بواری گشتی- فەزای گشتی
بیرۆكەی بواری گشتی (یان فەزای گشتی یان گۆڕەپانی گشتی: public sphere) هەر لە سەردەمی پێشكەوتنی شارستانیەتی یۆنانەوە بەر لە 5 هەزار ساڵەوە، شوێنێكی دیاری لە هزری سیاسیدا گرتووە، بەوەی فەیلەسووفانی یۆنان لە گفتوگۆكانیاندا باسی پرسی دیاری كردنی بواری گشتی و بواری تایبەتیان كردووە. بواری گشتی بریتی بوو لە هەموو ئەوەی پەیوەندیی بە سیاسەتەوە هەبووە، كەچی بواری تایبەت كاروباری خێزان و تاكی دەگرتەوە.
لە پاش سەردەمی رێنیسانس و رۆشنگەرییەوە، ئەو بیرۆكەیە دووبارە گەڕایەوە نێو كۆڕی گفتوگۆی سیاسییەوە، بە تایبەتی هێندەی پەیوەندیی بە چەمكی دەسەڵاتی دیموكراسییەوە هەبێت. ئەمەش لە فەلسەفەی لیبرالیزمدا زەق و دیار بوو، كە گفتوگۆی لەبارەی پرسی دووبارە پێناسە كردنەوەی سیاسەت و دیاری كردنی بوارەكانی پسپۆرایەتیی دەوڵەت دەكرد.
«هابرماس»لەم كولتوورە مەزنەی مرۆڤایەتیی كۆڵییەوە و تێزی زانكۆیی خۆشی لەبارەی (گۆڕانی هەیكەلی لە بواری گشتی)دا لە ساڵی 1962دا نووسی. گریمانەی جەوهەرییش لە تێزەكەیدا ئەمە بوو:
چۆن دەكرێ لە رێی بە فراوانی بەشداری كردنی هاووڵاتیان لە كاروباری سیاسیدا، رێ بۆ دیموكراسی خۆش بكرێت و پشتیوانیشی لێ بكرێت؟ هەموو ئەوەش لە چێوەی گوتارێكی رەخنەگرانەی عەقڵانییەوە، كە فۆكس دەخاتە سەر ئامانجی سیاسیانەی كۆمەڵ، هەروەها گرێدراوی چاكەی گشتی و سوودی «گشتی هاوبەش»ی هاووڵاتیانە.
كەواتە بواری گشتی لە لای «هابرماس» چاكەی گشتییە، كە بریتییە لە بەرژەوەندیی گشتی هاوبەشی هاووڵاتیان، جا ئەو بەم جۆرە عەقڵاندنی سیاسی و رەوای دیموكراسیی لەگەڵ یەكدا كۆ دەكردەوە. بەم چەشنە دیموكراسی مەرجی كۆتایی خۆی لە چالاكیی بەردەوامیی خۆیدا دەبینێت، كە گرێدراوی رەوشتی بەردەوامیانەیە، ئەویش بریتییە لە دیالۆگی نێوان عەقڵی قسەكەران (ئاخێوەران)، ئامانجیشی دروست كردنی پەیوەندیگەلی لەیەك گەیشتن و خۆشنوودانەیە، لەبارەی پرسگەلی گرنگ، كە خۆیان بە سەر دیالۆگدا دەسەپێنن.
ئەم فەزا گشتییە عەقڵانیەت و دیموكراسی لە خۆیدا كۆ دەكاتەوە، بەوەی دیموكراسی لە روانگەی «هابرماس»ەوە مەرجی كۆتایی خۆی لە پرسی دەستاودەستدا دەبینێتەوە، «پەیوەندی»ش لە دیالۆگی نێوان عەقڵی قسەكەران (ئاخێوەران)دا بەرجەستە دەبێت، كە ئامانجی:
• دروست كردنی پەیوەندیی ئاشتیانەی خۆشنوودانەیە.
• دروست كردنی پردی لەیەك گەیشتن لە نێوان ئاخێوەراندا.
هەموو ئەمەش دەبێتە مایەی بنیاتنانی بناغەیەكی عەقڵانی بۆ گفتوگۆ و دیالۆگ لە نێوان ئاخێوەران و دیالۆگكاراندا.
بەم چەشنە ئەم جۆرە دیالۆگە لە پێناو گەیشتنە بە هەقیقەت و گوزارشت كردنی راستگۆیانە لە خود. ئیدی لێرەوە پەیوەندی و بەردەوامی دەبێتە مایەی هێنانە ئارای پەیوەندیی پتەو لە نێوان سیستەم یان ریزبەند (System/Order) و جیهانی ژیاندا (Lebenswelt). لەم دۆخەشدا عەقڵ لە زۆر لایەنی ژیاندا رۆڵی دیاری دەبێت، لەوانە:
• چەسپاندنی بەهاكانی یەكسانی لە نێوانی هاووڵاتیان لە كۆمەڵگا و سیستەمی دەسەڵاتدا.
• رێز گرتن لە سەروەریی یاسا و گەیشتن بە دروست كردنی سیستەمی حوكمڕانی.
هەموو ئەو شتەش لە بواری گشتیدا روو دەدات، بەڵام چۆن؟
لە روانگەی «هابرماس»ەوە، پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و بەدی هێنانی دیالۆگی ئازادانە لە نێوانی هاووڵاتیان و بەدی هێنانی ئاشتیی مەدەنیانە و ئازادیی تاك، دەبێ لە بواری گشتیدا بەدی بێن(1).
بواری گشتی بوارێكە جیاواز لە بواری پەرلەمان كە بەشێكی گرنگە لە دەزگاكانی دەوڵەت و، لایەنگر بە دەسەڵاتی سیاسییە. كەچی بواری گشتی جیاوازە چونكە بوارێكی پاك و بێگەردە بۆ هاووڵاتیان و لایەنگر بە گەلە. ئەم بواری گشتییە ملكەچی هەژموونی ئابووری نییە، چونكە چوونە ریزی بواری گشتییەوە پێویستی بە هیچ مەرجێكی ئابووری نییە، هەروەها هیچ بۆندێكی ئابووریشی پێویست نییە. ئەو هاووڵاتیانەی خۆیان لە بەشداری كردن لە كاری سیاسی بێ بەش دەبینن، خۆیان بە «خود»ەوە لە بواری گشتیدا دەبیننەوە، لەوێشەوە كاریگەرییان بە سەر واقیعی ژیانی سیاسی دەست پێ دەكەن. بواری گشتی بوارێكی گرنگە، كەناڵێكیشە بۆ كار كردن لە سەر «كردنەوەی ئاڵۆزی» كە لە هەر كۆمەڵگایەكدا دەردەكەوێت، چونكە گەلێك جار پەیوەندیی هەمەلایەن (سیاسی، ئابووری، هزری، ...)ی نێوان دەسەڵاتی سیاسی و گەل رەنگە بگاتە «رێی داخراو: closed road)، كە جۆرێك لە بێ ئومێدی لە لای هاووڵاتیان دەهێنێتە ئاراوە، لە رووی ناتوانایی دەسەڵاتی دەوڵەت لە چارەسەركردنی ئەو گرفتانەی كە هەن، بۆیە بواری گشتی وەك «رزگاركەر»ی رەوشەكە پەیدا دەبێت، بەوەی كەناڵی بەیەك گەیاندنی نێوان گەل و دەسەڵاتی سیاسییە. ئەم بواری گشتییە ئەو گۆڕەپانەیە كە بیرۆكەكان تێیدا گرد و كۆ دەبنەوە بۆ بەدی هێنانی گۆڕان و دەرچوون لە «قەیرانەكە». هەڵبەت ئەو شتە بەدی نایەت تەنیا لەو دەوڵەتانەدا نەبێت كە باوەڕیان بە كارایی بواری گشتی هەیە، واتە تەنیا لە وڵاتانی دیموكراتدا بەدی دێت. لە وڵاتانی دیكەدا، ئەو بوارە لەگەڵ «زەوت» كراوە، چونكە لە دەرەوەی دەوڵەتدا هیچ بوارێكی رێ پێ دراو نییە.
هەر بۆیە بواری گشتی كلیلی ئاشتی و یەكگرتوویی كۆمەڵایەتییە. «هابرماس» بۆ خۆی بۆ دەرچوون لە قەیرانی هزری كە دەوری دەوڵەتی داوە، گرەو لە سەر بواری گشتی دەكات.
كەواتە بواری گشتی بوارێكی گرنگ و پێویستە بۆ دەوڵەتی دیموكرات، ئەم بوارە فۆكس دەخاتە سەر پرسی گرنگ، لەوانە:
• فراوان بوونی بواری بەشداری كردنی سیاسی.
• كاریگەریی هۆیەكانی نوێی پەیوەندی كردن لە بواری سیاسی و بزواندنی هاووڵاتیان لەم بوارەدا.
• جۆری گوتاری رەخنەییانەی عەقڵانی.
• بە جیهانی بوونی مافی مرۆڤ.
• وەرچەرخانی دیموكراسی.
• هاتنی سەرمایە و وەبەرهێنان.
هەڵبەت هەموو ئەمانە كار لە ژیانی كۆمەڵایەتی دەكەن، دوا جار كار لە ژیانی سیاسییش دەكەن.
بواری گشتی لە لای «هابرماس» چەندین واتای هەیە، هەروەها بە گوێرەی هەڵسوكەوتی ئێمە لەگەڵ ئەودا، وەك پێكهاتەیەكی رەخنەیی بۆ رووبەڕوو بوونەوەی پڕوپاگەندەی سەپێندراو، كە گوزارشت لە هێز و پیادە كردنی دەسەڵاتی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگای هاوچەرخدا دەكات.
چەمكی بواری گشتی دوو سیفەتی بنەڕت دەگرێتە خۆ كە ئەمانەن: «عەقڵانیەت» و «هەمەكایەتی» كە بریتین لە تۆڕێك لە پەیوەندی و بەردەوامی، جا چ لە ناوەرۆكدا بێت یان لە را. بە رای پرۆفیسۆر (سۆلتر Solter) لە كتێبەكەیدا (نوێخوازی و رەخنە گرتن لە كولتوور Moderne und Kulturkritik)، ئەوا شوێنی چەمكی بواری گشتی لە لای هابرماس دەكەوێتە نێوان شرۆڤەكردنی بۆ ئامرازگەلی نوێی پەیوەندی و، روانینی بۆ دیموكراسی. بنەمای بواری گشتی لە لای هابرماس بریتییە لە بنەما بۆ كۆمەڵگایەكی رێك و پوخت و دیموكرات. هەر لەو كاتەوە كە كتێبی «وەرچەرخانی هەیكەلی»ی لە ساڵی 1962دا دەركرد، هابرماس لە رێی بوارێكی كارای گشتییەوە پێناسەی دیموكراسی دەكات، كە بەشێك لە ئەرك و كارەكەی بریتی دەبێت لە بنیاتنانی راو ویست (ئیرادە)، كە كاری دەزگایی بهێنێتە ئاراوە. بواری گشتی بە گوێرەی چەمكی «هابرماس» وەك تەوەری دەوڵەتی بورژوای دەستووریی لێ دێت. لە رێی ئەو بواری گشتییەوە، گۆڕانی هەیكەلیی جەوهەریانە لە كۆمەڵدا روو دەدات.
لە كتێبەكەیدا (لە نێوانی هەقیقەت و كاراییدا: بەشداری كردنی تیۆرییەكی بەردەوامی لە یاسا و دیموكراسیدا)، كە لە ساڵی 1992دا دەرچوو، هابرماس را و رامانی نوێی لەبارەی بواری گشتی خستە روو.
بواری گشتی لە خستنەڕووی تازەی (هابرماس)دا بریتییە لە تۆڕێك لە را. لەم چێوەیەدا، وەك جیهانی ژیان (lebenswelt) لە رێی هەڵسوكەوتی بەردەوامانە خۆی تازە دەكاتەوە. لە كۆمەڵگای پێشكەوتووی ئاڵۆزدا، بواری گشتی وەك هەیكەلی میانگێڕە (eine intermediare Struktur ) لە نێوان رژێمی سیاسی و بوارگەلی تایبەتی جیهانی ژیان.
لە چوارچێوەی پرۆسەی سیاسیی دیموكراتیدا، هابرماس لە بواری گشتیی سیاسی (politische Offentlichkeit) بەم جۆرەی دادێ حاڵی دەبێت:
* لە رێی دیدی گشتییەوە، ئەم بوارە بریتییە لە هەیكەلی پەیوەندی و بەردەوامی، بنەمای خۆشی لە كۆمەڵگای مەدەنیدا دەدۆزێتەوە.
* لە رێی تیۆریی دیموكراسییەوە، بواری گشتیی سیاسی دەبێ گوشاری خۆی بۆ سەر دەسەڵاتی سیاسی زیاد بكات، بە جۆرێك ناچار بێت مامەڵە لەگەڵ ئەو گوشارە بكات، كە زادەی كێشەگەلێكە كە هەن و كاریش بۆ چارەسەر كردنی بكات.
ئیدی لێرەوە بایەخی پرسی پەیوەندی و بەردەوامیی كۆمەڵایەتی لە لای «هابرماس» دەردەكەوێت، هەروەها رەخنە گرتنی لە دیموكراسیەتی فۆرمالیستانەی بە نوێنەرایەتی و رزگار كردنی پەیوەندیی بەردەومیانەی مرۆیی لە نامۆیی. دوا جار بەخشینی پێگەیەكی دیار بە عەقڵ و دیالۆگ، بە چەشنێك دوایین بڕیار ئەوەیە كە دیالۆگكاران (گفتوگۆكەران) لە سەری رێككەوتوون، نەك بڕیارێكی پێش وەختە ئامادە كراو لە لایەن لیژنە و دەزگاگەلی نوێنەرایەتییەوە.