عێراق دەوڵەتێكە، هەر لە دامەزرانییەوە لە سەرەتای بیستەكانی سەدەی رابردوو، لە سەر سێ كۆڵەگەی گەورە راوەستێنراوە: كوردو شیعەو عەرەبی سوننە. جۆری پەیوەندی و سروشتی رووداوەكانی نێوان ئەو سێ پێكهاتەیە گەورەترین میكانیزمی تۆمار كردنی مێژووی هاوچەرخی عێراق بووە. لە دوای رووخانی رژێمی پێشوو، دەوڵەت لە عێراقدا گۆڕانێكی بنەڕەتی تێك كەوت. هۆكارە هەرە گرنگەكە سەر لە نوێ داڕژانەوەی پەیوەندی و رووداوەكانی نێوان ئەو سێ پێكهاتەیە بوو.
راستە، پێكهاتەی شیعە زۆرینەی دانیشتووانی عێراق پێك دەهێنن بەو پێیەی نزیكەی پەنجاو پێنج لە سەدی خەڵكانی عێراق شیعە مەزهەبن و سەر بە رێچكەی دوانزە ئیمامین. ئینجا بەردەوام، چ لە كاتی عوسمانییەكان و چ پاشتر لە سەردەمی دەوڵەتی تازەی عێراقدا، شیعە هەمیشە زوڵم لێ كراو بوون. هەروەها راستە، سوننەی عەرەب هەر لە سەرەتاوە فەرمانڕەوایەتیی عێراقییان بە دەستەوە بووەو هەمیشە دەسەڵات و سەروەتی ئەو وڵاتەیان لەلا بووەو بگرە فەرمانڕەواكانیان، كە دواترینیان صدام حسین بوو، زوڵمی زۆریان لە پێكهاتەكانی دیكەی وەكو كورد و شیعە كردووە.
لە پاڵ ئەو راستییانە، ئەوەش راستە كە هیچ كاتێك بۆ كورد ئەوە باش نەبووە یەك لەو دوو پێكهاتەیە خاوەنی دەسەڵاتی رەها بێت لە سەر حیسابی پێكهاتەكەی دیكە. بگرە بەرژەوەندییە ستراتیژییەكان كورد هەمیشە لەوەدا خۆی نواندووە كە لە عێراقی نوێ دا پارسەنگی هێز لە نێوان دوو پێكهاتە مەزهەبیەكەی عێراق پارێزراو بێت. هەر تێكچوونێكی پارسەنگی موعادەلەكە كوردی خستۆتە ناو تەنگژەیەكی گەورەوە. لە ماوەی هەشتا ساڵی رابردوودا، یەك لە هۆكارە گەورەكانی زوڵم كردن لە كورد ئەوە بووە كە فەرمانڕەوایەتیی سیاسی و ئابووری و سەربازی لە عێراقدا تەنیا بە دەست سوننەی عەرەبەوە بووە. لەو سۆنگەیەوە، لە مێژووی هاوچەرخی عێراقدا، هەر كاتێك حكومەتی بەغدا شەڕێكی بێ ئامانی لە دژی كورد بەرپا كردبێت، شیعەی سیاسی نەیانتوانیوە وەكو پێویست بە هانای كوردەوە بێت. هۆكاری ئەو نەتوانینەش ئەوە بووە كە ئەوانیش وەكو كورد لە چەوسانەوەدا بوون و هێزی ئەوەیان نەبووە رێگە لە شەڕی بەغدا بگرن بەرامبەر بە كورد. هەر كاتێكیش بڕیاریان دا بێت بەشداری لە كوشت و بڕی كورد نەكەن، وەك ئەو فەتوا گرنگەی خوا لێخۆشبوو سەیید موحسین ئەلحەكیم لە ساڵی 1964 دای، بەشداری نەكردنەكە زۆر كاریگەری نەبووە. بگرە، سوپای عێراق كە داردەستەی شەڕەكە بووە لە زۆرینەی شیعە پێك هاتووە. هۆیەكەش لێرەدا ئەوە بووە كە شیعە خاوەنی پێكهاتەیەكی سیاسیی لاواز بوونەو چ بڕ تەئسیری كاریگەرییان بەسەر بڕیارە سیاسییەكانەوە نەبووە لە عێراقدا.
رووخانی رژێمی پێشوو، ساڵی 2003، دەرگایەكی گەورەی بەسەر دوارۆژێكی تازە كردەوە، بە تایبەتی لە مەیدانی پەیوەندییەكانی نێوان هەر سێ پێكهاتە ناوەخۆییەكەی عێراق. ئێستا، دوای نزیكەی حەوت ساڵ بەسەر ئەو رووخانە، خەریكە موعادەلەكەی سەردەمی پێشوو سەر لە نوێ دروست دەبێتەوە. خەریكە لە جیاتی پێكهاتەی سووننەی عەرەب، شیعە فەرمانڕەوایەتی دەگرێتە دەست. راستە كورد مەوجودیەتێكی گرنگی لە ناو فەرمانڕەوایەتییە تازەكەی عێراق هەیە. راستە، بەشێك لە سوننەی عەرەبیش ئامادەگیان لە ناو پڕۆسەی سیاسیدا هەیە. بەڵام، گێچی رووداوەكان ئەوە دەسەلمێنن كە شیعەی سیاسی بە دەستییەوەیەتی هەم رۆڵی كورد لە ناو پڕۆسەی سیاسیدا بچووك بكاتەوەو هەم رۆڵی سوننەی عەرەبیش كەمتر بكاتەوە. بەڵێ، كاتێك تەوژمی دوژمنایەتی كردنی كورد لەناو عێراقی تازەدا تاو دەستێنێت، نوێنەرانی شیعەی سیاسی، بە تایبەتی هێزو حزب و تەوژمە سیاسییەكانیان دەكەونە پشی پشی كردن بۆ هێزە سیاسییەكانی سوننەی عەرەب. بەڵام مەعلوومە كە هۆكاری گەورەی ئەو پشی پشی كردنە راكێشانی ئەو پێكهاتەیە بۆ ناو پانتایی دوژمنایەتی كردنی كورد. بەڵام لەوە راستتر ئەوەیە كە لە ناو بەغدادا هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی عێراق بەرەو تاكڕەوێتی ببردرێت جا چ تاكڕەوێتی مەزهەبی و چ تاكڕەوێتی ئیتنی و نەتەوەیی. سەردەمانی پێشوو تاكڕەوێتیەكە لە لای سوننەی عەرەب بوو. ئێستا خەریكە دەكەوێتە دەست شیعەی سیاسی.
لەو ناوەندەدا، پرسیاری گرنگ و ستراتیژی بۆ كورد ئەوەیە: كە ئایا كورد چۆن نەخشەی پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ ئەو دوو پێكهاتەیەدا دادەڕێژێت؟ ئایا بۆ كورد كامیان باشترە: ئەوە باشترە كە فەرمانڕەوایەتی عێراق، یاخود هەر نەبێت بەشە گرنگەكەی ئەو فەرمانڕەوایەتییە، بە دەست شیعەوە بێت، یان بە دەست سوننەی عەرەبەوە؟ ئەی ئەوە نییە، لە ناو كورددا بۆچوونێكی ئەوتۆ هەیە كە پێی وایە، سوننەی عەرەب دوژمنایەتییە سیاسییەكەی خۆیان بۆ كوردو شیعە، لە ماوەی هەشتا ساڵی رابردوودا، زۆر بە روونی نواندو ئیتر شەراكەت لە مێژووی چەوسانەوەدا رێگەی خۆش كرد بۆ ئەوەی كوردو شیعە هاوپەیمانێتییەكی توندو بەهێزو كاریگەریان لەنێوان دا هەبێت؟ ئینجا، ئەوە نییە شیعەی سیاسی لە رووی هاوسۆزییەوە لەگەڵ جیهانی عەرەبی و بزووتنەوەی عەرەبایەتی زۆر لەسەرەخۆترە لە سوننەی عەرەب؟ باشە، ناكرێت هاوسۆزی مێژووییەكەی نێوان شیعەو كورد ببێتە هۆكارێكی سەرەكی بۆ ئەوەی مۆركی عەرەبایەتی لە دەوڵەتی عێراق راماڵرێت یان هەر نەبێت كاڵ بكرێتەوە؟ هەموو ئەمانە پرسیاری بەجێن. بەڵام هەلومەرجی ناو عێراق و ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر لەو پرسیارانە ئاڵۆزتر زەحمەترو دژوارترە.
بە هەر حاڵ، لە قازانجی كورد نییە خۆی بخاتە، یان بخرێتە ناو گۆماوی دوژمنایەتییەكی راستەوخۆ لەگەڵ هەر كام لەم دوو پێكهاتەیە. بگرە قازانجە گەورەكەی لەوەدایە دەست لە دەست لەگەڵ هەر دوو پێكهاتەكە باز بدرێت بەسەر مێژووی خەم و خەفەت و چەوسانەوەو ئازار، ئینجا هەنگاوی هاوبەش بنرێت بۆ دامەزراندنی دیموكراسی لە عێراقی تازەدا. رێگری گەورە لەو نێوانەدا ئەوەیە كە ئەم بڕیارە تەنیا لە دەست ناوەندی كوردی نییە. كاتێك هەر دوو پێكهاتەكە، یان هەر نەبێت یەكێكیان، بەو دەست لە دەستیە رازی نابن، ئەوا ئیتر كورد لە غەیری داڕشتنی بەرنامەی خۆی، لە بواری پەیوەندی لەگەڵ مۆزائیكی ناوەخۆی عێراق بەولاتر هیچی دیكەی لە پێش نامێنێتەوە. جا شتی گرنگیش لەو نێوانەدا ئەوەیە كە دوو پێكهاتەكە، وا نەبێت تەنیا لە بەرامبەر كورددا خاوەنی هەڵوێستی ناجۆر بن، بگرە بەرامبەر بە یەكتریش خاوەنی هەڵوێستی ناجۆرن. ئەم هەڵوێست ناجۆرییە وایكرد بۆ ماوەی دوو ساڵ، بگرە تا ئێستاشی لەگەڵ دا بێت، توندوتیژییەكی مەزهەبگەرایی رەش لە نێوانیاندا بتەقێتەوە.
دیسانەوە دێمەوە سەر ئەوەی بڵێم چاكترین نەخشەی پەیوەندی بۆ كورد ئەوەیە لە یەك مەسافە لە هەر دوو پێكهاتەكە رابوەستێت. هێلكەكانی خۆی نەخاتە سەبەتەی هیچ كامێكیان بە تەنیا. ساغ بوونەوەی دەوڵەتی عێراق بە قازانجی فەرمانڕەوایەتی هیچ كام لەو دوو پێكهاتەیە بە تەنیا لە قازانجی كورد نییە. بگرە بۆ كورد ئەوە باشترە هەر دوو پێكهاتەكە تەوازوون و پارسەنگیان لە نێواندا بپارێزرێت. هەر تێكچوونێكی ئەو تەوازن و پارسەنگە دەبێتە هۆی ئەوەی كە عێراق بكەوێتە دەستی دەوڵەتانی عەرەبی ئەگەر دەوڵەت بە لای سوننەدا ساغ بووەوە، یانیش بكەوێتە دەست ئێران ئەگەر دەوڵەتی عێراق بەلای شیعەدا ساغ بووەوە. كوردیش، بگرە بزاڤی دیموكراسیش لە عێراق، وەك مەعلوومە، لە زیان بەولاتر هیچی دیكەی بەش نابێت ئەگەر بە یەك لەم دوو لایەدا دەوڵەتی عێراق ساغ كرایەوە. هەر پابەند بەو مەسەلەیە، دەبێت ئەوەمان لەبەر چاو بێت كە لە ناو عێراقی تازە، هەوڵێكی زۆر هەیە بۆ ئەوەی تەوازنی مەزهەبگەرایی لە عێراق بگۆڕدرێت. هەمیشە ئەو لایەنانە، هێما بەوە دەكەن كە پێكهاتەی سوننەی عەرەب مۆڵگەی بەعسیان و نەتەوەپەرستانی عەرەبە. بۆیە، بە رای ئەو لایەنانە وا باشترە بۆ كورد خۆی لە سوننەی عەرەب دوور بگرێت و بە لای شیعەی سیاسیدا خۆی بشكێنێتەوە. كورد تا ئێستا ئەمەی نەكردووە. وا باشە لەمەودواش نەیكات بە تایبەتی هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق نزیك بۆتەوە.
راستە، لە ماوەی حەوت ساڵی رابردوو، هێزە سیاسییەكانی ناو سوننەی عەرەب هەرچی دوژمنایەتی بوو بەرامبەر بە كوردو مافە دەستوورییەكانی كردیان، بەڵام لەوەش راستتر ئەوەیە كە هێزە سیاسییەكانی شیعە، ئەگەرچی لە ناوەندە گرنگەكانی فەرمانڕەوایەتی بوون و هاوپەیمانێتیەكی مێژووییان هەبوو لەگەڵ كورد، بەڵام لەو بەرامبەرەدا ئەوانیش هیچی ئەوتۆیان بۆ كورد نەكرد. بۆیە، هێشتنەوەی پارسەنگی و خۆ دوور گرتن لە هەر هەوڵێك بۆ زیان گەیاندن بەو هەڵوێستە موتەوازنەی كورد بەرامبەر بزاڤی ناوەخۆی عێراق یەك لە بابەتە گرنگ و ستراتیژییەكانە بە تایبەتی كە كورد لە دواڕۆژێكی نزیكدا بەرنامەی ئەوەی نییە لە عێراق بچێتە دەرەوە.
هەر دوو پێكهاتە سیاسییەكەی سوننەی عەرەب و شیعەی سیاسی، زەحمەتە لە ناو چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا بە یەك بگەن و كۆك بن لەسەر سروشتە سەرەكییەكەی دەوڵەت و فەرمانڕەوایەتی. بگرە ئەوا خەریكە لە دەوڵەتی وەكو پاكستان و ئەفغانستان و یەمەن و لوبنان و بە یەك ناگەن. جا چۆن لە عێراقێكی تێكەڵ و پێكەڵدا ئەو بە یەك گەیشتنە دروست دەبێت. لەوەش بەولاتر، رق و كینەی ئەو مێژووە دێرینەی رابردوو بۆ كوێ دەبەن؟. بۆیە، وا چاكە كورد، وەك جاری جاران، لە یەكێتی هەڵوێستی نەتەوەیی و عەرەبی ئەو دوو پێكهاتە نەترسێت. بەڵكو هەوڵ بدات ئەوەندەی بەو دەكرێت، تەوان و هاوتەریبی و پارسەنگ لە نێوان ئەو دوو هێزە بپارێزرێت. ئینجا پارسەنگ هەر تەنیا مانای ئەوە نییە هەر دوو پێكهاتەكە تەبا بن، بەڵكو بە شێوەیەكی سەرەكی مانای ئەوەیە، هەتا كورد لە ناو عێراقە، هیچ كامیان بە تەنیا نەبێتە خاوەنی دەوڵەتی عێراق.