لە پێناوی تێگەیشتن و ئیستیعاب كردنی میتۆدو هزریی سیاسییانەو و سۆسیۆلۆژیی فەیلەسوفی هاوچەرخی ئەڵمانیایی یۆرگن هابرماس(JUERGEN HABERMAS 1929) كە بە مەزنترین هزرمەندو بیریارو وفەیلەسوفی بواری فیكریی دەژمێردرێت كە تاوەكو ئێستاش هەر لەسەر پەرەپێدانی بزاڤی فكری مرۆیی بەردەوامی هەیە و، دەكرێت فەزاو پانتایی قۆناغەكانی بزاڤەكەی بەم شێوەیەی خوارەوە پۆلبەندی بكرێت:
1ــ قۆناغی تێگەیشتن لە فەلسەفەی(هابرماس) ئەم قۆناغە پێوەندی هەیە بە فكری باڵە چەپەكەی سەر بە پارتی سۆسیالیستی ئەڵمانیاییەوە(SPD)كە بە تێڕوانینی فكریی ڕەخنەیی قوتابخانەی فرانكفۆرت ناسراوەو، هابرماس پێوەی پابەندبووەو ئینتیمای بۆی هەبووە، هابرماس لەناو بیرمەندانی ئەو قوتابخانەیەدا بە پێشەنگی وەچەی دووەم دەناسرێت، لەو چوارچێوەیەشدا هابرماس كۆمەڵێك فكری گرنگ و پڕبایەخی پێشكەش كردووە، كە بەهۆیەوە چەندین پرۆگرام و بڕیارو سیاسەتی پارتی سۆشیالیستی لەسەر داڕێژراونەتەوە، كە لەناواخنیدا جەخت كراوەتە سەر مانەوە لەناو چوارچێوەی تێڕوانینی چەپگەرایی، ئەو تێڕوانینەش پابەندە بەبەشداری پێكردنی كرێكارانەوە لە بوارەكانی كارگێڕی و بەڕێوەبردن و نەخشەڕێژكردنی سیاسەتی كارگەكان و كۆمپانیا پیشەسازییەكان، بەڵام هاوكات جەخت لەوەش دەكاتەوە كە لە مەسەلەی فكری شۆڕشگێڕی وازبهێنرێت و لێی دووربكەونەوە، ئەویش لە پێناوی وەدیهاتن و زەمینە سازكردن و بوار ڕەخساندن لەبەردەم كاروانێكی دوورودرێژی پرۆسێسی بەدامەزراوەیی كردندا.
2- قۆناغی تێگەیشتن لە هابرماس لە ڕێگای لێكۆڵینەوەو توێژینەوەی ئەو پێگەیەی كە لە ناو بیردۆزی سیاسیی و كۆمەڵایەتیدا هەیبووە، كە ئەوەش لە ماركسیەتەوە دەست پێ دەكات و بەمیتۆدی ڕەخنەگریی تێپەڕ دەبێت، تا دەگاتە تیۆریی خیتاب گەرایی(DISCOURSE)، لەم ڕووەوە هابرماس پڕۆژەكەی خۆی بەناوی پرۆسەی میتۆدی گەیاندن(تواصلی)(COMMUNICATIVE ACTION ) پێشكەشكردووە و پشتی بەستووە بە تێوریی خیتاب، كە ئەوەش لەبنەڕەتدا لە میانەی فیكرو بیردۆزەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرتەوە هەڵقوڵاوە(واتا میتۆدی رەخنەیی CRITICAL THEORY)، ئەم میتۆدە لە كۆمەڵێك كاری پڕ بایەخی هابرماس دا ڕەنگی داوەتەوە؛ لەوانە: ئەبستیم و بەرژەوەندی، زانست و تەكنیك وەك ئایدۆلۆژیا، تیۆری پرۆسەی گەیاندن. لەم كارانەشدا هابرماس جەختی لەوە كردبۆوە كە لە فەلسەفەی لیبرالیدا چركەساتێكی ڕاستەقینە هەیەو خودی لیبرالیەت تێدەپەڕێنێت، لەمبارەیەوە هابرماس قەناعەتەكانی سەبارەت بە قوتابخانەی فرانكفۆرت هێشتبووەوە بەوەی لیبرالییەت بەشێكە لە ئەزموونی بەدامەزراوەیی كردن، گەر بێتوو لە هەوڵداندا بێت بۆ پارێزگاریكردن لەمەسەلەی پێكەوەلكانی هەردوو چەمكی (ئازادی و سەربەخۆیی) هەروەكو چۆن لە رێنیسانسدا بە تیۆر دانرابوو، ئەوەش وەك ئەلتەرناتیڤێك وابوو لەبری پێكەوە لكان و لێكبەستنەوەی (ئازادی بە بەرژەوەندیی) هەروەك چۆن دواتر ئەم چەمكەشیان بەفیعلی لە پراكتیكدا ڕوویدا بوو، ئیتر لەو كاتەوە لیبرالیەت لە ماركسیەت نزیك دەكەوێتەوەو لەناوەڕۆك و سیمای بنەماكانی لیبرالیەتیش دوور دەكەوێتەوە، كەواتە وایلێهات كە زیاتر لەماركسیەت بچێت، نەك لە خودی لیبرالییەت.
3- قۆناغی ڕاگواستن لەو دوو قۆناغەی سەرەوەی كە باسمان كردن بەرەو قۆناغێكی تازە كە تێیدا هابرماس تەركیزی دەچێتە سەر دەنگ و سەدای ئنتێلێنجنسیای رۆشنبیران(INTELLECTUAL VOICE)، كە لە ماركسیەت جودایان دەكاتەوەو بەرەو تیۆری رەخنەیی و بە ئاڕاستەی تیۆریی خیتابگەرایی هەنگاوی پێدەنێت، لەم قۆناغەدا هابرماس ناسراوە بەهەوڵە بەردەوامەكانی خۆی بۆ بەرگریكردن لە پێناوی یەكبوون و یەكخستنی ئۆرگانەكانی بواری سیاسەت(INTELLECTUAL POLITICAL)، كە ئەوەش لەدژی خیتاب و جێبەجێكردنی تیۆرە ئابووری و كارگێڕی و كۆمەڵایەتیەكانە.
لەم لێكۆڵینەوەیەمدا بایەخ و تەركیزم دەخەمە سەر ئەو قۆناغەیان كە دوابەدوای فەیلەسوفی مەزنی ئەڵمانیایی ئەمانۆئیل كانت(KANT 1724 1804) (زۆرترین تێبینی و سەرنجی لەسەرە)، لەو كاتەوە تاكو ئێستا لە ڕێگای هیچ جۆرە گرێبەستێكەوە یان یاسایەكەوە بۆ بونیاتنانی شەرعیەتدان بە دەوڵەت یان شەرعیەتدان بەتایبەتمەندی سیاسەت، هیچ هەوڵێكی جیددی نەدراوە، ئەم دۆخە بەلای فەیلەسوفێكی مەزنی ئەڵمانیایی وەك (جۆرج فریدریك فیلهیلم هیگڵ)ەوە(HEGEL 1770 1831) زۆر ڕوون و بەرچاو بووە، هەروەها بەلای فەیلەسوف و بیرمەندانی تریشەوە هاوشێوە بووە، ئەوانەیان كە دەكەونە خانەی لیبرالییە چەپەكانەوە بەنموونەش لە پێش هەمووانەوە بیرمەندی پێشەنگی ئەڵمانییایی بواری زانستی كۆمەڵایەتی سیاسیی ماكس فیبەر بووە(WEBER 1864 1920)، لە ڕاستیدا مەسەلەی پاراستنی یەكێتی ئۆرگانی لەبواری سیاسەتدا، بیرو هزری ئەم چوار فەیلەسوف و بیرمەندە مەزنانەی ئەڵمانیای داگیركردبوو كە بریتین لە كانت – هیگڵ – كارل شمدت – هانا وارندت، بەنیسبەت كانت ەوە هەڵوێستەكەی تەمومژێكی زۆری تێدابووە بۆ سەەردەمی خۆی، كاتێك بەرگری لەیاسای سروشتی دەكردو جەختیشیی دەكردەوە لەسەر ئەولەویەتدان بە ئەخلاق لەسیاسەتدا، بەوڕێگایەوە فیكرەكانی لەچوارچێوەی لیبرالیەت قاڵ دەكردەوە، بەو شێوەیە لە فیكری هیگڵی و شمدتی و وارنێتی دوور دەكەوتەوە، ڕەهەندی سیاسیی لە پرۆژەكەی كانت هەوڵەكانی بوون بۆ دەستنیشانكردن و جیاكردنەوەی باشترین و لەپێشترینی ئەو شێوازە پێشبینی كراوانەی دەكەوتنە ناوەندی بواری تایبەتی ئەخلاق و یاسای سروشتی و هۆشمەندی زاتیی تاكلایەنە لەلایەكەوە و هەروەها دامودەزگاكانی دەسەڵاتی سیاسیی و یاسای وەزعیی لەلایەكی ترەوە. لەمبارەیەوە كانت جەخت دەكاتەوە لەوەی كە لەكۆمەڵگا مۆدێرنەكاندا بوارێكی گشتی هەیەو دەبێتە ناوەندگیری لەنێوان تێڕوانینی تایبەتی هاووڵاتیان و دەوڵەتدا، هەروەها لە ئەنجوومەن و كۆبەندی سەربەخۆدا تێكڕای هاووڵاتییە سەربەخۆكان گرد دەبنەوە، ئەو هاووڵاتیانە بەم شێوەیە بەهۆی گفتوگۆ سەربەخۆو ئازادەكانەوە لەڕووی ئابوورییەوە دەگەنە چەند پێگەیەك كە بەرژەوەندییە ئابووریەكانیان پایە بڵندتر دەكات لەلایەك و لە لایەكی تریشەوە گوشارێكی سیاسی و ئەخلاقی دەخەنە سەر ناوەندو دەسەڵاتی سیاسی.
بیردۆزەكەی كانت تایبەتە بەبواری گشتی، لەوێدا هیچ جۆرە بەرگرییەك لە یەكبوونی بواری دەوڵەت ناكات، هەروەكو چۆن هیگڵ ئەو بەرگرییەی لێدەكات، لەو بارەیەوە كانت جەختی كردۆتەوە لەسەر ڕەهەندەكانی ئەخلاق و بنەماكانی پێوەندیكردن بە بواری گشتییەوە، ئەمەش بووە بەهۆی ئەوەی كە پرۆسێسی سیاسی بە ناوی ڕەهەندی فكری جیهانی(UNIVERSAL)وەسف بكرێت، لەو پرۆپاگەندە تایبەتی و لاوەكیانەش تێپەڕێنێت كە لە پێگە بەرژەوەندخوازە هەمەجۆرەكانەوە دەهاتن كە دواتر بەپێی ئەو پێگانە دەسەڵاتی سیاسی لەبری ئەوەی ببێتە دەسەڵاتێكی ڕەسەنی راستەقینە تەنیا دەبووە دەسەڵاتێكی یاسایی موجەڕەدو هیچی تر نا.
كانت پێی وایە دەسەڵاتی سیاسی لە ڕێگای بواری گشتییەوە زیاتر شەرعیەتی هەیە، بەڵام لەسەر بنەڕەتی فیكری جیهانگیری ئەم شەرعیەتە وەدەست دێت، نەك لەمیانەی زۆرینەی ڕەهای پەرلەمانیەوە یان بەهۆی بڕیارە جێبەجێكارەكانەوە، بەم شێوەیە كانت پێی وابوو كە لە دۆزینەوەی بەیان و روونكردنەوەكەیدا بەسەر هەڵە زەقەكەی فەیلەسوفی ئینگلیزی هۆبزدا(HOBBES 1588 1679)سەركەوت، كاتێك هۆبز وای ڕادەگەیاند كە تەنیا سەرچاوەی شەرعیەت وەرگرتن(LEGISLATIVE MANDATE)خودی دەسەڵاتە نەك هەقیقەت، مادام گوشارە سیاسی و ئەخلاقییە پیادەكراوەكانی دەخرێنە سەر بواری گشتی و بەردەوام لە گفتوگۆدان، بەو چەشنە شێوازێكی هاوچەرخ بۆ یاسا زامن دەكەن، لەبری ئەوەی ببێتنە تەنیا پێوەرێك بۆ هێزو بەرژەوەندی، دەبنە پێوەرێكی تاقانە بۆ هەقیقەت.
لەبەرامبەر ئەمەدا هیگڵ پلەو ئاستی (بواری گشتی) بۆ ئاستێكی نزمتر لە (ڕای گشتی) دابەزاندو هێنایە خوارترەوە، هیگڵ جەختی لەوە دەكردەوە فەلسەفەی سیاسەت كە لەلایەن كانتەوە داڕێژراوەتەوە، گونجاوترە بۆ ئەو چەرخەی كە پرۆسێسی سەر لەنوێ بەرهەمهێنانەوەی ماددی لە كۆمەڵگادا چۆتە ناو بواری تایبەتیەوە، كە ئەو بوارەش لەلایەن دەرەبەگ و موڵكدارەكان و خاوەنی كۆمپانیاكانی گواستنەوە قۆرخ وكۆنترۆڵكرابوو، بەمشێوەیە گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی كە قۆناغی كانت كۆتایی پێهاتووە گەرچی قەبارەو هێزی ئابووریش بووەتە هۆی ئەوەی سەرلەبەری رەهەندەكانی یاساو كۆمەڵگای مەدەنی بگۆڕێت و ببنە بەربەست و تەحەددایەك بۆ یەكخستن و یەكگرتنی دەوڵەت.
هەرگیز نەدەتوانرا پێشتر لەسەر ئاستی تیۆریی، بواری ئابووری لە چوارچێوەی بواری تایبەتیدا پۆلبەندی بكرێت، هەروەها نەدەكرا بواری مەدەنی لەچوارچێوەی بواری دەوڵەتدا پۆلبەندی بكرێت، لەفەلسەفەی هیگڵیدا كۆمەڵگای مەدەنی بریتی بوو لە دەوڵەت ئەوەش بەبێ بواری ئابووری، كەچی ئێستا وایلێهات ئەو بوارەش بگرێتە خۆی، هیگڵ لە فەلسەفەكەیدا جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە تەنیا دەوڵەتە كە دەتوانێت وەك هەقیقەتێكی فیكری ئەخلاقی كار بكات و خێروبێری هاووڵاتیانیش شتێكە بەپێچەوانەی خێروبێری دەوڵەتەوەیە، هیگڵ لەكاتی بەرگریكردنیدا لەبواری سیاسەت جەختی زیاتری دەكردەوە لەسەر ئەوەی دەوڵەت وجودێكی تایبەتی هەیە كە پشت بەستوو نییە بە رەفتاری ئەخلاقیانەی هاووڵاتیەكانەوە بەڵكو پشت بەستووە بە گرێبەستێكەوە كە بەهۆیەوە وجودی دەوڵەت دەچەسپێت، بۆیە پێویستە بناغەیەك بۆ ژیانی ئەخلاقی هەبێت تاكو بەهۆیەوە ئەو گرێبەستە كاریگەری و سەركەوتنی خۆی وەدەست بێنێت.
قۆناغی نەبوونی گرێبەست لەناو سیاسەتدا بەلای هەر سێ فەیلەسوفەكەی گرێبەستی كۆمەڵایەتییەوە: هۆبزو لۆك و رۆسۆ پشتگوێخرابوو، تەنیا هیگڵە كە هەستی پێكردوو لەتەقلیدی هاوچەرخی ئەڵمانیدا چەسپاندی و كردیە باو، هەروەها كردی بە بەشێكی ئەكتیڤ لەفەلسەفەی سیاسیدا، بە هۆیەوە جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە دەوڵەت لەوە زیاترە بە تەنیا گرێبەستێك بێت بەڵكو دەوڵەت ئۆرگانێكە بۆ هەمووان و دەكەوێتە پێش هەر جۆرە گرێبەستێكەوە، دەوڵەت لەچوارچێوەی كۆمەڵێك فیكری هەمەچەشنەدایە كە هەموویان كار دەكەن بۆ دروستكردنی گرێبەستێك، ئەمەش یەكێكە لە چركەساتەكانی دامەزراندن لە ژیانی ئەخلاقیداو لەسەر بناغەی ئەو بنەمایەی كە دەڵێت هەمووان لەیەكێكدان(A WHOLE IN A SINGLE) كە لەلایەن هیگڵەوە ئەم بنەمایە بەزەین و فیكر ناو نرا(GEIST)، بەو شێوەیە دەوڵەت بریتی نییە لە شێوازێكی موعەدەل لە گرێبەست دا بەڵكو لەوە دەترازێت و بریتییە لە شێوازێكی هاوچەرخ بۆ ددان پێنان و ڕێكەوتن تا هەموو شێوازەكانی قازانج خوازی و بەرژەوەندخوازی تێپەڕێنێت، ئەمەش بەتایبەتی بریتیە لە بەرگریی كردنێكی ئەنتۆلۆجی، بەرگریكردن لە یەكبوونی كیانی دەوڵەت كە پێشتر هەریەك لە فیورباغ و ماركس ڕەتیان دەكردەوە، چونكە ئەو دووانە هەوڵیان دەدا سەرچاوەكانی ڕاستەقینەی سیاسەت لەناو بەرهەمهێنان و شێوازەكانی تری بەرژەوەندی كۆمەڵگای مەدەنیدا بدۆزنەوە.
بیرمەندی ئەڵمانیایی و ئوستادی یاساو زانای سیاسەتمەدارو تیۆرداڕێژەری نازییەت كارل شمدت(KARL SCHMITT 1985 1888) لە كتێبە ناسراوەكەی خۆیدا كە بەناوی (چەمكی سیاسەت)ە لەوێدا هەوڵی داوە یەكبوونی سیاسیی تەرح بكات و هەموو بەرژەوەندییە چینایەتیەكان و بەرژەوەندییەكانی تر تێ بپەڕێنێت، ئەوەش ڕابگەیەنێت كە ئەم یەكبوونە لەبواری گشتیدا وەدی نایەت تەنانەت لەناو دەوڵەتیشدا ئەنجام نادرێت، بەڵكو لە شتێكدا بوونی هەیە كە ناوی (شتی سیاسی)(THE POLITICAL) یە كە پێویستە لە دەوڵەتدا بوونی فیعلی هەبێت.
چەمكی سیاسەت لە لای شمدت تایبەتمەند كراوە بۆ لێكجیاكردنەوەی هاوڕێكان و دوژمنەكان لە یەكتری.
لەم بوارە سیاسییەدا شمدت بە وردی ئاگاداری لە ڕۆڵی پەرلەمان و ژیانی سیاسییانەیە و جەختیش لەوە دەكاتەوە كە ژیانی سیاسی و پەرلەمانی لە ژێر هەژموون و كۆنترۆڵی هەلومەرجی كۆمەڵایەتی و ئابووریی سەرمایەداری تازەی پیشەسازیدایە، دەسەڵاتی تەشریعیش وەك دەزگایەك كە گوزارشت لە بەها سیاسییەكان دەكات بە بەردەوامی لە بنەما معیارییەكانی خۆیدا مەحروم و دابڕاوە، لەبری ئەو دۆخەش دەوڵەت دەبێتە لیژنەیەكی جێبەجێكردن بەڵام نەك بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری بۆرژوازییەكان وەك ماركس و ئەنگلز لە ساڵی 1848 ئاماژەیان پێ داوە، بەڵكو لەپێناوی دۆزینەوەی چارەسەرێكی مامناوەندی چینایەتی لە نێوان بەشە هەمەچەشنەكانی سەرمایەداری و هاوكات ڕزگاركردنی چینی كارگەر.
شمدیت ئومێدێكی گەورەی بەوە هەبووە كەهەموو ڕەگەزەكانی كۆمەڵگەی ئەڵمانیایی لە پەرلەمان كۆببنەوە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئەو بەهایانەی كە كۆماری فایماری ئەڵەمانیایی بەڕێوە دەبەن(1919ــ1932)بەو شێوەیەش بیری دەكردەوە هەر وەك چۆن پێشتریش ماكس فیبەر بیری لێ كردبۆوە بەوەی دەزگای پەرلەمان وەك قوتابخانەیەكی لێ بێت بۆ ئامادەكردنی دەستەبژێرێكی سیاسەتمەدار، ئەوەشی زیاتر دەخستەڕوو كە ئەو داخوازییانەی لەلایەن سەرمایەداران و كرێكارانەوە هەن، خودی پەرلەمان لاواز دەكەن، بەوجۆرە دەرفەتێك بە پەرلەمان نادەن تا بە شێوەیەكی پۆزەتیڤ، دیموكراتیەتی پەرلەمانی هەڵبسەنگێنێت.
ماویەتی