ئەقڵگەرایی (ئەقڵانیزم ) واتە مرۆڤ لە بۆچوون و چالاكی و هەڵسوكەوتەكانیدا هەمیشە ئەقڵ بكات بەپێوەر، بەتایبەتیش سیاسەتمەدار یان سەركردەی سیاسی دەبێ تا ئەوپەڕی ئەقڵانی بن، چونكە ئەمانەی دوایی بڕیار بەدەستی چارەنووسسازن دەربارەی گەلێ لە بوارەكانی ژیانیی نەك هەر خەڵك و جەماوەرەكانیان، بگرە تەواوی نەتەوەو كۆمەڵگاكەیان .
ئەقڵگەرایی چەند سەدەیەكە بووە بە رێبازی ژیان لە بەشێكی زۆری ئەم جیهانەدا، كەچی لە بەشەكانی تری تا ئێستا و زێتریش لەبواری سیاسەتتدا، بەداخەوە جێ پەنجەی ئەقڵ بزرە دیارترین و كاریگەرترین نیشانەكانی نائەقڵانییەتی سیاسی لەوەدایە كە سەركردە و سیاسەتمەداران لەبیریان دەچێ كە ئەوان بەڕێگە و پشتیوانیی جەماوەرەوە گەیشتوون بە دەسەڵات؛ یان بەدەگمەن نەبێ و لەژێر فشارێكدا نەبێ پەنا بۆ جەماوەرو خەڵك نابەن، بەڵكو ئەوان وەكو باوە لەجیاتی ئەو خەڵكە بیردەكەنەوە و بڕیاردەدەن – ئەوەش جۆرێك لە شكۆو پیرۆزی و رەهبەت بۆ سەركردەكان دروست دەكات و جەماوەریش ملكەچ و بێ دەسەڵات .
سیاسەتی ئەقڵانی، لەهەمان كات ئەو سیاسەتەیە كە رەچاوی پرانسیپەكانی ئەخلاقی دەكات ؛ بەوتەیەكی تر سیاسەتی ئەقڵانی ئەوپەڕی دادپەروەرانەیە و هەمیشە رەچاوی پێداویستییە ماددی و مەعنەوییەكانی جەماوەر دەكات و هەرگیز نابێت دابڕاو بێت لە رۆحی سەردەم – واتە بایەخی پێویست بدات بە هەموو چین و توێژ و ڕەگەز و نەوەكان . لەم روانگەیەوە گەلێ جار دەوترێ: لە سیاسەتدا ئەخلاق نییە، تەنیا بەرژەوەندی هەیە ! .
ئەمەش ئەوپەڕی تێنەگەیشتنە لە سیاسەت، چونكە سیاسەت خۆی بریتییە لە پیادەكردنی كۆمەڵێك بەها كەهەر هەموویان ناوەڕۆكی ئەخلاقییان هەیە، ئەوەش نە تەنیا لە سیاسەتی ناوخۆدا، بەڵكو لە سیاسەتی دەرەوەشدا – لە بەها سیاسییەكانیش وەكو : دەسەڵات، جەماوەر، ماف، پابەندی (ئیلتیزام)، برژەوەندی، خەبات، قوربانیدان، دیموكراسی، دادپەروەری .. هەر كەسێك بایەخی ئەم بەهایانە نەزانێ و لە چالاكی و هەڵوێستەكانیدا پیادەیان نەكات، ئەوا هەرگیز سیاسی نییە. بەم بۆنەیەشەوە دەپرسین : ئایا هپچ بەرژەوەندییەكی گشتیی هەیە بەدەر لە ئەخلاق ؟
ئایدیۆلۆگیا چوارچێوەیەكی دیاریكراو و رێكخراوە بۆ بیركردنەوەی سیاسی كە دەشێ سەرچاوەی گرتبێت لە ئایین، فەلسەفە یان تیۆریایەك...ئایدیۆلۆگیا هەمیشە هەمەلایەن و گشتگیرە ؛ ئایدیۆلۆگیا ئەقڵ و ئەقڵانییەت لە چوارچێوەی خۆیدا چڕدەكاتەوەو بەوپێیەی كە گشتگیرە و لێكدانەوەی بۆ هەموو لایەن و بوارەكانی ژیان هەیە، ئەقڵانیەتی دەرەوەی خۆی رەتدەكاتەوە. جا لەبەر ئەوەی وڵاتێك، نەتەوەیەك و كۆمەڵگایەك هەمیشە فراوانتر و ئاڵۆزتر و فرەلایەنترن لەوەی یەك ئایدیۆلۆگیا كۆنترۆڵیان بكات، بۆیە وەكو هەمیشە روویداوە، فیكر و بۆچوون و تێڕوانینی بەدەر لەو ئایدیۆلۆگیایە سەرهەڵدەدەن و بەمەشەوە ململانێ و زۆرانبازیی فیكری و هەروەها سیاسی و چەكداری و توندوتیژیی لێ دەكەوێتەوە . ئایدیۆلۆگیای باڵادەست و دەسەڵاتدار چونكە لە قەوارەیەكدا قەتیس بووە، بێگومان درێغی ناكات لە پەنابردنە بەر هەر شێوازێك بۆ لەناوبردنی هەر دژەبۆچوونێك؛ بەم جۆرەش سەرلەبەری دەزگا و دامەزراوەكان قۆرخ دەكات و هەرهەموویان بۆ ئەم ئایدیۆلۆگیایە كاردەكەن و هیچ سەربەخۆییەكیان نابێ . ئەمە بەپێچەوانەی سستەمی دیموكراتی كە تیایدا دەزگا و دامەزراوەكان بڕێكی زۆری سەربەخۆییان دەبێ و بەمەشەوە دەتوانن كارەكانی خۆیان بەباشی ئەنجام بدەن بەبێ دەستێوەردانی سیاسی یان كۆمەڵایەتی و هەروەهاش گەشەبكەن و پەرەبەخۆیان بدەن .
شایانی ئاماژە بۆكردنە كە تەنیا سستەمی دیموكراتی دەتوانێ وڵات بە دامەزراوەیی بكات، چونكە رژێمی مەركەزی و سەرانسەری ( شموولی) تۆسقاڵێك سەربەخۆیی بەهیچ دەزگایەك نابەخشێ – سەرۆك و كارمەندەكانیان دادەنرێن لەسەر بنەمای ئینتیما بۆ رژێم، بودجەی كولەمەرگی، بەكارهێنانیان بۆ ئەرك و ئامانجی تری دوور لە پسپۆرییان .. ئەوەش، بێگومان، بۆ رۆژگاری ئێستا ئەوپەڕی نائەقڵانییە و هەر لەم رۆژانەدا بەچاوی خۆمان دەبینین لە وڵاتانی ئەفریقادا چۆن جەماوەر رووبەڕووی ئەم جۆرە سستمانە بوونەتەوە و یەك لەدوای یەك دەیانگۆڕن.
گۆڕانكاری، لەهەر كۆمەڵگایەكدا، هەرگیز بێ ناڕەزایی و بێ ململانێ و زۆرانبازی، تەنانەت زۆرجار بێ توندوتیژیش نابێت . ململانێ و زۆرانبازی لە هەموو حاڵەتێك هەر هەیە، بۆیە رەنگە ئەمە ئاسایی بێت، بەڵام كە كار گەیشتە توندوتیژی ئەوا هەر زوو دەبێ چارەسەر بكرێ . سیاسەتی ئەقڵانی لەسۆنگەی سروشتەكەیەوە كە لۆگێك و سەردەمانە و دادپەروەرانەیە هەرگیز ناگەیەنێتە ئەوەی توندوتیژی سەرهەڵبدات، تەنانەت لە كاتی ئەنجامدانی گۆڕانكاریش – سیاسەتی ئەقڵانی چونكە لە بوارە جۆراوجۆرەكاندا هەردەم چاكسازی پەیڕەو دەكات، بۆیە پێویستی بەوە نابێت گۆڕانكاریی رادیكال و بنەڕەتی ئەنجام بدات كە هەمیشە توندوتیژیی لێ دەكەوێتەوە .
لە هەموو حاڵەتێكیشدا كە توندوتیژی دروستبوو، سیاسەتی ئەقڵانی دەبێ هەر لەسەرەتایەوە كۆتایی پێ بێنێ و بەكەمترین قوربانی بەسەربچێ؛ ئەوەش بە نەهێشتنی هۆكارەكانی ئەو توندوتیژییە – سیاسەتی ئەقڵانی رێگە بەسەركردەی سیاسی نادات مەسەلەكە بەشەخسی وەرگرێ، لێی ببێ بە ڕكە و تەنازول نەكات بۆ داواكارییەكانی جەماوەر، چونكە لە بنەڕەتدا دواخستن و پشتگوێ خستنی داواكارییەكان ئەوپەڕی نائەقڵانییە ؛ كەڵەكەبوونی داواكارییەكان و پشتگوێخستنیان، لە ئەنجامدا ئاپۆرەی خەڵك دروست دەكەن و ئەمەش كۆڕەفتاری لێدەكەوێتەوە كە لەڕوانگەی كۆمەڵناسییەوە دەبێتە یەكەمین دیاردەی راپەڕینی جەماوەری . مامەڵەكردنیش لەگەڵ كۆرەفتاردا كارێكی تابڵێی ئەستەمە، چونكە ئاپۆرە كە دروستبوو تاكە دیاردەیەكی روون تیایدا ناڕەزایی و نیگەرانی و تووڕەییە، هەرچی سەركردایەتی و ئامانج و بواری گفتوگۆكردن و ئەقڵانییەتە تیایدا، بەتایبەتی لەسەرەتادا بزرن .
ئەوپەڕی نائەقڵانییە چاوپۆشین لە تێكچوونی هەندێ لایەن و بوارەكانی ژیانی خەڵك: بێكاری، گرانی و قۆرخكردنی بازاڕ، تۆقاندن، بەسیاسی و حزبیكردنی بوارە هەستیارەكانی وەكو پەروەردەو خوێندنی باڵا، گەندەڵیی ئیداری - دامەزراندن و بەخشینی پۆست لەسەر بنەمای ئینتیمای حزبی، رۆتین و بیرۆكراتیایەكی قێزەوەن لە ئەنجامی گردبوونەوەی دەسەڵات لەلای بەرپرسی یەكەم.
هەروەهاش نائەقڵانییە حسێبێكی تری سەردەمیانە نەكەین بۆ نەوەی نوێ – ئەمانە چاوكراوەو هۆشیار و ئاگادارن، قەوارە و چوارچێوەو كۆتە تەقلیدییەكان بەرگەیان ناگرن ؛ دەبێ بەئەوپەڕی دیموكراتیانە، مەدەنیانەو مۆدێرنانە پێشوازییان لێ بكرێ .