هەفتەی رابردوو سەر لە نوێ شەپۆلێكی دیكەی توندوتیژی و تیرۆرو خوێن شەقامەكانی بەغدای گرتەوە. ئەم شەپۆلە خوێناوییە بەرفراوانە كە لە پێنج تەقینەوەی گەورەدا خۆی نوواند، یەكەم كردەوەو تاوانی لەو بابەتە نییە، بەڵكو لە ماوەی سێ مانگی رابردوودا، دوو شەپۆلی گەورەی دیكەیش چەندین وەزارەتی گرتبووەوەو هەر یەكەی سەدان قوربانیان لێكەوتبووەوەو سەدان هاووڵاتیی بێ تاوان لەو هێرشانەدا كوژرا بوون و بریندار بوو بوون. زیانێكی گەورەی ماددیش بەر خەڵكی و بەر چەندین وەزارەت و دامودەزگای حكومی كەوتبوو.
دیارە، زۆرتر لەوانەی پێشوو، تەقینەوەكانی ئەم دواییە پشێوییەكی سیاسیی گەورەشیان بە دوای خۆیانەوە هێنا. لە هێرشەكانی پێشتر، حكومەتی بەغدا زۆر بە پەلە سوریای تۆمەتبار كرد، یان وردتر ئەو پاشماوانەی بەعسی تۆمەتبار كرد كە لە دیمەشق نیشتەجێن. بگرە، لە تۆمەتباركردنەكەیش زیاتر، داوای دامەزراندنی دادگایەكی نێودەوڵەتی كرد بۆ فشار خستنە سەر دیمەشق تا دەست لە كاروباری ئەمنی عێراق وەرنەدات و ئەو پاشماوانەی بەعس كە لە سەر خاكی ئەوێ جێگیرن دەربكات. لە تەقینەوەكەی ئەمجارەدا، بەغدا نەك تەنیا سوریە، بگرە سەعوودیشی تۆمەتبار كرد. لە ناوەخوشیدا هەلومەرجی سیاسی و پەیوەندی هێزە سیاسییەكان، گرژی و ئاڵۆزییەكی زۆری تێكەوت و هەر لایەی كەوتە تۆمەتبار كردنی دوژمنەكانی خۆی.
لەولاوە، پەرلەمانی عیراقیش كەوتە جوڵە وكاردانەوە، لە رۆژی تەقینەوەكەدا تازە پەرلەمان لە تەنگژەی یاسای هەڵبژاردن دەرچوو بوو. بۆیە هەر بە پەلە ئەویش كەوتە ناڕەزایی دەربڕین و بانگهێشت كردنی بەرپرسانی حكومی و داوا كردنی گۆڕینی سەرانی فایلی ئەمنی و سەربازی و پۆلیس لە بەغدا. سەرۆك وەزیران لە پێشەوەی ئەو بەرپرسانە بوو كە زۆر زوو ئامادەی بەردەم پەرلەمان بوو. لەولاترەوە سەرباری ئامار كردنی زەرەروو زیانە ماددی و مەعنەوییەكان، حكومەت كەوتە لێكۆڵینەوەش لە هۆكارەكانی تازە بوونەوەی تیرۆرو دەست پێ كردنەوەی هێرشی چەند لایەنە لە دژی دامودەزگاكان. وەك نەریتێكی تازەش دەستی كرد بە گۆڕینی كۆمەڵێك بەرپرسی گەورەی ئەمن و ئاسایش لە بەغدا. سەرۆك وەزیران لە جیاتی پەنجە خستنە سەر هۆكارە راستەقینەكان، لە دانیشتنی پەرلەماندا ئۆباڵی تەقینەوەكانی گەڕاندەوە بۆ پەیوەندیە خراپ و پڕ ئاڵۆزەكەی نێوان هێزە سیاسییەكانی عیراق.
لێرەدا، پرسیاری گەورەو گرنگ ئەوەیە: ئایا هەر تەنیا بە شێوازو ئیجرائاتی توندوتیژ كێشەكانی فایلی ئەمنی لە عیراقدا چارەسەر دەكرێن؟ یان مەسەلەكە پێویستیی بە هەنگاوو بڕیارو شێوازی دیكەش هەیە، بە تایبەتی لە مەیدانی چاكسازیی سیاسیدا؟ ئایا، ئەمن و ئاسایش لە وڵاتاندا، بە تایبەتی لە هەلومەرجی عیراق، پەیوەندیەكی راستەوخۆی بە سەقامگیریی سیاسییەوە نییە؟ ئایا هێڕشەكانی ئەم دواییەی بەغدا دەری ناخەن كە نەك تەنیا سەرو سامانی هاووڵاتیان لە بەردەم مەترسی بارودۆخی خراپی ئەمنی دایە، بەڵكو چارەنووسی تەواوی پڕۆسەی سیاسی و حكومەت و پەرلەمان و بگرە دەوڵەتی عیراقیش بەستراوەتەوە بەو فایلەوە؟
بە هەر حاڵ، پێویستە حكومەتی فیدرالی لە بەغدا، لەو راستیە تێبگات كە بەردەوام بوونی تیرۆرو نائەمنیەت لە پایتەختی فیدرالی و لە ناوچەكانی دیكەدا، رەنگە لە كۆتاییدا نەك تەنیا شكست بە ژیانی هاووڵاتیان بێنن، بەڵكو رەنگە چارەنووسی دەوڵەتی عیراقیش بخاتە بەر ئەگەری هەڵوەشانەوە. زۆر لە گوینە، بە شێوەیەكی خراپ نەك تەنیا كار لە ناوەخۆی عیراق بكاتـ بەڵكو سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاو دەوڵەتانی ئەوروپاش بخاتە بەر لێپرسینەوەو كشانەوە. هەروەها راستەوخۆ كار بكاتە سەر ناسەقامگیریی ئەمنی لە تەواوی ناوچەكەدا. بۆیە، هەق نییە بەرپرسانی عیراقی تەنیا سەیری فایلی ئەمنی بكەن بۆ دۆزینەوەی چارەسەر، بەڵكو زۆر لەوە گرنگتر، پێویستە زۆر بە دیققەت و وردو پڕ مەسئولیەت سەیری فایلی سیاسیش بكەن. چارەسەری راستەقینەو كاریگەر لێرەدایە.
بەڵام، ئەوەی جێگەی داخە، ئەوەیە كە حكومەت و پەرلەمانی عێراقی، بە پێچەوانەوە هەڵسەنگاندن دەكەن و وای لێك دەدەنەوە كە ئەوەی ئەمڕۆ لە بەغدا لە تەنگژە دایە تەنیا فایلی ئەمن و ئاسایشە. پێیان وایە، ئەگەر پارەیەكی باشیان بۆ بودجەی ئەو فایلە تەرخان كردو خەڵكی شایەستەو لێوەشاوەیان لە پۆستە ئەمنییەكان داناو خاڵی پشكنین و دیواری چیەمەنتۆیان لە شەقامەكانی بەغدا زۆر كرد، ئەوا ئیتر ئەمن و ئاسایش دابین دەكرێت و مەترسییەكان دەڕەونەوەو هاووڵاتیان بە هێمنی و ئاسوودەییە ژیانی ئاسایی خۆیان بەسەر دەبەن.
بەڵام، پاش ئەم شەپۆلەی دوایی تیرۆر لە بەغدا، ئیتر كاتی ئەوە هاتووە حكومەتی فیدرالی راستییەكی گرنگ و حاشاهەڵنەگر لە بەر چاوی خۆی بگرێت. ئەو راستییەش، وەك مەعلوومە، ئەوەیە كە فایلی ئەمن و ئاسایش بە دابڕان لە فایلی سیاسی چارەسەر ناكرێت. چاكترین شێوازی گەڕاندنەوەی ئاسایشیش بۆ بەغداو بۆ هەموو ناوچەكانی دیكەی عیراق تەنیا لەوەدا خۆی دەنوێنێت كە حكومەت و پەرلەمان خۆیان بخەنە ناو پڕۆسەی چاكسازییەكی بنەڕەتییەوە بە تایبەتیش لە بواری پڕۆسەی سیاسیدا. لە عیراقدا ئاسایش لە تەنگژەو گیروگرفت نییە. بەڵكو لە بنەڕەتدا، فایلی سیاسی لە تەنگژەیەكی راستەقینە دایە، بۆیە هەرچییەك لە بواری ئەمنی دەكرێت بێ ئەنجام دەردەچێت و ئەوەندە نابات شەپۆلی تیرۆرو خوێن سەر لە نوێ دەگەڕێتەوە شەقامەكانی بەغدا.
پێش ماوەیەكی زۆر كەم، ئەگەر رۆڵە گەرموگوڕەكەی ئەمەریكا نەبووایە لە بواری گەیشتنە تەوافوق لە یاسای هەڵبژاردندا، ئینجا ئەگەر حیكمەتی جەنابی سەرۆكی كوردستان و كارو كۆششی برادەرانی هاوپەیمانێتی كوردستانی نەبووایە، ئەوا هیچ دوور نەبوو نەك تەنیا پڕۆسەی هەڵبژاردنی داهاتوو، بگرە تەواوی پڕۆسەی سیاسیش لە عیراقدا تووشی داڕمان و هەڵوەشانەوەو تەفروتونا بوون بهاتایە. لە راستی دا دەمێكە بە حكومەت و سەرۆك وەزیران نوری ئەلمالیكی دەگوترێت كە پڕۆسەی سیاسی لە عیراق دا چەقیوەو دەیان كێشەی قورس پێشی لێ گرتووە. بەڵام تا ئێستا لە جیاتی دەستپێشخەری و خۆ خەریك كردن بە چاكسازی لە بواری پڕۆسەی سیاسیدا، سەرۆك وەزیران دێ خۆی بە توێكڵی پڕۆسەكەوە خەریك دەكات.
لە عیراقدا، كۆمەڵێك كێشەی سیاسی و یاسایی گرنگ پێویستیان بە چارەسەری بنەڕەتییە. هەر بۆ نموونە ئاشتەوایی نیشتمانی لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكاندا پێویستی بە چارەسەرە. مەسەلەی ئەنجومەنەكانی رابوون و گونجاندنیان لە گەڵ پڕۆسەی سیاسی پێویستیی بە چارەسەرە. ئینجا نەك هەر فایلی سیاسی، بەڵكو فایلی ئابووری و خزمەتگوزاریش لە عێراق، بە تایبەتی لە بەغداو لە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستاندا، بە حاڵ و بارێكی ئێجگار ئاڵۆزو خراپدا تێدەپەڕن و پێویستیان بە چاكسازییە. ئازارو مەینەتی و كێشەكانی ئەو فایلە تا ئێستا بە سەر شانی هاووڵاتیانەوە چ بڕ لە ئازارو مەینەتییەكانی باری ئەمنی كەمتر نییە. لەوە بەولاتر، رق و كینەی مەزهەبی و نەتەوەیی تا دێت لە ناو عێراقدا فراوانتر دەبێت و دەیان كێشەی قورس لەو بارەیەوە ملی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراقی گرتۆتەوە. راستە، توندوتیژیی مەزهەبی تا رادەیەك كشاوەتەوە. بەڵام كەشوهەوای سیاسی تا ئێستاش ئەوەندە پڕ قەیران و رق و كینەو بوغزە، كە ئیتر بچووكترین رووداوو پێكدادانی تایفەگەرایی رەنگە تەواوی عێراق بتەقێنێتەوە.
لەوانەش زۆرتر، راستە، گیروگرفتەكانی یاسای هەڵبژاردن بەم دواییە تا رادەیەك چارەسەر كرا. بەڵام بەر لەو چارەسەرو تەنانەت دوای چارەسەرەكەیش، هێشتا دەیان كێشەی قورس لە نێوان كوردو حكومەتی فیدرالی بەغدا لە ئارادایە بە تایبەتی لە ناوچە دابڕاوەكان. ئێنجا مەسیحییەكان و توركمان و سابئەو ئێزدیش حاڵیان باشتر نییە لە حاڵە گشتیەكە. بەم دواییە، سەر لە نوێ هێرشە تیرۆریستییەكانی سەر مەسیحیان لە موسڵ و بەغداو بەسرە دەستی پێ كردەوە. تەنانەت شاری بەسرە كە سەدان ساڵە كۆمەڵگەیەكی بەرفراوانی خەڵكی بە ئایین مەسیحی لێ بووە، لەم دوو سێ ساڵەی دوایی بە شێوەیەكی بەرچاو چۆڵ بووە لە مەسیحیان.
بە كورتی، ئەگەر حكومەتەكەی ئەلمالیكی، یان تەنانەت حكومەتی دوای هەڵبژاردنی داهاتووش،گەر بیانەوێت بارە خراپەكەی ئەمن و ئاسایش لە عێراق چارەسەر بكەن و رێگە لە رووداوو تاوانی خوێناویی وەك ئەوەی ئەم دوو سێ مانگە بگرن، ئەوا وا چاكە بە شێوەیەكی ئازایانە روو لە چاكسازی سیاسی و ئابووری و رۆشنبیری بكەن. بە بێ ئەم چاكسازییە، جەستەو رۆحی عێراق هەر بە نەخۆشی و ئیفلیجی دەمێننەوەو هەتا دێ خوێن و كارەساتیان لەبەر دەڕوات. هەروەها هیچ جۆرە یارمەتییەكی دەرەوە، هەتا ئەگەر لە ئەمەریكاوە بێت، ناتوانێت چارەسەری كێشە ئەمنیەكان بكات. ئەوەی بایەخێكی زۆرتریش بەمجۆرە چاكسازییە دەدات ئەوەیە كە ئەمەریكا پێ دەچێت سوور بێت لەسەر كشاندنەوەی هێزە سەربازییەكانی لە عێراق لە كاتە دیاریكراوەكانی خۆیدا. خۆ ئەگەر ئەو چاكسازیانە نەكرێن بەر لە كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا ئەوا دەبێت چاوەڕێی تاوان و كردەی تیرۆریستی و شاڵاوی خوێناویی زۆر گەورەتر بین لەوەی تا ئێستا روویان داوە. ئەوسا كە ئەمەریكا كشاوەو حكومەتی عیراق بە تەنیا لە بەرامبەر تیرۆرو دەسوەردانی دەوڵەتان مایەوە، ئەوا رەنگە نەك تەنیا پێكهاتەیەكی مەزهەبی یان نەتەوەیی، یان حزبێك و لایەنێكی دیاریكراو زەرەری پێ نەگات، بگرە دوور نییە هەموو پێكهاتەكان و لایەنەكان زەرەرمەندی گەورە بن لەو دواڕۆژە. ئەوەش وەك زۆر جار گوتراوە، مەترسییەكی گەورە پێك دەهێنێت بۆ ئیستیقرارو مانەوەو دوا ڕۆژی دەوڵەتی عێراق.