دەوڵەتی عێراق، لە قۆناغی ئەمڕۆیدا، كە قۆناغێكی گەلێك سەخت و ئاڵۆزو پڕ گێرمەو كێشەیە، لەبەردەم مەترسییەكی گەورەدایە كە ئەویش گەڕانەوەی عەرەبایەتییە، یان (العروبە) یە بۆ عێراق. لەو مەیدانەدا هەڵەی گەورە ئەوەیە وای لێك بدەینەوە كە سەرنگوون بوونی رژێمی(صدام حسین) سەرنگوون بوونی عەرەبایەتی بوو لە عێراق و ناوچەكەدا. نەخێر، تا ئێستاش ئەم بزاڤە خەتەرناك و شۆڤێنیست و خوێناویە هەم لە عێراق و هەم لە ناوچەكەدا ماوەتەوە. بگرە وا خەریكە لە عێراق بەهێزیش دەبێتەوەو دەسەڵات پەیدا دەكات بە تایبەتی دوای ئەوەی عروبە لەم چەند ساڵەی رابردوو، لەگەڵ رەوتە ئایینیەكان و رێكخراوە تیرۆریستییەكان، هاوپەیمانێتیەكی تازەی بەستووە بۆ رێگە گرتن لەوەی دەوڵەتێكی دیموكراسی و تازەو فرەخوازو فیدرال و دەستووری لە عێراقدا دابمەزرێت.
زۆر جار وای لێك دەدەینەوە گوایە مەترسییەكانی عەرەبایەتی تەنیا هەڕەشە لە كورد دەكات و تەنیا كورد رەنگە زەرەرمەندی گەورە بێت لە تاوسەندنی گەڕانەوەی عەرەبایەتی بۆ عێراق. لە راستیدا، مەترسییەكانی ئەو رێبازە خەتەرناكە نەك تەنیا كورد، بگرە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیش، هەروەها تەواوی بزاڤی دیموكراسی و سەقامگیری لە ناوچەكەو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا دەگرێتەوە.
بێگومان، ئەوەی دەرهەق بە كوردو بە كەمینە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبیەكانی ناو عێراق دەكرێت، وا نەبێت هەر تەنیا هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عێراق لێ بكەوێتەوە، بەڵكو ئەوەیشی لێ دەكەوێتەوە كە عێراق لە مەودایەكی هەندێك دوور، سەر لە نوێ دەبێتەوە بە مەترسی بۆ سەر ئەمن و ئاسایشی ناوچەكەو دەوڵەتانی دەورو پشت. راستە، ئێستا عێراق دەوڵەتێكی لاوازو بێ تاقەت و هێز لەبەر بڕاوە.

بەڵام گەڕانەوەی ئەو دەوڵەتە بۆ ناو بازنەی گۆشەگیریی نەتەوەیی عەرەبی، واتە بازنەی عروبەو بازنەی صدام حسین - ی جاران، لە ئەنجامدا هێزو توانستێكی وای پێ دەبەخشێت كە نەك تەنیا هەڕەشە دروست بكات بۆ سەر كورد، بەڵكو هەڕەشەیەكی راستەوخۆیش بێت بۆ سەر سەعودی و كوێت و ئەردەن و توركیا.

لەمبوارەدا، رەنگە ناكۆكی و مشتومڕو ئاڵۆزییە ناوخۆییەكانی ئەم دواییەی عێراق، بە تایبەتی لە بارەی كەركووك و هەڵبژاردنی داهاتوو و دابەش كردنی كورسییە زیادەكانی پەرلەمان بە سەر پارێزگاكان، رەنگە لای هەندێك ناوەندی سیاسی، بە كۆمەڵێك ناكۆكیی بچووك و بێ بایەخ لە قەڵەم بدرێت. بەڵام لە راستیدا ئەم ناكۆكیانە گەورەو ترسناكن و دەربڕی ئەوەن كە لە ناو عێراقدا دەمارە گرژەكانی بزووتنەوەی عەرەبایەتی، خەریكە سەر لە نوێ شین دەبێتەوەو پەل دەهاوێت. ئەوە نییە سەرۆك عەشیرەتێكی عەرەبی بەوپەڕی شۆڤێنیەتییەوە هەڕەشەی دەركردنی كورد لە عێراق دەكات؟ ئەوە نییە، دەیان هەڕەیو گوڕەشەی رۆژانە لە كورد دەكرێت؟ ئەوە نییە هەوڵ دەدرێت كورد لە قەوارەو لە رۆڵی سیاسیدا بچووك بكرێتەوەو وردە وردە ئامادە بكرێت بۆ ئەوەی لە دوارۆژدا بە ئاسانی تووشی لە ناو بردن بێت؟
راستە، بزووتنەوەی عەرەبایەتی لە قاڵبی جارانی دا نەماوە، هەروەها بە هەمان ئالیات و میكانیزمی جاران كار ناكات، بەڵام لەوە راستتر ئەوەیە كە عەرەبایەتی لە ئەمڕۆی عێراقدا شێوازێكی تازەی گرتۆتە خۆ: ئەوەتا لەگەڵ بزووتنەوەی ئایینی و مەزهەربی تێكەڵاو بووە دوای ئەوەی بۆ ماوەی پتر لە هەشتا ساڵ لە عێراقدا عەرەبایەتی رێبازێكی عیلمانی بوو. ئەوەتا لەگەڵ عەشیرەتگەرایی عەرەبی و زهنی مەدەنی و سیاسی تێكەڵاو بووە دوای ئەوەی بۆ ماوەی هەشتا ساڵ زۆرتر لە ناو بازنەی سەربازی و لە ناو ئۆردووەكانی عەسكەر گەشەی دەكرد. ئەوەتا دوای ئەوەی عەرەبایەتی بۆ ماوەی هەشتا ساڵ لە ناو بارودۆخێكی كەمێك هێمن و شارستانی دا هێزی پەیدا دەكرد، ئەوەتا ئەمڕۆ لە ناو بارودۆخێكی زۆر خوێناوی و دواكەوتوویی و كاولكاریدا پەل دەهاوێت.
دیارە، پڕۆسەی بە دیموكراسی كردنی دەوڵەتی عێراق، هەر بەوەجێ بەجێ نەبوو كە رژێمی صدام حسین رووخێنرا. هەر بەوەش تەواو نەبوو كە حكومەت و پەرلەمانێكی تازەی فرەیی دامەزرێنراو دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەتەكەی نووسرایەوە. بۆیە، ئەمەریكاو دۆستانی ئەمەریكا هەڵەیەكی گەورە دەكەن ئەگەر وای لێك بدەنەوە گوایە ئامانجەكانی خۆیان لە عێراق جێبەجێكرد تەنیا لە بواری ئامانجە ئەمنی و سەربازییەكاندا نەبێت نەخێر، هیچ ئامانجێكی ئەوتۆی نەپێكراوە لە غەیری رووخاندی رژێم و هەندێك دەسكەوتی سیاسی بۆ خەڵكی عێراق بەولاوە. لەوە بەولاتر، ئەو هەلومەرجەی تا ئێستا بۆ عێراق خوڵقاوە زۆر خەتەرناكترە لەوەی پێشوو.

ئەوەتا سیستەمی خوورەوشتی سیاسی لە ئەمڕۆی عێراقدا زۆر لەوەی جاران رووخاوترو داهێزراوترە. ئەوەتا بیرو هۆش و لێكدانەوەی شارستانی بەرەو هەڵدێر دەڕۆن لە عێراقی ئەمڕۆدا. ئەوەتا گۆشەگیری و تاكڕەوێتی و دابڕان و كوشتن و بڕین و كاولكاری نەك تەنیا بۆتە سیفەتی تیرۆریستان، بگرە بۆتە داب و نەریتێكی سیاسی لە ناو زۆربەی هێزە سیاسییەكانی عێراق. بگرە لە ناو ئەو هێزانەیش كە تا دوێنێ بە راستگۆو زوڵم لێكراوو هاوپەیمان دەناسران. بۆیە هەلومەرجەكە لەبارە بۆ گەڕانەوەی عەرەبایەتی بۆ عێراق: گەڕانەوەیەكی خوێناوی. گەڕانەوەیەكی خەتەرناك. بگرە زۆر لە بارتریشە بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتیەكەی لەگەڵ حزبە ئایینیەكان نەك هەر بەردەوام بێت، بگرە زۆرتریش بەرەو پێشەوە بچێت.
مێژووی عەرەبایەتی (العروبە) لە عێراقدا مێژوویەكی تازە نییە، بگرە سەرەتاكانی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی سی و چلی سەدەی رابردوو. ئەوسا بزووتنەوەكە لە ناو بازنەی ئەفسەرە گەورەكانی عێراق چەكەرەی كرد. دواتر كەوتە ناو بازنەی قوتابیان و كەرتی خوێندەوارو رۆشنبیرانی بەغداو موسڵەوە. بۆ نموونە، ساڵی 1937 گەورەترین مەترسی بە سەر دەوڵەتی عێراقەوە لە لای ئەفسەرێكی نەتەوەپەرستی وەكو نازم ئەلتەبەقچەلی كە فەرماندەی سوپا بوو لە كوردستان، مەسەلەی خوێندن بوو بە زمانی كوردی لە شاری كەركووك! هەر لەو ماوەیەدا پڕۆژەی تەعریب كردنی كەركووك بەوە دەستی پێ كرد كە ژمارەیەكی زۆری خەڵكی كورد لە حەوزی حەویجە دەربەدەر كران و خەڵكی عەرەبیان لە جێگە نیشتەجێ كرا بە بەهانەی ئەوەی حكومەتی بەغدا دەیەوێت پڕۆژەیەكی گەورەی ئاو لەو ناوچەیەدا دروست بكات.
ئەو بزووتنەوە مەودا تەسكەی عەرەبایەتی، لە ساڵانی دواتر تێكەڵاویەكی گەرمی لەگەڵ نەتەوەپەرستەكانی سوریاو لوبنان و فەلەستین دروست كرد. لەولاوە، پەیوەندییەكی توندوتۆڵیشی لەگەڵ نازیزمی هیتلر دامەزراند لە رێگەی موفتیی ئەوسای فەلەستینەوە. لە سەرەتای چلەكاندا رێچكەی عەرەبایەتی هەوڵی كودەتایەكی سەربازی دا لە عێراق و لە سەر دەستی كۆمەڵێك ئەفسەری نەتەوەپەرست شەڕ لە حەبانیە لە دژی سوپای ئینگلیز بەرپا كرا. دواتر گەلانی عێراق لەسەر دەستی عەرەبایەتی، ساڵی 1963 تا 1970، كەوتە گوماوی خوێنەوە. ئینجا لە 1974 تا 1975. لەوە بەولاتر، لە نێوان ساڵانی 1980 تا 1988 دەمارەكانی كەراهیەت و رق و بوغزو كینەی ناو مێژوو زیندوو كرایەوەو شەڕ لە دژی ئێران بەرپا كرا. لە ناو عێراقیشدا ترسناكترین ئاگری لەناوبردنی لە دژی كورد بەرپا بوو. زۆری نەبرد، سەرەڕمی عەرەبایەتی رووی لە كوێت كرد. ئینجا لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی.
لەو هەموو رووداوانەدا، رێبازی خەتەرناكی عەرەبایەتی لە عێراق، بگرە لە سوریاش، هەر سەرچاوەی مەترسی نەبوو بۆ كورد، بەڵكو مەترسیەكی گەورەیش بوو بۆ سەر دەروجیران و میللەتانی دەوروپشت و ئاشتیی نێودەوڵەتی. لە عێراقدا دیكتاتۆری هیچ كاتێك هەڕەشە نەبووە تەنیا بۆ سەر گەلانی ناو وڵاتەكە. بەڵكو هەڕەشەی گەورەتر بووە بۆ سەر مەسەلەی ئاشتی و سەقامگیری لە تەواوی ناوچەكەدا. ئەمڕۆ، سەر لە نوێ زیندوو بوونەوەو تاوسەندنەوەی دەماری عەرەبایەتی لە ناو دەوڵەتی عێراقدا، هەمان ئەو هەڕەشەیەی جاران دروست دەكاتەوە بۆ سەر دەروجیران بە تایبەتی دەوڵەتانی وەك توركیاو سەعوودی و كوێت و ئەردەن.
ئینجا هەڕەشەیە بۆ سەر تەواوی پڕۆژەی ئاشتەوایی و دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. مەعلوومە، ئەم پڕۆژەیە یەك لە ئامانجە گەورەكانی ئەمریكاو ئەوروپاو كۆمەڵگای نێودەوڵەتییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. كرۆكی پڕۆژەكە قەلاچۆ كردنی تیرۆرو دامەزراندنی دیموكراسیە لەو ناوچەیەدا. دیارە، گەڕانەوەی عروبە بۆ عێراق تەواوی چارەنووسی ئەم پڕۆژەیە دەخاتە بەر مەترسی. بۆیە، ئەوەی ناوەندە سیاسییەكانی ناو عێراق، ئەمڕۆ، لە دژی كورد دەیكەن مەسەلەیەكی بچووك و بێ بایەخ و لاوەكی نییە. بەڵكو هێمایەكی گەورەیە بۆ ئەوەی كە عێراق لە بواری گەڕانەوە دایە بۆ كەلتوورە كۆنەكەی.
ئەوی راستی بێت، بەرپەرچ دانەوەی ئەو گەڕانەوەیە، یان وردتر رێگە گرتن لەوەی عروبە لە عێراق زیندوو بێتەوەو دەسەڵات پەیدا بكاتەوە، تەنیا ئەركی كورد نییە، بەڵكو ئەركی هەموو ئەوانەیە كە لە ناوچەكەدا زەرەرمەند بوون، یان زەرەرمەندن، یان زەرەرمەند دەبن بە دەست عروبەوە. بگرە، ئەركی دەوڵەتێكی وەكو ئەمریكایشە كە دەبێت نەك تەنیا مشووری كشاندنەوەی هێزە سەربازییەكانی خۆی بخوات لە عێراق، بەڵكو لەوە گرنگتر، مشووری ئەوەیش بخوات كە پەیمانەكانی جێ بە جێ بكات بۆ گەلانی ناو عێراق و ناوچەكە بە تایبەتی پەیمانی دامەزراندنی عێراقێكی دیموكراسی و سەقامگیرو دەستووری وپەرلەمانی و فیدرالی.

دابین بوونی مافە دەستوورییەكانی كورد، هەنگاوێكی گەورەو كاریگەرە لە بواری دامەزراندنی عێراقێكی بە ناوەرۆك تازە. بۆیە، هەنگاوێكی كاریگەرو گەورەیشە لە بواری رێگەگرتن لەوەی عەرەبایەتی سەر لە نوێ دەست نەنێتە بینە قاقای عێراق.