پارتە سیاسییەكان بەتایبەتی لەناو دەوڵەتانی هاوچەرخدا، بە دینگەو ڕەگەزێكی بنەڕەتی بۆ پرۆسەی دیموكراتییەت دەژمێردرێن، پارتی سیاسی ئامڕازێكە بۆ پێڕەوكردنی كاروبەرنامەی تاك و گرووپەكان كە دواتر كاریگەرییەكی بەرچاویان دەبێت لە بەڕێوەبردنی كاروباری گشتی كۆمەڵگە و دەوڵەتدا، بەمشێوەیە پارتی سیاسی ئامڕازێكە بۆ میانگیری و ناوبژیوانی لەنێوان هاووڵاتییاندا، بەمانایەكی تریش پردێكە لەنێوان كۆمەڵگە و سیستەمی سیاسیدا، پارتە سیاسییەكان گەر پێناسەیان بكەین لەم چوارچێوەیەوە ڕۆڵێكی گرنگ لەناو دەوڵەت دەگێڕن، چونكە ئەندامەكانی پۆست و پلەوپایەی سیاسی دەخەنەكار و بەوشێوەیە كاریگەرییەكی ڕوون و ئاشكرایان لەسەر بڕیار و سیاسەتەكانی دەوڵەت و كاروباری ژیان دەبێت، ئەمەش وا خۆی نیشان دەدات كە پارتە سیاسییەكان لە قەبارەی سروشتی خۆیان دەسەڵاتێكی زیاتریان هەبێت، بۆیە بەهۆیانەوە ئەم پرسیارانە دەوروژێن:
1- پارتی سیاسی چییە؟ بنەچەی لەكوێوە هاتووەو چۆن دروست بووە؟
2- ئەو ئەرك و وەزیفانەی پارتە سیاسییەكان لەناو پرۆگرامی سیستەمی سیاسیدا چین و كامانەن؟
3- ژێرخانی رێكخستن بۆ پارتی سیاسی كامەیە؟
4- ئەو هاوبارگە بوون و تێكەڵبوونە كە لەناو دنیای ڕێكخستنی پارتی سیاسیدا ڕوودەدەن، كامانەن؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە، پرسیارێكی گرنگتر دەردەكەوێت ئەویش ئەوەیە، ئایا دەوڵەتی دیموكراتی هاوچەرخ بەراستی گۆڕدراوە بۆ دەوڵەتی حزبەكان؟ یان ئەوەتا ئەم حزبانە بەرەو نەمان و داڕووخان دەچن؟ یان كۆمەڵێك بەربەست و تەحەدییات رووبەڕوویان دەبێتەوە و پێویستە مامەڵەی لەتەكدا بكەن. دواجار ئایا پێویستە بە بەردەوامی حزبەكان خۆیان نوێ بكەنەوە؟
پارتە سیاسییەكان لە سیستەمی سیاسی هاوچەرخدا بریتین لە كۆمەڵە رەگەزێكی بنەڕەتی بۆ چالاكی و كاری سیاسی، هەروەها كۆمەڵێك ئەركی كۆمەڵایەتی و سیاسییان لە ئەستۆدایە، لێرەوە كاری جەماوەری رۆڵێكی گرنگ لەناو چالاكییەكانی مەیدانی گشتیدا دەگێڕن، ئەوەش دەكەوێتە سەر چۆنییەتی ڕازی بوونی جەماوەر بەو كارو چالاكییانە، لە بەرامبەر ئەم بارودۆخەدا دەپرسین چ سوودێك لەو لێكۆڵینەوانەدا هەیە كە لەسەر بارو وەزعی پارتە سیاسییەكان دەنووسرێن لەپێناوی تێگەیشتن لە رۆڵ و سروشت و پەیكەربەند و بونیادی ڕێكخستنیان. بەڕای هەندێك لە توێژەران ئەو لێكۆڵینەوانەی كە تا ئێستا لەمبارەیەوە بوونیان هەیە هەروەكو چۆن توێژەر «بارتولونی» لە ساڵی 1945ەوە زیاتر لە 11500 كتێب و لێكۆڵینەوەی بڵاوكردۆتەوە لەسەر پارتە سیاسیەكان و رۆڵیان لەناو دەوڵەتانی خۆرئاوا، بۆیە هیچی وای نەهێشتۆتەوە قسەی لەسەر نەكات، جگە لە چەند بابەتێكی نوێ نەبێت كە ئێستا لە ژێر لێكۆڵینەوەی پسپۆڕانی بوارەكەدان. ژمارەیەكی تر لە توێژەران پێیانوایە ئەوەی بارتولونی نووسیویەتی لەهەموو روویەكەوە كامڵە چ پێویست ناكات لێكۆڵینەوەی مەیدانی نوێ ئامادە بكرێت، چونكە پارتەكان بە تێپەڕینی زەمەن بوونەتە شتێكی لاوەكی، لەبەر ئەوەی شكستیان هێناوە لە وەڵامدانەوەی ئەو تەحەدیاتانەی رووبەڕوویان دەبنەوە. بۆیە ئەم پارتانە بەرەو داڕمان دەچن و دەجووڵێن، داڕمانێك كە ناتوانن خۆیانی لێ لابدەن ((in an inexorable process of decline))گرووپێكی تر هەن وای دەسەلمێنن كە توێژەران تا ئێستا نەیانتوانی بێت تیۆری گشتی پارتە سیاسییەكان پەرە پێبدەن، هەر توانایەكی تر لەمبارەیەوە بخرێتە كار ئاكامەكەی نوشوستی هێنانە، كەواتە لە چوارچێوەی زانستی سیاسەتدا، ئاسان نییە بابەتی پارتە سیاسییەكان بە هەموو ئەو گرێ كوێرەو گرفتانەی كە رووبەڕووی دەبنەوە، شرۆڤە بكرێت، ئێمەش لەم لێكۆڵینەوە كورتەدا هەوڵ دەدەین پەنجە بخەینە سەر ئەو تەحەددیاتانەی كە رووبەڕووی پارتەسیاسییەكان دەبنەوە.
پارتە سیاسییەكان لە سەرەتای سەدەی بیست و یەكەمەوە ژمارەیەك تەحەدییاتی تازە بەرەنگاریان بۆتەوە، كەواتە كۆمەڵێك پرسیاری نوێ رووبەڕووی پارتە سیاسییەكان دەكرێتەوە كە پێویستە مامەڵەیەكی زانستیانە و وردیان لەگەڵدا بكرێت.
زەمەنی ئاڵتونی پارتە سیاسییەكان (كە تەنیا داینەمۆیەكی ئەكتیڤ بوون بۆ چالاكی جەماوەری) خەریكە تێدەپەڕێت، كەواتە پێویستە لێكۆڵینەوەیەكی تێروتەسەل لەسەر پارتە سیاسییەكان و رۆڵیان بۆ بە دیموكراسیكردنی كۆمەڵگە و دەستنیشانكردنی ئەو تەحەدییاتانەی رووبەڕووی دەبنەوە بكرێت.
سەرەتا پێویستە بگوترێت پارتە سیاسییەكان لە كاروچالاكییەكانیاندا دەیانەوێت ژمارەیەك ئەرك و بڕیار جێبەجێ بكەن، گرنگترینیان.
1- كۆكردنەوەی بەرژەوەندییەكان.
2- وتووێژو دانوستاندن لە نێوان گرووپەكانی كۆمەڵگە.
3- ئامادەكردنی كادیران.
4- رێكخستنی كاروبارەكان لەنێوان دەزگاكانی حكومەت و رێكخراوە كۆمەڵایەتییەكاندا.
5- ئەنجامدانی سەقامگیری سیاسی (سەقامگیری سیاسی هەموو كات وەدینایەت، چونكە لە زۆر وڵاتی دنیادا جەماوەر لە دژی حكومەت دنە دەدرێن كە ئەوەش دەبێتە هێزێكی سەرەكی بۆ گۆڕانكارییەكان لە حكومەتدا). لە پێناوی وەدیهێنانی ئەو ئامانجانە پارتە سیاسییەكان رووبەڕووی تەحەدیاتی گەورە و مەترسیدار دەبنەوە، گرنگترینیان:
1- زۆربوونی ئامڕازو هۆیەكانی راگەیاندن (راگەیاندنی جەماوەری، ئەنتەرنێت، یوتیوب و فەیسبوك وتویتەر). پەرەسەندنی ئەم تەكنەلۆژیایە و بەرزبوونەوەی كاریگەرییەتی لەسەر لایەنی سیاسی و كۆمەڵگەیی بۆیە پێویستە لەسەر پارتە سیاسییەكان رێباز و بڕوا و بیروبۆچوونیان بڵاوبكەنەوە و پێوەندیان بەجەماوەرەوە توندوتۆڵ بكەنەوە.
2- لاوازی لە تێگەیشتنی بونیادی و پەیكەربەندی لەنێوان پارتە سیاسییەكان و هاووڵاتییاندا، (ئەمەش بریتییە لە ئاماژەیەك بۆ دابەزینی ئاستی پێوەندی و هاوچوونی لەنێوانیاندا. هەروەها زیادبوونی قەبارەی ناڕازیبوونی سیاسی لەناو هاووڵاتییاندا. هەروەها بڵاوبوونەوەی هەست كردن بە نامۆیی و تەشەنەسەندنی نیگەرانی).
3- نالەباری دۆخی دەسەڵات لە ناو حكومەتدا و گواستنەوەی ئەم نالەبارییەتییە لە سەنتەرەوە بۆ كەنارو ناوچەكان ( ئەمەش دەبێتە هۆی تیژبوونەوەی كێبەركێ لە هەڵبژاردندا، نزم بوونەوەی هەستی نیشتمانی و لۆكاڵی لەهەمانكاتدا).
كەڵەكە بوونی ئەم تەحەدییاتانە گەیشتە ئەو رادەیەی پسپۆران لە چەند لێكۆڵینەوەیەكدا پێشبینی ئەوە بكەن كە سیفەتی (رێكەوتی شرۆڤەكاری) بە هەیكەلی رێكخستن و هەڵبژاردن و كەلتوری دامودەزگایی بدەن.
ئەوەش بەرەو ئاكامێكی مەترسیدار و گرنگ پەلكێشمان دەكات و پێوەندی راستەوخۆی بەداڕمانی حزبی سیاسییەوە ((decline of political party)) هەیە، لەسەر ئەو بناغەیەی كە هێشتنەوەو بەردەوامی ئەو تەحەدییاتانە دەبنە هەڕەشەیەك بۆ مانەوەی پارتەكان.
هەروەكو چۆن هەردوو توێژەر «لاوسن و مێركل» ئاماژەی پێدەدەن و زانستانە سەرنجیان لێداوە، ئەم دیاردەیە لەناوەڕۆكدا بریتییە لە (بزربوونێكی لەسەرخۆ)و بە كاوەخۆ بۆ دەزگاكانی حزب، ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی پەیكەربەندێكی سیاسی نوێ جێگەی ئەوان بگرێتەوە، بەشێوازێكی وا كە زۆر گونجاوترو رێكتر بێت لەگەڵ واقیعی ئابووری و تەكنەلۆجی سەدەی بیست و یەكەم. لەكاتێكدا ئەمە بە تەنیا ئەو تەحەدییاتانە نین كە پارتە سیاسییەكان رووبەڕووی دەبنەوە، بەڵكو لە رێگەی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتییەوە (كەئەمەش چەمكی پرۆفیسۆر «هنتكتن»ـە تەحەدایەكی گرنگ و نوێ دەركەوت كە پێوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە دروست بوون و لەدایكبوونی پارتە سیاسییە نوێیەكان و سەرلەنوێ داڕشتنەوەی بونیادی ئەو پارتانە لە ئاكامی تازەكردنەوەی رێبازەكانیاندا، ئەوەش لە زۆربەی وڵاتانی دنیادا كە پێشتر دیموكراتی نەبوون، ئێستا ڕوودەدەن. بۆیە پێویستە لەسەر ئەم پارتانەش بە تەنیا ئەرك و وەزیفەی بنەڕەتی پارتایەتی بەرهەم نەهێنن كە بریتییە لە دامەزراندنی دیموكراتییەت (دامەزراندن لە پێناوی پاڵاوتنی كادرەكانیان بۆ دۆزینەوەی پۆست و كاری گونجاو بۆیان، ئامادەكردن بۆ هەڵبژاردنەكان، پەیكەربەندی ئەجندەی سیاسی، دامەزراندنی حكومەت) بەڵكو پێویستە رۆڵێكی بنەڕەتیش ببینن كەلە بونیادنان و دامەزراندنی حكومەتێكی نوێی دیموكراتیدا خۆ دەبینێتەوە، لە هەمانكاتدا پێویستە حزبەكان وەك رێكخراوێكی ئەكتیڤ لەناو كۆمەڵگەدا هەستن بە پرۆسەی بەدامودەزگایی كردنی پێگەو ناوەندەكانی خۆیان. ئەم تەحەدییاتانە قورسایی خۆیان دەخەنە سەر شانی پارتە سیاسییەكان بۆ ئەوەی كار بۆ كۆكردنەوەی تواناكانیان بكەن تابەرنامەیەكی رێكوپێك بگرنەئەستۆی خۆیان، دواتر تا بتوانن بارودۆخی ململانێی سیاسی لە ڕەگ و ڕیشەوە بگۆڕن، لێرەوە پرۆفیسۆر «هنتكتن...» جەخت دەخاتەوە لەسەر ئەوەی ئەو دامودەزگایانەی پارتەكانیش پێویستە ئازادی تەواوی تێدا فەراهەم كرابێ، ئەم خاڵانەی خوارەوەشی تێدا دەستەبەر بێت.
1- خۆگونجاندن.
2- رەوینەوەی ئاڵۆزییەكان.
3- سەربەخۆیی.
4- پلۆرالیزمی.
ئەگەر پارتە سیاسییەكان نەتوانن رووبەڕووی تەحەدییاتەكان ببنەوە، ئەوە دەكەونە بەر ڕەحمەتی چارەنووسی پەرت بوون و لێكهەڵوەشان، هەروەها لە داڕمانی تەواوەتی نزیك دەبنەوە. مەسەلەی داڕمانی پارتی سیاسی نامۆ نییە بە بەشەكانی لێكۆڵینەوەی زانستی سیاسەت، بەو شێوەیەی ئێستاش كە كاریگەرییەكانی ئەو پارتانە كەمترن لە ڕابردوو، هەروەها ئێستا گرووپە بەرژەوەندخوازەكان و گرووپەكانی فشارو دامودەزگاكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هاتونەتە پێشەوەو ئەمان واتە پارتەكان چوونەتە دواوە، پێوەری دیاردەی داڕمان لەم خاڵانەدا خۆیان دەنوێنن.
1- ژمارەی ئەندامان.
2- ناسنامەی حزب.
3- رێكخستنی حزب.
4- كۆنترۆڵكردنی شێوازی پاڵاوتن بۆ وەرگرتنی پۆست.
5- لێكگرێدانی ئایدیۆلۆژی.
6- رۆڵی حزب لە حكومەتدا.
7- شێوازی دەنگدانی، دەنگدەران و قەبارەی دەنگدان.
بەپێی بۆچوونی «ئالدرین»ی توێژەر ئەو بیروباوەڕانەی كە پێیوایە پارتی سیاسی بەرەو داڕمان دەچێت پێویستە سەرلەنوێ بەپەیكەربەندی خۆیاندا بچنەوەو هەیكەل دابڕێژنەوە، بۆیە پێشنیازی گۆڕینی سیانیی دەكات 3D) D) بۆ سیانیی 3R) R)ەم شێوەیەی خوارەوە:
أ-
1- چەرخی حزب Party Decay
2- داڕمانی حزب. Party Decline
3- هەڵوەشانەوەی حزب. Party Decomposition
ب-
1- ســــەر لەنوێ دەركــــــەوتــــنــــەوەی حــــزب. Party re-emergence
2- بووژانەوەی حزب. Party revitalizatio
3- زیندووبوونەوەی حزب. Party resurgence
پارتە سیاسییە ئەوروپییەكان لەماوەی سێ سەدەی ڕابردوودا، توانییان بە پرۆسەی خۆگونجاندن رووبەڕووی تەحەدییاتەكان ببنەوە. هەروەك هەردوو توێژەران «دالتۆن و كویخلەر» پێشنیازی ئەوەیان كرد كە كاریگەری بنەڕەتی بۆ دەركەوتنی بزاڤە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان ئەو ئەركە لەسەر پارتە سیاسییەكان دەچەسپێنن كە پرۆسەكانی چاكسازی و گۆڕانكاری دەستپێبكەن تا هاوكاریان بكات بۆ زامن بوونی سەقامگیرییەكی دوورودرێژ بۆ سیستەمی سیاسی، كەواتە ئەمە ئەو بەرپرسیارێتیە گرنگ و مەترسیدارەی پارتەكانە لە سەدەی بیست و یەكەمدا، ئەمەش لەناو كەشوهەوایەكی شەفاف و دیموكراتیانەی پشت بەستوو بە رێنماییەكانی هاووڵاتییان ئاستی رازیبوونیان لەسەر ئایدیۆلۆژییەتی حزب یان حزبێكی دیاریكراو دەردەكەوێت، هەروەها وەرگرتن و ئیستیعاب كردنی سیاسەت و بەرنامەكانیان لە دوای هەمووانیشەوە دەنگپێدانیان لە هەڵبژاردندا لە لایەن دەنگدەرانەوە، كەواتە ئەم پێوەندییە لەنێوان دەنگدەران و كاندیدكراواندا دەبێتە دینگەیەكی توندوتۆڵ بۆ هێز و توانای حزب، بەڵام ئەم پێوەندییە جێگیر نییە، بەڵكو دەجووڵێت و بەردەوام داینەمۆی خۆی هەیە، لێرەوە مەترسی بۆ پارتی سیاسی دروست دەبێت، بۆیە پێویستە پارتەكان بەشێوازێكی وریاو زیندووانە لەبەرامبەر گۆڕانكارییەكانی ڕۆژانە و ئەو ستراتیجییەتانە بمێننەوە، كە وادەخوازن هەڵوێستی سیاسییان لەسەر دروست بكرێن.
دەرئەنجام پارتە سیاسییەكان لەبەردەم هەڵبژاردنێكی سەخت و زەحمەت و قورسدان، یان ئەوەتا لە ئەنجامدا دەبنە داینەمۆیەك بۆ نوێبوونەوە، بەو شێوەیە هەر لە ناوەندی سیاسەتدا كاریگەرییان بمێنێتەوە، یان ئەوەتا كاریگەرییەتیەكەیان دەكەوێتە دەرەوەی بازنەی سیاسەت و بەو شێوەیەش ڕووبەڕووی داڕمان و نوشستی گەورە دەبنەوە.