((خەڵكی كە چەمكی دەوڵەتیان داهێنا بۆ ئەوە بوو تاكو كڕنۆش بۆ هیچ كەسێك نەبەن، بەڵكو دەوڵەت بكەنە سەنتەرو دینگەیەك بۆ ئەو هێزەی كە هەستی پێدەكەن و سەنگ و بایەخی خۆی هەیە بۆیان، هەروەها دەوڵەت ئامڕازێكی دەسەڵاتە بۆ ئەو كەسانەی بەناویەوە حوكم دەكەن، دەوڵەت بەم شێوەیە لەبەرهەمی زیرەكایەتی مرۆڤایەتییە و گوزارشت لە بیرۆكەی مرۆڤ و هاووڵاتی بوون دەكات، كەواتە چالاكییەكی خوڵقێنەرانەی بەردەوامە و لەسەرتاكەكانی كۆمەڵگە پێویستە توانایەكی فیكری بخەنە گەڕ بۆ یەكخستنی كۆمەڵ لە ژێرسایەی داب و عورف و یاسایەكدا روونتر گوێبیستی كۆمەڵێك بەهای مۆراڵی بن كە ئاگایی بوون و هۆشیارییەك لای مرۆڤ دەخوڵقێنێ بۆ گوێرایەڵ بوونیان لەبەرامبەر رژێمێكی دیاریكراودا))
ئەو پرسیارە هزرییانەی مرۆڤ كەلەسەر بابەتە بنەڕەتیەكانی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتین (سەبارەت بە: ژیانی ئایدیالی، جڤاكی باش، حوكمی دادپەروەرانە، حوكم كردنی باش) لەحەقیقەتدا گوزارەگەلێكی پێوەندیدارن بە ناوەڕۆكی سیاسەتەوە، سیاسەتیش گەر وەك كاروچالاكییەكی مرۆڤانە وەربگیرێت ئەوا لەئامانجیدایە خێری گشتی و سوودو بەرژەوەندی هاوبەش بۆ هەمووان مسۆگەربكات، بەڵام تراژیدیای سیاسەت كاتێك دەست پێدەكات كە كۆمەڵگە بۆ دوو توێژ دابەش دەبن، توێژێكی كەمی دەسەڵاتتدار و توێژێكی زۆری مەحكومكراو، لێرەوە سامناكی دیاردەی چەوسانەوەو زۆرداری دەردەكەوێت و سیاسەت هاوشانی گەندەڵی دەبێت و لەرێڕەوی ڕاستی خۆی دەردەپەڕێتە دەرەوە و لە خێری گشتی دەترازێت .
لەگەڵ پەرەسەندنی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا پێداویستی بۆ لێكۆڵینەوە لەسەر دیاردەی سیاسەت و تێگەیشتن لە واقیعی سیاسی سەری هەڵداوە، لەم رێگەیەوەو بەو مەبەستە چەندین یاسا بۆ شرۆڤەكردن و راڤەكردنی چالاكی و بزاڤەكانی ئەم واقیعە داڕێژرانەوە بەڵام ئەم پرۆسە پڕ بایەخ و گرنگە بەبێ ئامادەسازی و راهێنانەوەی هاووڵاتیان ئەنجام نادرێت، راهێنانیان لەسەر وەزیفە بنەڕەتییەكانی سیاسەت و لە پێناوی سەركردایەتیكردنی كۆمەڵگە و دەوڵەتتدا، بەمەوە رێبازی زانستی سیاسەت ئەركێكی زەحمەتی كەوتە سەرشان كە ئەركی ئامادەكردن و پەروەردەكردنی هاووڵاتی باش و ژیاندۆستە، ئەم ئەركەش گرێدروەتەوە بە ئازادییەكانیانەوە، بۆیە مێژووی مرۆڤایەتی لە سەدەی شازدەیەمەوەو لە ئەوروپاوە شایەتحاڵ بوون لەسەر گۆڕانكارییە بنەڕەتییەكانی بەرگریكردن لەپرەنسیپەكانی ئازادیی (بەتایبەت لە جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ و هاووڵاتییان لە ساڵی 1789ز دا كاتێك شۆڕشی فەرەنسا بەرپا بوو) .
بەڵام ئەم رێبازە بەرگری لەچی دەكات؟
ئاشكرایە كە یەكێك لە ئەركەكانی دەوڵەت پاراستنی ئازادییەكانە، دەسەڵاتی سیاسیی پێویستە پابەند بێت بە مەبدەئی وەكیەكیبوونی مافی سیاسی بۆ هەموو هاووڵاتییان، كەواتە ئەم دەسەڵاتە پێویستە پابەند بێت بە ڕای گشتی گەلەوە، لەمبارەیەوە پرۆفیسۆری فەرەنسی بەناوبانگ جۆرج بێردۆ دەڵێت (خەڵكی كە دەوڵەتیان داهێنا بۆ ئەوە بوو تاكو كڕنۆش بۆ هیچ كەسێك نەبەن، بەڵكو دەوڵەت بكەنە سەنتەرو دینگەیەك بۆ ئەو هێزەی كە هەستی پێدەكەن و سەنگ و بایەخی خۆی هەیە بۆیان، هەروەها دەوڵەت ئامڕازێكی دەسەڵاتە بۆ ئەو كەسانەی بەناویەوە حوكم دەكەن، دەوڵەت بەم شێوەیە لەبەرهەمی زیرەكایەتی مرۆڤایەتییە و گوزارشت لە بیرۆكەی مرۆڤ و هاووڵاتی بوون دەكات، كەواتە چالاكییەكی خوڵقێنەرانەی بەردەوامە و لەسەر تاكەكانی كۆمەڵگە پێویستە توانایەكی فیكری بخەنە گەڕ بۆ یەكخستنی كۆمەڵ لە ژێرسایەی داب و عورف و یاسایەكدا روونتر گوێبیستی كۆمەڵێك بەهای مۆراڵی بن كە ئاگایی بوون و هۆشیارییەك لای مرۆڤ دەخوڵقێنێ بۆ گوێرایەڵ بوونیان لەبەرامبەر رژێمێكی دیاریكراودا).لەم رۆڵە گرنگەی دەوڵەتەوە بۆ كۆمەڵگە، فەیلەسووفانی بواری سیاسەت هەندێك مەسەلەی گرنگیان وروژاندووە، واتە فەلسەفاندنیان سەبارەت بە دەوڵەت هێناوەتە ئاراوە، بەتایبەت لای فەیلەسووفە ئەلمانیەكانی وەك كانت، ماركس، هیگڵ، ماكس ڤیبەر و تا دەگات بەهابرمارس، لە هەموو ئەو بیروبۆچوونانەی ئەواندا جەخت دەكرایەوە لەسەر ڕۆڵی هاووڵاتی بوون لە دەوڵەتدا، ئیرادەی هاووڵاتی یان ویستی هاووڵاتییان بناغەیەكە بۆ موحاسەبەكردنی فەرمانڕەوایان لەلایەن مەحكومكراوانەوە..
یەكێك لە پڕبایەخترین رژێمی هەڵبژێردراو لەسەر ڕای هاووڵاتی بوون، رژێمی دیموكراتیەتە، بەڵام ئایا ئەو رژێمە بە مەسەلەی زۆرینەی ڕەهاوە گرێدراوە یان ئایا دیموكراتیەت بە دەسەڵاتی زۆرینەی ڕەهاوە پابەند كراوە؟؟
لە راستیدا دیموكراتییەت واتە حوكمی گەل ؛ حوكم لەرێگەی نوێنەرانی هەڵبژێردراوی خەڵكەوە، خەڵكانێكی كەم كە زۆرینە دەنگیان پێداون بۆ گرتنە دەستی حوكم، بەڵام ئەم مافە گرێبەندە بەمافەكانی دیكەشەوە، وەك مافی بە ئۆپۆزسیۆن بوون، مافە بنەڕەتییەكانی مرۆڤ، هەروەها چەسپاندن و پارێزگاریكردن لە مافی هەمووان بە هۆی دادگا دەستوورییەكانەوە.
ئەم مەسەلانە راستەوخۆ نەبەستراونەتەوە بە چەمكی دیموكراتیەتەوە. بەڵكو لەمیانەی ئەو پەرەسەندنە وەدیهاتووانەی لە مێژووی فیكری سیاسیدا روویانداوە، تا دەگاتە پەرەسەندنی چەمكی دەوڵەت و پەرەسەندنی رژێمی دیموكراتی، كە بەشێوازێكی ئاسۆیی هیچ كەسێك دەستبەردار نابێت لێیان، بەڵام بەپێی رای پرۆفیسۆرێكی ئەڵمانی بەناوی «جۆنبێرگەر» كە یەكێكە لە رەخنەگرانی بنەمای زۆرینەی ڕەها تێبینی كردووە كە بەپێی بارودۆخی ئێستا هیچ ئامرازێكی دیكەی قبوڵكراو و كاریگەر بۆ دروستكردنی بڕیار بوونی نییە، جگە لە بڕیاری زۆرینەی رەها نەبێت، جۆنبێرگەر بەم حاڵەتە رازی نییە و رەخنەی لێدەگرێ و دەڵێت بۆ نموونە ئێمە هەر لەدێرزەمانەوە دوو كۆمەڵگەمان هەیە، كە پێوەندیان بە یەكترەوە نییە، لە زۆربەی حاڵەتەكانیشدا بەهەمان زمان نادوێن و هەركامیان بەپێی پێوەری خۆی واقیعەكە دەپێوێت و راڤەی بۆ دەكات، هەروەها بەپێی حەزو ئارەزووەكانی خۆی كە جیاوازە لە حەزو ئارەزووی كۆمەڵگەیەكی تر، كەواتە بنەمای زۆرینەی رەها بێ رەخنە نییە، گرنگترین ئەو رەخنانەی لێیدەگیرێن بریتین لە یەكەم:
هەڵسەنگاندنی ئیجابییانە بۆ بنەمای زۆرینەی رەها گومانی زۆری تێدایە، چونكە زۆرینە لە واقیعدا زۆربەی جار بە هەڵەدادەبرێن و سەرلێشێوێندراوو فریودراون ئەمەش لەئاكامی سیاسەتێكی دوو فاقیانەی كەمینەوە كە مومارەسەی سیاسەت بەلایانەوە فشارهێنانە بۆ زۆرینەو خۆڵكردنەچاویانە تا بە ساختەكارییەوە بڕیار و رای گشتی پێ دروست بكەن وئامانجەكانی خۆیانی پێ ئەنجام بدەن، دواتر دیاردەی شەرعییەتی ساختەكراو سەرهەڵبدات.
دووەم:
لە گرنگترین پێداویستییەكانی دەوڵەتی یاسایی مۆدێرنەدا و هەروەها گرنگترین هەلومەرجی جێبەجێكردنی بنەمای زۆرینەی رەها لە دیموكراتییەتدا بریتییە لە لێكدابڕانی هەردوو خانەی گشتی و تایبەت، ئەم بنەمایە زۆربەی جار فشاری بۆ دەوڵەت هێناوە كە بكەوێتە ناو خانە تایبەتەكانەوە، بەمەش لە بڕیاری زۆرینە دووربكەوێتەوە.
سێیەم:
مەترسی لەسەر بڕیارەكانی زۆرینە هەیە بەوەی بكەونە بەرتەوژمی رێگە ناڕێك و نابەجێیكانی كەمینەیەكەوە.
چوارەم:
زیادبوون و فراوانبوونی كەلێن لەنێوان ئەوانەی كە هاوبەشن لە بڕیاردروستكردن و ئەوانەش كە بڕیارەكان دەیانگرێتەوە بەسەریاندا دەچەسپێنرێت ..
پێنجەم:
بوونی حاڵەتێكی نیگەرانی لە نێوان سیاسەتی گشتی و سیاسەتی تایبەتیدا.
شەشەم:
زۆربەئاسانی دەتوانرێت هاووڵاتییانی بەشداربوو لە پرۆسەی سیاسیدا بە بانگەشە بەرەو بیروبۆچوونی هەڵە ببرێن بۆ نموونە، خۆشگوزەرانی گشتی بكرێتە قوربانی هەندێك دروشمی بێ بنەمای نافۆرمەلەكراو.
بۆ چارەسەركردنی ئەم حاڵەتانە جۆنبێرگەر پێشنیاز دەكات كە بنەمای رێبازێك دابڕێژرێت لە رێگەی:
یەكەم: لامەركەزییەت.
دووەم: بەهێزكردنی مافی نوێنەرایەتیكردنی رێژەیی.
سێیەم: بەهێزكردنی ناوەندی كەمینەی سیاسی.
چوارەم: فراوانكردنی مافە بنەڕەتییەكانی هاووڵاتیان.
لێرەوە مەسەلەی پەروەردەكردن وپێگەیاندنی هاووڵاتی رۆڵێكی گرنگ لەم پرۆسە سیاسییە ئاڵۆزەدا دەگێڕێت كە پەیوەندی بە هاوبەشی كردنی هاووڵاتییانەوە هەیە لەسەر وەرگرتنی بڕیار. واتە هەوڵێك هەیە بۆ لێكبەستنەوەی رژێمی سیاسی و پرۆسەی پێگەیاندنی سیاسی و كۆمەڵایەتی هاووڵاتییان (بەتایبەت پرۆسەی پەروەردەكردنی هاووڵاتی).
ئەم بابەتە لە فەلسەفەی سیاسیدا زۆر كۆنە . لەو كاتەوەی كە ئەفلاتون پێیوابوو پەروەردە بریتییە لە پارێزگاریكردنی پێوەندییە سیاسییەكان لەلایەك و رێكخستنی پێوەندی نێوان ئامڕاز و ئامانج لەلایەكی ترەوە، هەر لەوكاتەوەش كە ئەرەستۆ لە ژێر تیشكی بنەماكانی دەستووریدا داوای پەروەردەی هاووڵاتییانی كردوە، ئەم بابەتە زیاتر هاتۆتە پێشەوە، لەچوارچێوەی دەوڵەتی قانووندا مەسەلەی پەروەردەكردنی هاووڵاتی پێویستە لەگەڵ رێبازەكانی دەوڵەتی قانوندا هاوگونجاو بێت، هەروەها گرێدراو بێت بە بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری ئەو دەوڵەتەوە، بەشێوەیەك هاووڵاتی نەخاتە سەر ئەو قەناعەتەی كە وەك بەكاربەرێك خۆی ببینێتەوە، بۆیە گرنگە لە چەمكی دەوڵەتی هاوچەرخدا پرۆسەی پەروەردەكردنی هاووڵاتی بە دیموكراتییەتەوە ببەسترێتەوە، بۆیە پێویستە دەوڵەتی قانون و دەوڵەتی دیموكراتی لە یەكتری نزیك بكرێنەوە، بەم شێوەیە پرۆسەی پەروەردەی هاووڵاتی پێویستە بەپێی بنەماكانی رۆحی دیموكراسییەت ئەنجام بدرێت، هەروەكو زانایانی سیاسەت جەختی لێدەكەنەوە، رژێمی دەستووری دەوڵەتێك كاتێك شكست دەهێنێ كە نەتوانێت ئەو بەهایانەی سیاسییەكان بڕوایان پێیەتی لەگەڵ رەفتاری رۆژانەی خەڵكی بگونجێنرێت، گەر ئەم گونجانە روویدا، ئەوا نزیك خستنەوەیەك لە نێوان رژێمی كۆمەڵایەتی و رژێمی سیاسی روودەدات، ئەوسا دەتوانین بڵێین خاڵە هاوبەشەكانی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە لە كوێدان؟
لەمبارەیەوە جان جاك رۆسۆ پرسیارێكی كردووە: چۆن دەكرێت هاوگونجان لەنێوان پەروەردەی هاووڵاتی و پەروەردەی مرۆڤایەتی دروست بكرێت؟ ئەم گرفتە پێشتر ئەرەستۆ باسی لێكردبوو، كاتێك لەسەر جیاوازی مۆراڵیانەی نێوان سیاسەت و مرۆڤایەتی موحازەرەی دابوو، هەروەها وتبووی هەموو دەستوورێك لەگەڵ عورف و نەریت و هەڵسوكەوتی هاووڵاتیان دەگونجێت، ئەمەش جەخت كردنەوە بوو لەسەر دامەزراندنی ئەو هاوگونجانەی نێوان بەها كۆمەڵایەتی و بەها سیاسییەكان. دواتر لەم دواییانەدا پرۆفیسۆر شنایدەر دەڵێت: بوارە ناسیاسیەكانی ژیان پێویستە دیموكراتیزە بكرێن تاكو دیموكراتییەت لاواز دەرنەچێت، لەم چوارچێوەیەشدا پرۆفیسۆر «دارندۆر» باس لەو فەزیڵەتانە دەكات كە دیموكراتییەت پێویستییەتی، لە دەروازەی داواكاری و وەزیفە كۆمەڵایەتییەكانەوە دەڵێت مەزنییەتی و جوانی فەزیڵەتە گشتییەكان لە چوارچێوەی بەها كۆمەڵایەتییە باوەكاندا مەرجێكی پێویستە بۆ كارایی بوون و ئەكتیڤ بوونی ئازادی و دواتر كارا بوونی دیموكراتیەتیش.
بەمشێوەیە رۆحی دیموكراتییەتی ئازاد لەلایەن «دارندۆرك»ەوە لەسەر عەقڵانییەتێك پێكهاتووە، هەمان ئەو ناساندنەی خاوەن تیۆری رەخنەگرتن واتە لایەنگرانی قوتابخانەی فرانكفۆرتی هەیە، كاتێك دیموكراتییەت دەبەستێتەوە بە دەستووری كۆمەڵگەیەكەوە كە پابەندە بە یەكسانی و ئازادییەوە، بەشێوەیەك ناعەقڵانییەت لەكۆمەڵگەدا دەسڕدرێتەوە. ئەم عەقڵانییەتەی بەپێی رای بیرمەندی ئەڵمانی ڤۆكلاین پێویستە عەقڵانیەتێكە بۆ بەستنەوەی هاووڵاتیان بە دیموكراتیەتەوە. لێرەوە مەسەلەی هۆشیاری دیموكراتی دەگەشێتەوە، بەشێوەیەك لە شێوەكان دیموكراتییەت دەبەسترێتەوە بە بیرۆكەی سوودوقازانجی گشتی و خێری هەمووانەوە بەپێی ئەو بنەمایەی كە دەڵێت دەوڵەت بۆ خزمەتی مرۆڤە نەك بەپێچەوانەوە. بەم شێوەیە پەروەردەی هاووڵاتیان پێویستە پابەند بێت بە فیكرەی بوونی دەوڵەتێكەوە. بەڵام لە ژێر هەنجەتی گەلەكۆمەكێ و هاریكاری كۆمەڵایەتی نابێت بە خراپ یان بە هەڵە ئەم پەروەردە دروستە بشێوێنرێت.
كاتێك پرۆسەی پەروەردە پشتبەستوو دەبێت بە ئازادییەكان و بەرپرسیارێتی تاك و بەرپرسیارێتی كۆمەڵەوە. ئەمە لە واتادا بوونی دەرفەتێكە بۆ وەدیهاتنی ئازادی و هۆشیاری، هۆشیاری هاووڵاتییان لە ناو پرۆسەی دیموكراتیەتدا لەوەدایە بزانرێت بەدوای چ بەرژەوەندییەكدا كەوتوون، لەم چوارچێوەیەشدا پێویستە هاووڵاتی مەرجە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكە بناسێت، ئەو مەرجانەی ژیانی شەخسی هاووڵاتی بەرەو كاری چاكە ئاڕاستە دەكەن، بەڵام ئەم ئاڕاستە كردنە لەسەردەمی گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتیەی خێراكان و وەرچەرخانە مەترسیدارەكاندا بەس نین بۆ ئاڕاستەكردنی ژیان، لەبەر ئەوە لە پرۆسەی پێگەیشتنی سیاسیدا، پێویستە بەپێی پێویست بۆ مەسەلەی دیموكراتی بەرپرسیارێتی سیاسی هاووڵاتیان لەئەستۆ بگیرێت، چونكە ئەوە بەستراوەتە بە متمانە و بڕوای هاووڵاتی بەدەوڵەتەوە.
ئەو گۆڕانكاری و پەرەسەندن و وەرچەرخانە كتوپڕانەی كۆتاییەكانی سەدەی رابردوو، سەرەتاكانی سەدەی ئێستا بوونەتە هۆی ئەوەی بەشێوەیەكی دینامیكی چەمكی هاووڵاتی بوون گۆڕانكارییان بەسەردابێت، چونكە كۆمەڵگە و دەوڵەتیش لە ئاوێتەبوون و میكانیزمدان و كارلێكیان هەیە لەگەڵ یەكتردا. ئەم جووڵە و بزاڤەش كار دەكاتە سەر هۆشیاری سیاسی و لایەنگریكردنی سیاسی هاووڵاتییان بەشێوەیەك لە شێوەكان. بەو جۆرە پرۆسەی پێگەیشتنی سیاسی پێویستە بنەماكانی ئازادی مسۆگەر بكات، تاكو هۆشیاری سیاسی هاووڵاتییان و لایەنگریی كردن و وابەستەبوونی سیاسییان پێ دەستنیشان بكرێت.