« لە هەر ماوەیەك لە ماوەكانی مێژوودا نەتەوەیەك لە تاریكییەكی نوێدا یان لە تەمومژێكی چڕدا بزردەبێت بەجۆرێك پێشی خۆی نابینێت و هەست بە ترسێكی زۆر دەكات، ئەو كات هەمووان شتەكان تێكەڵ دەكەن، لەم جۆرە بارودۆخانەدا بیرمەندی گەورە پەیدا دەبن بۆ ئەوەی تاریكی بڕەوێننەوە لەبارتەقای ئاسۆدا بارودۆخەكە ئاسایی ببێتەوە و تاریكیە تەمومژاوییەكە لابچێت و رێگاش سەر لە نوێ واڵا دەبێتەوە».

یۆرگن هابرماس
زۆر لە عێراقییەكان خەونیان دەدی و ئێستاش خەون بە (دیموكراتیەت)ەوە دەبینن، بەڵام ئەوەی دەستیان كەوت داگیر كردنOccupation و ئاژاوە Chaos بوو، ئەمە چی دەگەیەنێت؟
ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە ئاستەنگی فكری و پراكتیكی رووبەڕووی (گۆڕانكاری دیموكراتی Transition to Democracy دەبنەوە لە عێراق.
دیموكراتیەت لەوە زیاترە كە بە ئەنجامدانی هەڵبژاردن گوزارشتی لێ بكرێت، دیموكراتیەت سیستەمی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسییە، سیاسییەكان تێیدا ركابەرێتی دەكەن بۆ بەدەستهێنانی پشتگیری و بڕوای دەنگدەران بۆ ئەوەی پشت بە پاڵپشتی حوكم لێكراوەكان ببەستن لە حوكمڕانی و دواتریش شەرعیەت.
بەڵام تێبینی دەكرێت كە پێكهاتە جیاجیاكانی عێراق دەیانەوێ بەشدارییان هەبێت لە دەسەڵاتی سیاسی، ئەمەش كێشەی دیموكراتیەت ئاڵۆز دەكات، چونكە گرنگترین پێكهێنەری دیموكراتیەت بریتیە لە بوونی كۆمەڵەیەكی دەسەڵاتدار لە بەرامبەردا كۆمەڵەیەك كە ئۆپۆزسیۆنە و چاودێری دەكات.
بەڵام عێراقییەكان و ئەمریكییەكان كە هانی دیموكراتیەت دەدەن رووبەرووی ئەم گرفتە دەبنەوە:
چۆن دەتوانن هەڵبژێرن لە نێوان:
* ئەو سیاسیانەی كە لە هێزی سیاسییاندا پشت دەبەستن بە ناوبانگی خۆیان بەوەی خزمەتگوزاری پێشكەش بە هاووڵاتیان دەكەن.
* ئەو سیاسیانەی كە لە هێزی سیاسییاندا پشت دەبەستن بە ناوبانگی خۆیان بەوە سەركردایەتی چەكدارەكان دەكەن بەوەش بڕوایان بە هێزی ماددی هەیە بۆ دەستگرتن بەسەر دەسەڵات سیاسیدا.
سەركردە سیاسییە دیموكراتییەكان دوو ئامانجیان هەیە لە پیادە كردنی دەسەڵاتی سیاسی و بەكارهێنانی دارایی گشتی:
• پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری گشتی باش بۆ هاووڵاتیان.
• پاداشت كردنی ئەوانەی چالاكانە پشتگیرییان دەكەن بە دەستكەوتی ماددی لەرێگای گرێبەستی گشتی.
بەڵام سەركردە نادیموكراتییەكان تەنیا گرنگی بە ئامانجی دووەم دەدەن، ئەمەش یەكێكە لە گرفتە سەرەكییەكانی بنیاتنانی دیموكراتیەت لە عێراق.
عێراق تا ئێستا سەركەوتوو نەبووە لە هەنگاوەكانی بۆ بنیاتنانی دیموكراتیەت بۆیە بەپێی راپۆرتی خولی (سیاسەتی دەرەوە Foreign Policy) لە دوایین ژمارەیدا، ئەوا عێراق لە چوارچێوەی دە دەوڵەتی سەرنەكەوتووی جیهان دێت، بەر لەوەش پرۆفیسۆر (ستیفن زوینس Stephen zunes) لە زانكۆی سان فرانسیسكۆی ئەمریكی لە توێژینەوەیەكیدا لە گۆڤاری (Foreign Policy In Focus) لە ئاداری 2007 دووپاتی كردەوە كە پرۆسەی (دیموكراتیزەكردنی) عێراق سەرنەكەوتووە.
وەك پرۆفیسۆر لاری دایمۆند Larry Diamond لە توێژینەوەیەكیدا لە (فۆرن ئەفیرس Foreign Affairs دا لە 2004 بەناوی (لە عێراق چ هەڵەیەك روویدا What Went Wrong in Iraq) دووپاتی دەكاتەوە، ئیدارەی ئەمریكی سیاسەتێكی راستی نەگرتە بەر و نەیدەویست پابەند بێت بە پێویستی خوڵقاندنی ئاسایش لە عێراق و قەت لەم وڵاتە نەگەیشت و نەیدەویست لێی تێبگات.
بەڵام ئەنجامی ئەم سیاسەت و تێكەڵ كردن و هەڵە گەورەیە چی بوو؟
وەك دایمۆند دەڵێ ئەنجامەكەی ئەوەیە كە پاشەڕۆژی دیموكراتی عێراق بە تەرازووە وە هەڵواسراوە hangs in the balance.
كەواتە ئەو گرفتانە چین كە پاڵەپەستۆیان درووستكردووە لە ئەنجامی ئەم سیاسەتە سەرنەكەوتووە؟ گرنگترین گرفتەكان ئەمانەن:
*توندوتیژی بەردەوام
*دەوڵەتێكی شكاوی سەرنەكەوتوو
* ئابووریەكی ناچالاك
* كۆمەڵگایەكی ماندوو
* ئەكتیڤ نەبوونی دەستوور
*رێز نەگرتن لە رێوشوێنە دیموكراتیەكان و ئەنجامەكانی هەڵبژاردن
* چارەسەر نەكردنی كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی ناوەندی و حكومەتی هەرێمی كوردستان
* گرفتەكان گەندەڵی و نەبوونی نەزاهەت
عێراق بەم بڕە كێشە و ئاستەنگە گەورانە و كەڵەكەبوونیان زۆر دوورە لەو بەڵێنانەی بە ئیدارەی ئەمریكی داون (دیموكراتیەت، ئاسایش، پەرەپێدانی ئابووری تاد....)
زنجیرە درێژەكەی حیساباتە هەڵەكانی ئیدارەی ئەمریكی ئەم عێراقەی لە بارودۆخێكی زۆر خراپ جێهێشت كە بووەتە هۆی ئاستەنگێكی سەرەكی لەبەردەم «گۆڕانكاری دیموكراتی» .
عێراق بەم بڕە زۆرە لە گرفتەكان دەكرێ زیاتر لە جەنگەوە نزیكتر بێت لەوەی لە ئاشتی و ئاسایشەوە.
دەست بەسەرداگرتنی نەرمی دەسەڵات(Soft Authoritarianism) كە حكومەتی عێراقی لە چوار ساڵی رابردوودا پیادەی كرد (بەتایبەتی سەرۆكی وەزیران نوری مالكی) عێراقی رزگار نەكرد لە رەفتاری شمولیانەی پیادە كردنی سیاسەت بەڵكو ئەم ئاراستەیەی قووڵتر كرد،(نای رۆزن N. Rosen) لە زانكۆی نیویۆرك ئەم حكومەتە بەم شێوەیە وەسف دەكات كە « گەندەڵ و توندە و هەوڵ دەدات بە هێز خۆی بسەپێنێت و مالكی گۆڕاوە بۆ سەدامێكی نوێ»، هەروەها رۆژنامەنووسی بەناوبانگ (پاتریك كۆكبۆرن Kockporn) لە رۆژنامەی(ئەندیپێندنت) لە ئاداری 2010 دەڵێ: عێراق تا ئێستا سەقامگیر نییە و تا رادەیەكی زۆر دابەشكراوە، بۆیە ئەم نووسەرە سیاسیەكانی عێراق بە « چینێكی خراپ لە سیاسییەكان» وەسف دەكات.
ئەم بارودۆخە زۆر ئاڵۆز بووە و ئەمەش بە روونی دیارە لەرێز نەگرتن لە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن و گوێ نەدان بە ڕای دەنگدەری عێراقی كە لە هەڵبژاردنەكانی 7/3/2010 دەریبڕی، پرۆفیسۆر جاك سنایدەر Jack Snyder) لە كتێبێكی هاوبەش لەگەڵ پرۆفیسۆر ئیدوارد مانسفایڵت بە ناوی (Electing to fight; Why Emreging Democracies Go to War) كە لە ساڵی 2005 دەرچووە دەڵێ: (هەڵبژاردن رێگا خۆش دەكات بۆ جەنگ بەهۆی كەڵەكەبوونی فاكتەرەكانی سەرەوە) بۆیە هەڵبژاردن دەبێتە (عەزاب) وەك ئەوەی لە توێژینەوەی هەردوو زانایان (ئیلشنر Elischner و بیكەر Becker) دا هاتووە بە ناوی (عەزابی هەڵبژاردن Die Qual der Wahl).
ئەم بارودۆخە بارودۆخێكی كارەسات ئامێزە لە عێراق.
كامڵ نەبوونی پرۆسەی گۆڕانكاری دیموكراتی مەترسییەكانی نزیك بوونەوە لە بارودۆخی كوشتاری ناوخۆیی یان تەنانەت شەڕ زیاتر دەكات، چونكە دامودەزگاكانی دەوڵەت لاواز دەبن و نوخبەی سیاسی تووشی هەڕەشە دەبنەوە لە ئەنجامی لاواز بوونی دامودەزگاكان، سەرنەكەوتنی گۆڕانكاری دیموكراتی دەبێتە هۆی سەرنەكەوتنی بنیاتنانی دامودەزگا دیموكراتییەكان و دەبێتە هۆی:
• سەركەوتنی بەرژەوەندی تایبەت بەسەر بەرژەوەندی گشتی نشتیمانی.
• لاواز بوونی دەوڵەت و نەبوونی توانای وەڵامدانەوەی داخوازییەكانی جەماوەر.
• پڕكردنەوەی بۆشایی دامودەزگاكان و سیاسی لە رێگای ئایدۆلۆژیای نەتەوەیی و ئایینی.
لەم حاڵەتەدا ركابەرێتی سەرهەڵ دەدات لەنێوان:
• نوخبەی سیاسی كۆن
• كۆمەڵە سیاسییە نوێیەكان
• جەماوەر
لە حاڵەتی عێراقدا تێبینی ئەوە دەكرێت جەماوەر رۆڵی خۆی بینیوە لە هەڵبژاردنەكاندا، بەڵام ئەنجامەكان چی بوون؟
نوخبە سیاسییە كۆنەكانی كۆمەڵە نوێیەكان هەوڵ دەدەن خۆیان لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان بدزنەوە بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان و پشتگوێ خستنی رای جەماوەر بۆیە عێراق بەرەو تونێلی كێشەیەكی سیاسی توند هەنگاو دەنێ، بۆیە بۆ بنیاتنانی دیموكراتیەتێكی راستەقینە لە عێراق پێویستە:
• رێز لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان بگیرێت
• بوونی نوخبەیەكی سیاسی كە نەزیه و نشتیمان پەروەر بن و بەژەوەندی گشتی بخەنە سەر بەرژەوەندی تایبەت
• چڕ نەكردنەوەی دەسەڵاتی سیاسی لە دەستی یەك كەس یان یەك دەزگا
• گرنگیدان بە دۆزینەوەی زەمینە بۆ بەدیهێنانی مەرجە پێش وەختەكانی دیموكراتییەت:
• پەروەردە و زیاد كردنی خۆشگوزەرانی ئابووری
• هاریكاری و چاودێریكردن لەنێوان دەسەڵاتە سەرەكییەكان(تەشریعی و جێبەجێكردن) بۆ مسۆگەر كردنی مەسەلەكە و سەپاندنی چاودێری گەل لەسەر كارەكانی حكومەت
• گرنگیدان بە رۆشنبیری سیاسی پشت بەستراو بە پرەنسیپە سەرەكیەكانی دیموكراتیەت
بەبێ ئەم چوارچێوە گشتییە باس كردن لە گۆڕانكاری دیموكراتی لە عێراق زۆر زەحمەتە. بەڵام كێ دەتوانێت رێگا بۆ ئەم پرۆسە پێویستەی بنیاتنانی دیموكراتی لە عێراق خۆش بكات.
لە بارودۆخی ئێستای عێراقدا ئەو لایەنە سیاسیانەی كە دەتوانن ئەم رۆڵە بگێڕن، تا ئێستا نەیانتوانیوە كە هەنگاوی جددی بۆ بهاوێن، بۆیە دەكرێ بیر لە رۆڵی كورد بكرێتەوە لەم بوارەدا، بەڵام چۆن؟
ململانێی سیاسی نێوان لایەنە سیاسییەكان (مەبەستمان لێرە: عێراقییە، دەوڵەتی یاسا، ئیئتیلافی نشتیمانییە) عێراقیان گەیاندە ئەم حاڵەتە (ئاستەنگێكی سیاسی) وەك سەرۆك ئۆباما وەسفی كرد و رۆژگاری رابردوو دەریخست كە گەیشتن بە حاڵەتی (رێكەوتن لەنێوان ئەم لایەنانەدا زۆر دوورە، بۆیە دەكرێ كورد بێنە ناو مەسەلەكە بۆ (چارەسەركردنی) بارودۆخەكە و نزیك خستنەوەی بیروبۆچوونە جیاواز و دژەكان.
كورد كارتێكە كە سەنگی گرنگی خۆی هەیە لە نەخشەی سیاسی عێراقدا بۆیە پێویستە كە بێنە ناو مەسەلەكە بەجۆرێك چارەسەری جدی بۆ چارەسەركردنی (ئاستەنگی سیاسی عێراق) بخەنە روو، لێرەدا سەرۆك مسعود بارزانی وەك كەسایەتییەكی سیاسی عێراقی و نێودەوڵەتی هاوسەنگ و وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەتوانێت رۆڵێكی گرنگ و یەكلاكەرەوە بگێڕیت لە نزیك كردنەوەی بیروبۆچوونەكان ئەویش لە بەرژەوەندی عێراق و پڕۆسەی سیاسی لە عێراق ئاراستە كردنی داوەتنامە بۆ كۆبوونەوەیەكی گرنگی سەركردە عێراقییەكان دەكرێ هەنگاوی یەكەم بێت كە هەنگاوی تری جدی بەدواوە دێت بۆ چارەسەر كردنی كێشەی عێراق كە لە بێچارەسەریدا ماوەیەكی دریژو زۆری خایاندووە ..