئاڵۆز لەناو پرۆسەكانی ئابووری و كارگێڕیدا هەن، بەڵام لەهەمان كاتدا جەخت لەوەش دەكاتەوە كە بەشداریكردنی هاووڵاتیان وەك بناغەیەك وایە بۆ شەرعیەتدان بەسیاسەت، بەو شێوەیە هابرماس وا بیر دەكاتەوە كە دەتوانرێت لەو سنوورەی كە سەرمایەداری عەولەمی بونیادی ناوەو نەخشەی بۆ داڕشتووە، شێوازەكانی دامودەزگا دابڕێژرێتەوە كە ئەوانیش بەدوور نین لە سیاسەتی ناو كۆمەڵگای مەدەنی كە وا لە دەزگای بیروكراتی دەكەن قابیل بن بە چاودێریكردن، هەروەها وا لە بنكەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن دەكەن لەلایەن هاووڵاتیانی كۆمەڵگای هاوچەرخی مەدەنیەوە لێپرسینەوەیان لەگەڵ بكرێن.
لەو كتێبەی سەرەوەیدا هابرماس ئەم بیروكەیەی داڕشتۆتەوە: لەو یاسایەدا (كە جیاوازی دەكات لەنێوان دەوڵەت و دامودەزگا پۆلیسی و سەربازی و بیرۆكراتی) دەكرێت شێوازە هەمەجۆرەكانی ئیعتراف كردن recognition و ددان پێدانانی بەكۆمەڵگای مەدەنیدا ببینرێت، ئەو شێوازانەش وەك جۆرێك لە تۆبۆگرافیای كۆمەڵایەتی سیاسی دەردەكەون، یاساش لێرەدا بۆ شرۆڤەكردنی ناكۆكییە كۆمەڵایەتی و سیاسییە هەمەچەشنەكان، كلیلێك دەخاتە بەردەستمان، هەروەكو ئەوەی چۆن كاتێك لەبەرگری سەرسەختانەی هیگڵ بۆ دەوڵەت هاتووە، بەڵام هابرماس چركەساتی گرێبەستی كۆمەڵایەتی لە دامەزراندنی دەوڵەتدا بەوەی ئەو گرێبەستە چركەساتێكی جیهانییانە بێت یان ڕەهەندێكی جیهانیانەی گشتی هەبێت ڕەت دەكاتەوە، وەكو هیگڵ بەو شێوەیە لە گرێبەستی كۆمەڵایەتی و كاریگەرییەكانی دەڕوانێت كە گرێبەندە بە سیستمێكی بەرفراوانترو گەورەتر لە خودی كرداری كۆمیۆنیكەیشن.
واتە گرێبەستی كۆمەڵایەتی و ڕەوا بوونەكەی گرێبەندە بەسیستمێكی بەرفراوانترو گەورەتر لە پرۆسەی كۆمۆنیكەیشن، ئەگەر ئەم كرۆك و ناوەڕۆكە فراوانە (واتا سیستمی بەرفراوان) بەنیسبەت هیگڵەوە بریتی بووبێت لە ئەخلاق، یا بریتی بووبێت لە ژیانی ئەخلاقی، ئەوا بەنیسبەت هابرماسەوە بەهۆی جیاكردنەوە لە نێوان سیستم و دنیای ژیاندا دركی پێ دەكرێت.
هەروەكو چۆن لەو كتێبەیدا كە پێشترناومان هێنا ئەو جیاكردنەوەیە بەمشێوەیە بووە :
-1 كۆمەڵگای مەدەنی وەك تۆڕێك بۆ بواری گشتی سەربەخۆ.
-2 سیستمی سیاسی و كارگێڕی .
-3 بواری پرۆسەكانی ئابووری لە پێناوی سەر لەنوێ و دووبارە بەرهەمهێنانەوەی بەرهەمی ماددی.
بەپێچەوانەی ئەو بیرۆكە باوەی كە دەڵێت یاسای مەدەنی و چەمكە سلبییەكانی لەبەرامبەر ئازادی دا كیفایەت نین، هەروەها بە پێچەوانەی ئەو بیرۆكە باوەی كە پێی وایە سیاسەت لەناو كۆمەڵگای پاش سەرمایەداری پێویست نییە، هابرماس پابەندە بە وەڵامدانەوەی هاوبەشی كردن و بەشداربوون participatory و كۆمۆنیكەیشن communicative بۆ پرسیاركردن دەربارەی ئەوەی چۆن دەكرێت ببینە ناوبژیوان لەو ململانێیەی كە دەكەوێتە دەرەوەی هەلومەرجەكانی تەكنەلۆژیاو بەرهەمهێنانەوە.
بەوشێوەیە هابرماس جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی كە شێوازە جیهانییەكانی حوكمی قەزائی بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان، لە ئەقڵانیەتی یاسایی دا رەهەندێكی ئاسۆیی هەیە، بەو واتایە بەڵێندان بە شێوازەكانی گونجاندن و پێكهاتن لەناو رێكەوتنەكان دا پێویستە بچەسپێنرێت، لەو كاتەیدا كە هاووڵاتیان لە دەوڵەتی هاوچەرخدا دەتوانن خۆیان وەكو سەرچاوەیەك بۆ یاسا، سیستمە رێكخراوەكانی ژیانی ناو كۆمەڵگای سیاسی دابنێن، ئەم رۆڵ بەخشینەش بە هاووڵاتی، دەتوانرێت بە باشی وەدی بهێنرێت و لەسەر ئەو بناغەیە ئامانجی خۆی بپێكێت كە هابرماس ناوی لێناوە (دیموكراتیەتی رادیكاڵی)، ئەویش پشت بەستووە بەتۆڕێكی كۆمۆنیكەیشن لەبواری گشتیدا بەشێوازێكی تایبەتی و هەروەها پشت بەستووشە بە كۆمەڵگای مەدەنییەوە بەشێوازێكی گشتی، لەم دیموكراتیەتەدا ئازادی سیاسی لیبرالی( ئازادی بیروڕا – ئازادی كۆبوونەوەو مانگرتن – هاوبەشیكردنی سیاسی) دەكرێت ئەو چەمكانە هەموویان بە ئاڕاستەی بەشەرعەنەكردنی دەسەڵاتی سیاسییەوە ببرێنە پێشەوەو وەك كارێكی هاوبەشی گەلەكۆمەكێ و هەرەوەزی لەناو هاووڵاتیاندا بچەسپێنرێن.
ئەمە ئەو خاڵەیە كە هابرماس مەبەستێتی و ئامانجێتی، كە حاڵەتی كۆمۆنیكەیشن لە كۆمەڵگای مەدەنیدا وەك بناغەیەك بۆ دروستبوونی تۆڕێك لەناو بوارە گشتییە سەربەخۆكاندا بچەسپێت، هەروەها هابرماس سەرنجی لەوەش داوە، كە ئەو سیستەمە سیاسیەی كۆمۆنیكەیشنی ئازاد قەدەغە دەكات ئەوا بە ئارەزووی خۆی و بەپێی بەرژەوەندی ئابووری نیمچە هەرەوەزی كار دەكات، هەروەها بەهۆی دەسەڵاتێكی كارگێڕییەوە كەحوكم دەكات، وەك چۆن پێشتر شمدت و فیبەر پێشبینیان كردبوو، سەڕەرای ئەمەش وا دەگەیەنێت كە ئابووری سەرمایەداری بۆ لەمەودوا چارەسەرێكی بۆ گرفتەكان پێ نییە، مادام پارەو دەسەڵات بە ڕێكخراوەیی خۆیان گۆشەگیر كردووەو لە دژی هاندان و پاڵپشتی كردنی دیموكراتیەتن بۆ بابەتی نائابووری، بەواتای بابەتی سیاسی كە سروشتییە لەناو كۆمەڵگای مەدەنیدا، بەمشێوەیە هابرماس بەو ئاڕاستە فیكرییەی خۆیەوە هەموو خاڵێكی هاوبەش بزر دەكات كە بەئارندێتەوە دەیبەستێتەوە، بەتایبەتی لە كرداری كۆمۆنیكەیشندا، هەروەها ئەو رایەڵانەی خۆی بە شمدت ەوە دەپچڕێنێت لەمەسەلەی پرۆسەی رەخنەی هەرەوەزی دا، دەرئەنجام هابرماس وای دەبینێت كە كرداری كۆمۆنیكەیشن نابێتە دەسەڵات و ناشبێتە هێزێك بۆ تەواسوڵcommunicative power.
هەوڵدان بۆ لێكجیاكردنەوەی رەهەندی تەكنەلۆژی و تەتبیقی بەرژەوەندخوازانە كە وا ئیدعا دەكرێت كە گونجانێكی وەزیفی functional harmony هەیە لەنێوان هەرسێ رەهەندەكەی سەرەوەدا. هابرماس وای دەبینێت كە لەناو كۆمەڵگا پیشەسازییە ئاڵۆزەكاندا تەنانەت لە حاڵەتی پێشكەشكردنی باشترین هەوڵەكانیاندا تیۆریزەكردنی هاوبەندی و كۆبەندی سیاسی لەناو ئابووری سەرمایەداریدا بە كۆمەڵێك هەڵوێستی پێوەرییانەی پاش ماركسیەت كۆتایی پێ دێت، ئامانجەكانی هابرماس لە خستنەڕووی هزری خۆیدا هەندێكجار دەنگ دانەوەیەكی هەیەو دەمانگێڕێتەوە بۆ زەمەنەكانی ئەرستۆو فیۆرباغ، هەندێك جاریش دەمانباتەوە بۆ زەمەنەكانی كانت و هیگڵ، بەڵام بەهەموویان هزرێكیان هەیە بە ئاڕاستەی ئومێدێك كە لەو خاڵەدا كۆیكردونەتەوە كە ئەویش بونیاتنانی ڕەهەندە جیهانیەكانە بۆ زمان و یاساو سیستم، لێرەوە سەرنج دەدەین كە ئیمتیازی هابرماس لە ئاست بیردۆزەكەی فیبەر بۆ عەقڵانیەت و بیردۆزەكەی لومان luhmannبۆ سیستمە سەربەخۆكان لەوەدایە كە سەر لە نوێ ئاڕاستەكانی لیبرالیەتی چەپگەرایی دابڕێژرێتەوە(وەكو چۆن زانایانی وەك هیڵد heldلەگەڵ بووبلۆ bobbloئەو مژدەیە دەبەخشن)
هابرماس كۆمەڵگاكانی پاش تەقلیدی دەستنیشان دەكات و ڕایدەگەیەنێت كە بوونەتە چەند كۆمەڵگایەكی تێكئاڵاوو تێكچڕژاوو هەمەجۆر لە ڕووی سیستمەوە، ئەوەش بۆ ئەوەی لە دامەزراندنی سیستمی دیموكراتی خۆیان بگونجێنن، هەروەها بۆ ئەوەی پاڵنەرە دیموكراتیەكانی سیاسەت لە كۆمەڵگای مەدەنی دا لە ڕووی سیستمەوە گۆشەگیر بێت و جیابكرێتەوە لە رەفتاری ئەو رژێمانەی پابەندن بەدەسەڵاتی سامان و كارگێڕییەوە، سەرەڕای ئەو هەموو رەخنانەی لە لایەن هابرماسەوە لە لومان دەگیرێن هەروەها لە بیردۆزەكەی لۆمان كە لەسەر سەمتەكانی سیستمە، ئەوا جیاكردنەوەی لە ئابووری و كۆمەڵگای مەدەنی و سیستمی سیاسی جیاكردنەوەیەكی كاریگەرە لەسەر ئاستێكی بەرز، بەتایبەتیش لە سیستمە لاوەكییەكاندا sub- system بۆ دەسەڵاتی دارایی و كارگێڕی كە ئێستا لەگەڵ بزاڤی دیموكراتی كۆمەڵگای مەدەنیدا پێكەوەدەگونجێن .


ماویەتی