یورگن هابرماس (لەدایكبووی 1929)ە، تا ئێستاش بە بەناوبانگترین دەنگی فیكریی ڕەسەن و فەلسەفی لە دنیادا دادەنرێت و لەجیهانی نوێشدا گەورەترین فەیلەسوفی هاوچەرخە و میراتگری ڕاستەقینەی قوتابخانەی فرانكفۆرتی فكرییە كەدەزگایەكی فكری ئەڵمانیاییەو لەساڵی 1923 وە دامەزراوە، بەبۆچوونی ئەو، پێویستە بەرگری لە عەقڵ بكرێت كە ئەوەش (بەرگریكردنە لە دیموكراتییەت بە تایبەتیش دیموكراتییەتی ڕاوێژكاری)، هابرماس دژ بەهەر دیاردەیەكی نائەقڵانییە لە ژیانی فكری و سیاسیدا (چ تۆتالیتاری و یان نازی و فاشییەت ) لەم بارەیەوە بناغەی تیۆرێكی كۆمەڵایەتی بۆ ڕەخنەی نوێ دامەزراندووە، ئەوساو ئێستاش هابرماس بەرگریكارێكی توندی تێزی بەهاووڵاتیبوون و مافەكانێتی، بە شێوازێك كە هاووڵاتی هاوبەشی پێبكرێت لە ژیانی سیاسی و بەشدار بێت لە داڕشتنەوەی بڕیارە گرنگەكانی دنیای سیاسەتدا، ئەم ؛ واتە هابرماس زیاتر ناوبانگی بەو تێزانەوە دەركردووە كە لەسەر( پانتایی گشتی / فەزای گشتی) بۆ بزواندن و چالاك كردن و ئەكتیڤ بوونی هاووڵاتیان لە ژیانی ڕۆژانەیاندا نووسراونەتەوە تا ڕۆڵی ئەكتیڤانەو پۆزەتیڤانەتر بگێڕن ..
بۆ یەكەمین جار لە ساڵی 1981 هابرماس بیرۆكەی (پێوەندی و بەیەكگەیشتنی) لە كتێبێكی بەناوبانگیدا لەژێرناوی(تیۆری كۆمەنیكەیشن ــ Theorie des kommunikativin Handelns) ڕاگەیاند كە بەهۆیەوە جەخت لەسەر تێگەیشتن و پێوەندی بەردەوام و بەیەكگەیشتن و سەنگی ڕای گشتی وكۆبۆچوون دەكاتەوە، بە تایبەتی لەسەر بابەتەكانی (كۆمەڵگە و دەوڵەت)كە بۆ جیهان پێویستییان بە ئەخلاقێك هەیە بەردەوامی هەبێت، ئەوەش لە پێناوی خوڵقاندنی چەند هەلومەرجێكی پێوەر بۆ ڕێكەوتن لەسەرچەمكی حەقیقەت، چونكە ئەم چەمكە لە حاڵەتی خۆگۆڕینی بەردەوامدایە، ئەمەش بناغەیەكی مەتین دادەنێت بۆ دیالۆگ سازاندن، دیالۆگ بۆ خۆی كردارێكە بۆ پێوەندی و بەیەكگەیشتن، ئەم كردارەش پێویستیەكە تا لە پێناوی پێوەندی ئەكتیڤ و زیندووی نێوان كرداریی ئەقڵانی و پراكتیكی ئەقڵانیدا بێتە ئاراوە..
لەم پرۆسە ئەقڵانییەدا (زمان) بریتییە لە ئامڕازێك بۆ تێگەیشتن و دیالۆگ و بناغەیەكی پتەویشە بۆ كرداری بەیەكگەیشتن لە نێوان هاووڵاتیاندا..
كەواتە لەلایەن هابرماسەوە جەخت كردنەوەیەكی مكوم و مەحكەم هەیە بۆ ئەنجامدانی كرداری بەیەكگەیشتن كە دواجار گرێدەدرێتەوە بە ئەخلاقەوە و كۆمەڵێك پرسیاریشی لێوە دەوروژێت:
• كایەكانی ئەخلاقی بەیەكگەیشتن چین؟ ڕەهان یان دیاریكراون؟
• چۆنیەتی وەدیهاتنی ئەو ئەخلاقە لە كۆمەڵگەدا؟
• ڕۆڵی زمانی وتووێژو گفتوگۆ لە نێوان هاووڵاتیاندا چییە؟
• سیماكانی كرداری بەیەكگەیشتن چین؟ غائیی و مەبەستدا یان ئەقڵانیی؟
ئامانجی سەرەكی لە مەسەلەی ئەخلاقی پێوەندی و بەیەكگەیشتن لای هابرماس ڕزگاركردنی فیكرە لەو خیتاباتانەی بە دەوری فەلسەفەی خودگەراییەوە جەمسەر دەگرن و دواتر بەستنەوەی ئەم كردارەش بە ئەخلاقەوە، بۆیە ئەخلاقی پێوەندی و بەیەكگەیشتن بووە بە تەوەری سەرەكی لە فەلسەفەكەی هابرماسدا، لەم هەوڵەیدا هابرماس مەبەستێتی چوارچێوەیەكی تیۆریی ڕەخنەیی بۆ بونیادنانی ئیرادەیەكی ئازادانەی عاقڵ بونیادبنێت..
لەمەشدا ڕۆڵێكی گرنگ بە زمان دەدات چونكە بەیەكگەیشتنی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە ڕێی زمانەوە دروست دەبێت، بەم شێوەیە هابرماس پەیكەربەندی بیردۆزەی پێوەندی و بەیەكگەیشتنی لەڕێگەی زمانەوە سەرلەنوێ بونیاددەنێتەوە، زمان ئەو پانتاییە گرنگەیە كە بە هۆیەوە ئەو كەسانەی حەزو ویستیان لە پێگەیشتنی یەكترییە، پێوەندی بەیەكەوە دەكەن تا لە یەكترتێبگەن..
كەواتە كرداری پێوەندی و بەیەكترگەیشتن لە ڕێی زمانەوە جۆری هەماهەنگی هاوبارگەیی و بەیەكگەیشتن دیاری دەكات، ئەم هاوبارگەبوونەش بە بەردەوامی پێوەندی نێوان هاووڵاتیان ڕادەگرێت و یاساكانی پێوەندییەكەش دەپارێزێت، دواتر پێویستە پێوەندییەكە رەنگبداتەوە لەسەر پێوەندیی ئازادانەی هاوسەنگ و هاوتا لە نێوان هەموو توێژەكانی كۆمەڵگەدا بە ئامانجی پێكهێنانی هۆشیاری و ئاگایی ئازادانەوە كە دەبێتە هۆی توندو تۆڵبوونی پێوەندی نێوان تاكی هاووڵاتی و كۆمەڵگە بە شێوازێك ئایدیۆلۆژیا سەپێنراوەكانی ڕژێمە سیاسییەكان ئەم پێوەندییە فەرز نەكەن لەسەر هاووڵاتی و هەروەها بەو مەرجەی هەموو بەیەكترگەیشتنێكی دامەزراوەیی لەسەر بناغەی فڕوفێڵ و ساختەكردن كەشف بكات، ئەم هاومیلۆدی و هاوبارگەبوونەی نێوان مرۆڤ و ئاگایی لە لایەك و هەروەها لە نێوان كۆمەڵگەو ئاگایی لەلایەكی ترەوە دەروازەی پێكهاتنی كۆمەڵگەی نوێیە لەسەر بناغەكانی كرداریی پێوەندیكردن و عەقڵگەرایی، واتە ئەم پێوەندییە لەسەر ئاستی دامودەزگایەكان بونیادنانرێت، لەم بارەیەوە هابرماس دەنووسێت(( ئەم حاڵەتی بەیەكترگەیشتنە خۆی لەخۆیدا لەناوەندێكی زمانسازی دەخوولێتەوە، واتە بەهۆی لابردنی بەربەستەكانی بەردەمی پێوەندی و بەیەكترگەیشتنەوە ئەنجام دەدرێت، تاقانە ناوەندێك بۆ ئەو مەبەستە بریتییە لە ناوەندێك كە دیالۆگی گشتی و كراوەو شەفافانەی بە عاقڵانەوە تێدا سازبكرێت..
دیالۆگێك كە ڕێبازو پێوەرەكانی ئاڕاستەكراوبن بۆ پڕۆژە ئامانجدارەكان و عەقڵی تێدا لەبەرچاو گیرابێت، ئەمەش لەبەر ڕۆشنایی كاریگەرییە كۆمەڵایەتی و كەلتوورییەكان و لەسەر هەموو ئاستەكانی دروست كردنی پرۆسەی ئیرادەی سیاسی بونیاد دەنرێت...))(هابرماس، تەكنیك و زانست وەك ئایدیۆلۆژیا،لاپەڕە 117)
كۆمەڵگەی نوێ واتە جیهانی هاوچەرخ و ئەو جیهانەی تێیدا ژیان دەگوزەرێنین كە بە پێی ڕوانینی هابرماس سێ بنەمای هەیە، بنەماكان كرۆك و ناوەڕۆكی ئەخلاقی پێوەندی و بەێكگەیشتنن ئەوانەیش بریتییە لە:
*دیموكراتی
*دادپەروەری
*یاسا
ئەم بنەمایانەش گرێدراون بە یەكترەوە و بە شێوازێك بەناو یەكتردا ڕۆچوون كە ناكرێت قسە لەسەر یەكێكیان بكرێت بێ ئەوەی دووانەكەی تریان پشتگوێ بخرێن، بەڵام لێرەدا جەخت دەكەینەوە لەسەر روونكردنەوەی ڕوانینی هابرماس بۆ دیموكراتییەت و ئاستی پێوەندی ئەم چەمكە بە ئەخلاقی پێوەندی و بەیەكترگەیشتنەوە..
پێشترفەیلەسوفانی وەك ئەرستۆو ئەفڵاتون ڕوانینیان سەبارەت بە دیموكراتییەت هەبووە، بەڵام ئەوان لە بنەڕەتتدا گرێیان دەدایەوە بە فەلسەفەی زاتیەوە، كەچی هابرماس ڕەخنەی ئاڕاستەی ئەم تێڕوانینەی ئەوان بۆ دیموكراتی كردو لە گۆشەیەكی دیكەوە تەماشای كردنەوە ئەویش گۆشەی دیالۆگ و گفتوگۆ بوو، هابرماس دەڵێت دیموكراتییەت پابەند و گرێدراوە بە كرداری پێوەندیكردن و بەیەكگەیشتنی ئەوانەی دیالۆگەكە دەسازێنن، پێویستە لەسەریان لە ڕێگەی هەماهەنگی كردن و تێكەڵاوبوونەوە بەرنامەكانی گفتوگۆكەیان ڕێكبخەنەوە، لەم بارەیەوە جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی مۆدێلی گونجاوو شیاو بۆ دیموكراتییەت ئەو مۆدێلەیە كە بوارو دەرفەت بە هەموو هاووڵاتیان دەدات توانای خۆیان بەگەڕبخەن بۆ گوزارشت كردن لە بیرو ڕاو بۆچوونە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانیان و ئەوپەڕی تواناش بخەنەكار تا دەرفەت دروست بكەن بۆ تێگەیشتن لە یەكتری، ئەمەش بەبێ گفتوگۆی گشتی وكراوەو شەفاف نایەتە دی ..
لێرەوە ئەو پرسیارە زیت دەبێتەوە: ئایا ئەم دیالۆگانە (كە بێ كۆت و بەندكردن ئەنجام دەكرێن)بەپێی چ هەلومەرجی دیاریكراو بەڕێوەدەچن ؟
لەم بارەیەوە هابرماس دەڵێت(( دیالۆگ ئازادە و نابەسترێتەوە بە هیچ شتێكی ترەوە، دیالۆگەكە خۆی هەلومەرج و پێداویستییەكانی جێبەجێكردنی پێوەندی و بەیەكترگەیشتن مسۆگەردەكات تا بیگەیەنێتە دروستكردنی ڕاو ئیرادەی سیاسی، كەواتە ناوەندو پانتاییەك بۆ پێكگەیشتنی دەسەڵات و مەیدانی گشتی هاووڵاتیان دروست دەكات.
بەم شێوەیە بیردۆزی هابرماس بۆ دیموكراتییەت لە سێ چەمكی بنەڕەتی پێكدێت:
*عەقڵانییەت
*دەسەڵات
*مەیدانی گشتی
لەم ڕوەوە بیردۆزی هابرماس لە دیموكراتییەتدا ڕاوێژكردنە، لەمەوە زانستی سیاسەت و فەلسەفەوە سۆسیۆلۆژیا چەمكی تازەی هاتە سەر بە ناوی (دیموكراتییەتی راوێژكاری)و ئەم چەمكەش بە فكری هابرماسی دەناسرێتەوە .
لە كتێبەكەیدا بەناوی (حەقیقەت و جێبەجێكردن)كە لە ساڵی 1999 بڵاوكرایەوە، هابرماس تێگەیشتنی خۆی بۆ دیموكراتییەت خستەڕوو، تێیدا بە درێژیی باسی لە سۆسیۆلۆژیای پەرەسەندنی تیۆری دیموكراتی لە دێرزەمانەوە تا بە ئەمڕۆدەگات كردووە، لەم هەوڵەشیدا تیۆری فرەیی دامەزراند كە پردێكە بۆ لێكگرێدانی شێوازەكانی پێوەری دیموكراتی و تیۆری سیستمی ئابووری.
ئەم بیردۆزە بۆ فرەیی لە بنەڕەتدا هەوڵ دەدات وەك ئامڕازێك لە سیاسەت بگات، چونكە دەسەڵاتی سیاسی و كارگێڕی شێوازێكیترە بۆ دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی كە بەمەش پردێك پێكدێت بۆ بەستنەوەی شێوازی لیبرالی دیموكراتیی و ئەزموونی زانستیی، بەپێی بۆچوونی هابرماس دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی پێوەرێكە بۆ وەدیهاتنی بەرژەوەندییە رێكخراوەكانی كە لە كێبەركێی نێوان حزبەكان و هەڵبژاردنەكانی نێوان ئۆپۆزسیۆن و حكومەت بەرجەستەدەبێتەوە..
هابرماس قسە لەسەر سێ شێوازی دیموكراتی دەكات:
1ــشێوازی لیبرالی:
لەم شێوازەدا بەرمەجەكردنی دەوڵەت بۆ خزمەتی بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتیەكان دەكرێت، دەوڵەت دەزگایەكی كارگێڕی گشتییە و كۆمەڵگەش سیستمێكە بۆ هەماهەنگی و پێوەندی لە چوارچێوەی ئابووری بازاڕدا نەخشەی بۆ دادەڕێژرێتەوە.
2ــ شێوازی كۆماری:
بە پێچەوانەی شێوازی یەكەمەوە، تەركیز ناكاتە سەر وەزیفەی میانگیری و ناوبژیوانی لە نێوان كۆمەڵگەو دەسەڵات، بەڵكو تەركیزی لەسەر هەموو بزاڤە كۆمەڵایەتییەكەیەو لێرەوە لە پێناوی دروست بوونی ئیرادەو هۆشیاریدا سیاسەت بە پەرچەكردارێكی ڕۆحییانەی ژیانی ئەخلاقییانەی هاوبەش دادەنێت، ئەوەش بۆ لێكگرێدانی چەمكەكانی یەكسانكردنی هاووڵاتیان لەبەردەم یاسادا بە شێوەیەك هەمووان وەك یەك تەماشا بكرێن، لێرەوە مەسەلەی هاریكاری و تەزامون وەك پرۆسەیەكی دروستبوونی ئیرادەی سیاسی بۆ دیاریكردنی مافی چارەنووس لە لایەن هاووڵاتیانەوە دێتە ئاراوە..
3ــ شێوازی ڕاوێژكاری :
راوێژكردن لە ناوەڕۆكی واتاكانیدا واتە پێوەندی گشتی لەسەر بابەتی سیاسی و لە ڕێگەی كۆبوونەوەو دروستبوونی ڕای گشتی لە دامودەزگاكاندا دێتەدی، هابرماس ئاواتی مەزنی لەسەر ئەم شێوازە دادەنێت بۆ سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراتی، چونكە پرۆسەی دیموكراتی راوێژكاری تەنیا ئامڕازێك نییە بۆ كەڵەكەكردنی زانیاری بابەتیانە یان ئامڕاز نییە بۆ بڕیاردانی سیاسی بەڵكو ڕۆڵێكی گرنگی هەیە وەك دەزگایەكی(( پاكژكردنەوەی ئەخلاقی))یە بۆیە ئەم شێوازە توانایەكی ئەزموونكارانەی هەیەو بە هۆیەوە ئیرادەیەكی گشتی دروست دەبێت بۆ هەڵبژاردنی عەقڵانییانەی بەرژەوەندییەكان لەسەر بناغەی ئەوەی كە كۆمەڵگە بۆ تێركردنی پێداویستییەكان تەنیا لە كۆمەڵێك بەرهەم پێكنایەت بەڵكو كۆمەڵگەی نوێ لە پێناوی پارێزگاری كردنە لە بەها ئەخلاقی و كەلتووری و رۆشنگەرییەكان، كەواتە كۆمەڵگەی نوێ بە تەنیا بە كاركردن بەیەكتری ناگەن بەڵكو بە هاوبەشیكردن و هەماهەنگی كردنەوە بەیەكتری دەگەن، بەم شێوەیە تێزی ڕاوێژكاری دیموكراتی بەرەو تێزی تازەی كۆمەڵگەیی دەمانبات، وا دەردەكەوێت كە دەوڵەت ناكەوێتە پێشەوەی هەموو شتەكانەوە بەڵكو دیالۆگ و گفتوگۆو پێوەندی پێشەنگی هەموو شتەكانە لە ژیانی سیاسی و بەو شێوەیە دەتوانرێت ئیرادەی گشتی و ڕای گشتی لای هاووڵاتیان دروست بكرێت.
لەمەوە هابرماس رای خۆی لەسەر دیموكراتییەتی راوێژكاری پەرەپێدەدات و دیموكراتییەتی رادیكالی وەك مەرجێكی پێشوەختە بۆ دەوڵەتی یاسا داوادەكات، ئەم دیموكراتییەتەش لە پرۆسەی سیاسیدا بەرهەم و هاوبەشیكردنی هاووڵاتیانی پێویستە، ئەوەش بە خۆڕێكخستنەوەی زاتیی دیموكراتیی دەكرێت لە ناو كۆمەڵگەدا . ئەمەشی بە ئەلتەرناتیڤی تیۆری دیموكراتی دەستەبژێرەوە داناوە، لەمەوە دیموكراتییەتی راوێژكاری بەستراوەتەوە بە ژیانی گشتی هاووڵاتیانەوەو ئامڕازێكی سیاسیانەی كاریگەریشە بۆ كۆمەڵگەی مەدەنی...

ماوییەتی