یەك لە مەبەستە هەرە سەرەكییەكانی تاران لە داگیركردنی كێڵگە نەوتییەكانی ئەلفەككەی عێراقی لە رۆژهەڵاتی پارێزگای ئەلعمارە، مەسەلەی فشار بردنە بۆ سەر حكومەتی عێراق هەتا لە ژێر فشار رازی بێت بەوەی دەقی رێككەوتننامە شوومەكەی ئەلجەزائیر (6 ی ئاداری 1975) وەك خۆی و بێ هیچ دەسكاری كردنێكی دەق و بەندەكانی جێبەجێبكرێت.
بێگومان نەك تەنیا ئەو ئامانجە، بەڵكو چەندین ئامانج و مەبەستی دیكەش لە پشتەوەی ئەو هەنگاوە سەربازییەی ئێرانن. دیارترینی ئەو ئامانجانە پەردەپۆش كردنی باری نالەباری ناوەخۆی ئێران و سەرقاڵ كردنی خەڵكەكەی كە ئێستا بەشێكیان خەریكی خۆپیشاندانن لە شەقامەكانی تاران، بەو گرفتە سنوورییەی دروست كراوە لە گەڵ عێراق. بەڵام، پێدەچێت مەسەلەی فشار بردن بۆ سەر حكومەتی عێراق بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتننامەی ئەلجەزائیر گەورەترین ئامانج و مەبەست پێك بهێنێت لەو ئەجێندایەی ئێران كە تایبەتە بە داگیركردنی ئەلفەككە. دیارە عێراق لە ساڵی رابردوودا كەوتە باسی ئەوەی كە رێككەوتننامەكە بەو دەقەی كە لە 1975 دا لە نێوان صەدام حسین و محەممەد رەزا شادا ئیمزا كراوە جێبەجێنەكرێت.
مەعلوومە، پێش دوو هەفتە، وەزیری دەرەوەی عێراق هوشیار زێباری ئاشكرای كرد كە تاران بە شێوەیەكی راستەوخۆ داوای لە حكومەتی عێراق كردوە رێككەوتننامەی ئەلجەزائیر، بە دەقەكەی خۆی و بێ هیچ دەسكاری كردنێك، بخرێتە باری جێبەجێكردنەوە. بەڵام عێراقییەكان لەو بەرامبەرەدا خوازیاری ئەوەن رێككەوتننامە شوومە كە سەر لە نوێ چاوی پێدابگێڕدرێتەوەو كەموكورتی و زوڵم و ئەستەمەكانی لێ لاببرێت بە تایبەتی لە بواری سنووری سەرزەمینی و سنووری شەتولعەرەب، ئینجا وەك رێككەوتننامەیەكی بەلانس كراو جێبەجێبكرێت. شایەنی گوتنە، رێككەوتننامەی ئەلجەزائیر كە ساڵی 1975 لە نێوان صەدام و شادا، هەروەها بە ناوبژیوانیی سەرۆكی ئەوسای ئەلجەزائیر هەواری بۆمدیەن مۆر كرا، كۆمەڵێك ئامانجی سیاسی و ستراتیژی لە پشتەوە بوو. گەورەترین سێ ئامانجی ئەو رێككەوتننامە شوومە ئەمانەی خوارەوە بوون:
یەكەم: تەفروتونا كردن و لەناو بردنی شۆڕشی مەزنی ئەیلوولی كورد بە سەرۆكایەتی باوكی رووحیی مستەفا بارزانی كە لە قۆناغی ساڵی 1974 و سەرەتای ساڵی 1975 دا دەستی كرد بوو بەوەی وەك حەقیقەتێكی رەونەقدارو كاریگەر لە بواری سیاسی و سەربازیدا خۆی بنوێنێت و فشارێكی ئەوتۆ بۆ سەر حكومەتی بەغدا ببات كە ئیتر حكومەتی بەعس لە لێواری رووخان نزیك بكاتەوە.
لەم بوارەدا، ئێران كە پێش 30 ساڵ لە ئیمزا كردنی رێككەوتننامەكە، كۆماری كوردستانی لە مەهاباد لە خڵتانی خوێن وەردا بوو، چاوی لەوە بوو كوردی عێراقیش بە هەمان دەرد ببات. پێی وابوو هەر سەركەوتنێكی كورد لە چیاكانی كوردستانی عێراق ئاگری شۆڕش و ناڕەزایی و هەستی نەتەوەیی لە ناو خەڵكی كوردی رۆژهەڵاتیشدا زیاتر كڵژە پێ دەدات. بۆیە، هەر كە بینیی ئەوا كورد لە ژێر ئاڵای بارزانیی نەمردا، خەریكە دەگاتە لێواری سەركەوتن، بە پەلە رووی لەوە كرد لەگەڵ بەغدا پێك بێت و نەهێڵێت شۆڕشی كورد كەڵك لەو درزەی نێوان تاران و بەغدا وەربگرێت.
دووەم: تێكدانی هاوپەیمانێتیی نێوان مۆسكۆ و بەغدا. مەعلوومە، هەر لە دوای شەڕی جیهانی دووەمەوە، سۆڤیەت وەك دەوڵەتێكی گەورەی ناو سیستەمی دوو جەمسەریی جیهان خۆی دەنواند. لە چەندین لاوە مۆسكۆ خەریكی هەڵكشان بوو بەرەو ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئێران یەك لەو دەوڵەتانە بوو كە بەربەستێكی گرنگ و ستراتیژی پێك هێنا بوو لەبەردەم هەڵكشانی سۆڤیەت بەرەو ئاوی كەنداو. بۆیە ئەمریكاو ئەوروپا نەیاندەویست بە هیچ شێوەیەك پێگەی لە ناوچەكەدا لاواز بێت. بەڵام كێشەكە لەوە بوو سۆڤیەت نەك راستەوخۆ لە رێگەی سنوورەكەی خۆیەوە دەیویست دزەی ناو ئێران بكات، بەڵكو لە رێگەی چەند دەوڵەتێكی ناوچەكەوە. عێراق یەك لەو دەوڵەتانە بوو كە تاران لە سروشتی پەیوەندییەكانی لەگەڵ مۆسكۆ دەترسا.
بۆیە، تاران بە هەموو شێوەیەك هەوڵی دەدا بەغدا لە رێبازی سۆڤیەت دوور بخاتەوە بەتایبەتی عێراق لە ساڵی 1972 دا رێككەوتننامەیەكی دۆستایەتی لەگەڵ یەكێتیی سۆڤیەت مۆر كرد بوو. ئەم رێككەوتننامەیە جگە لە هاوكاریی ئابووری چەندین بڕگەی تێدا بوو لە بارەی هاوكاریی سیاسی و سەربازیشەوە. سەرباری ئەو رێككەوتننامەیە، بەغدا هەر لەو ساڵەدا دانی بە كۆماری ئەڵمانیای دیموكراتی نابوو. بگرە، پەیوەندییەكی گەرمیشی لەگەڵ دروست كرد بوو. لە رێگەی رێككەوتننامەی ئەلجەزائیرەوە، ئیتر ئێران زەمانەتی ئەوەی دابوو بە بەغدا كە رێگە لە شۆڕشی كورد بگرێت و یارمەتیی بەغدا بدات بۆ لە ناو بردنی. لەو بەرامبەرەشدا عێراق پەیمانی ئەوەی دا بوو بە تاران كە واز لە سۆڤیەت و رێبازو دۆستەكانی بهێنێت و هاوپەیمانێتی لەگەڵ بەرەی ئەمریكا و ئێران دروست بكات.
سێیەم: وەك پێشتریش ئاماژەی بۆ كرا، لە رێگەی رێككەوتننامەی ئەلجەزائیرەوە عێراق تەنازولی لە دەیان كیلۆمەتر لە ناوچە سنوورییەكان بۆ ئێران كرد بەتایبەتی لە ناوچەی ئەلبەسرەو ئەلعمارەو دیالا و حاجی ئۆمەران. هەروەها لە شەتولعەربیش ئیتر هێڵی سنووری كرایە خەتی تالووك وەك ئێران دەیویست. خەتی تالووك، خەتی قووڵایی شەتولعەرەبە. دەستنیشانكردنی ئەو خەتە وەك تیغی سنوور، مەعنای وایە زۆربەی پانتاییە ئاویەكەی شەتولعەرەب بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ دەكەوێتە دەست ئێران. ئێران دەمێك بوو خەونی بەو دەسكەوتە جوگرافیانە دەبینی و هەوڵی دەدا دەستیان بخات. كاتی خۆی سەرۆك وەزیرانی عێراق نوری ئەلسەعید لە سییەكان و چلەكانی سەدەی رابردوودا ئامادە نەبوو دەست لەو ناوچانە هەڵبگرێت بۆ ئێران، بەڵام صەدام بێ هیچ دوودڵییەك دەستی لێیان هەڵگرت و پێشكەشی شای كردن. دواتر شا محەممەد رەزا لە دیدارێكدا رایگەیاند كە صەدام هەموو ئەو شتانەی بۆ مسۆگەر كرد كە ماوەیەكی درێژ بوو خەونی پێیانەوە دەبینی.
بە هەر حاڵ، رێككەوتننامەی ئەلجەزائیر لەبەر كۆمەڵێك هۆ نەخرایە باری جێبەجێكردنەوە. سەرەتا عێراق بەهانەی ئەوەی هەبوو كە هەتا لە تەوەری سۆڤیەت دانەبڕێت ناتوانێت رێككەوتننامەكە جێبەجێبكات. دواتر شۆڕشی گوڵانی كوردستان هەڵگیرسایەوەو خەریك بوو هەموو ئەو تەماحانەی عێراقی دەدا بە دەم ئاوەوە كە لە پێناویدا رێككەوتننامەكەی مۆر كرد بوو. ئینجا زۆری نەبرد رژێمی شا رووخاو دواتر شەڕی ئێران و عێراقی هات بەسەردا ساڵی 1980. دیارە صەدام لە ساڵانی شەڕدا رێككەوتننامەی ئەلجەزائیری بە یەك لایەن هەڵوەشاندەوەو ئینجا شەڕەكەش هەشت ساڵی خایاند. دواتر، عێراق كوێتی داگیر كرد و پاشان ناچار بوو سەر لە نوێ دان بە رێككەوتننامەكە بنێت. بەڵام بە هۆی سزای نێودەوڵەتی نەتوانرا دەقەكانی بە شێوەیەكی فەرمی جێبەجێ بكرێت. تا ئەوە بوو رژێمی پێشوو لە ساڵی 2003دا رووخا بە هۆی شەڕی ئازاد كردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاو بریتانیاوە.
دوای رووخانی رژێمی پێشوو، تاران كەوتە داواكردنی ئەوەی كە دەبێت رێككەوتننامەكە بخرێتە مەیدانی جێبەجێ كردنەوە. بەڵام بە هۆی ئەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بوون، تاران هیچی ئەوتۆی پێ نەدەكرا. بگرە بەشێكی زۆری شیعەی عێراقیش كەوتبوونە ئەوەی كە ناكرێت رێككەوتننامەكە وەك خۆی جێبەجێبكرێت، بەڵكو پێویستە بەر لە جێبەجێ كردن چاوی پێدا بگێڕدرێتەوە.
ئێستا، دوای ئەوەی ئەمریكییەكان رایانگەیاند كە لە مانگی ئابی داهاتوودا دەست بە كێشانەوەی هێزە سەربازییەكانیان دەكەن و لە كۆتایی ساڵی 2011 هیچ سەربازێكیان لەسەر خاكی عێراق نامێنێت، ئێران كەوتەوە خەیاڵی ئەوەی كە مەسەلەی جێبەجێكردنی رێككەوتننامەی ئەلجەزائیر بهێنێتەوە گۆڕێ. هەڵەی گەورەی تاران لەم بوارەدا ئەوە بوو كە لە جیاتی باس كردنی ئەو مەسەلەیە لە رێگەی دیپلۆماسی و سیاسی و دایەلۆگ، رووی كردە داگیركردنی سەربازی. یەكەم هەنگاویشی لەم بوارەدا داگیركردنی بیرە نەوتییەكانی ناوچەی ئەلفەككە بوو.
تا ئێستا سوپای ئێران بە شێوەیەكی تەواو لە بیرە نەوتییەكانی ئەلفەككە نەكشاوەتەوە. راستە چەند بیرێكی چۆڵ كردووە، بەڵام بیری ژمارە چوار هێشتا لەبەر دەستیایەتی. بۆیە، هێشتا دەرفەت زۆرە بۆ ئەوەی پەرلەمان و حكومەتی عێراق و هێزە سیاسییەكانی بە راشكاوی بكەونە داوا كردنی ئەوەی كە پێویستە رێككەوتننامەی ئەلجەزائیر چاوی پێدا بخشێنرێتەوەو هەموو لایەن و پێكهاتەكانی عێراق لەو چاو پێداخشاندنەوەیە بەشدار بن. رێككەوتننامەی ئەلجەزائیر زوڵمێكی زۆری بە هەموو گەلانی عێراق گەیاند بەتایبەتی بە كورد. بۆیە، ئەستەمە رێگە بدرێت رێككەوتننامەكە بێ دەسكاری كردن جێبەجێ بكرێت. لەم بوارەدا، نە گەلانی ئێران ئیمزاو پاشماوەكانی محەممەد رەزا شایان قبوڵەو نە گەلانی عێراقیش ئیمزاو رێككەوتننامەو پاشماوەكانی صەدام حوسێنیان قبوڵە. بۆیە، لە پێناو دامەزراندنەوەی پەیوەندییەكی توندوتۆڵی پڕ هاوكاری و دۆستایەتی و دراوسێتی لەگەڵ ئێران، هەق وایە هەردوو دەوڵەت، ئێران و عێراق، واز لە زمانی شەڕو هەڕەشە بهێنن و هەوڵ بدەن لە رێگەی دایەلۆگ و سیاسەتەوە ئەو كێشە گرنگەی رێككەوتننامەی ئەلجەزائیر چارەسەر بكەن و ئەو راستییە لەبەر چاو بگرن كە چاكترین رێگە بۆ جێبەجێ كردنی چاو گێڕانەوەیە بە بەندو دێڕە ژەهراوییەكانی.