تا ئێستا ئەوەی بە رووكەشی رووداوەكانی ناو توركیاوە دیارە، ئەوەیە كە حزبی دادپەروەری و بوژانەوەی فەرمانڕەوا، خەریكی سەر لە نوێ دامەزراندنەوەی دەوڵەتی توركیایە لەسەر بنەمای بیرۆكەی عوسمانیزم بە تایبەتی لە بواری دەستوورو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، بەڵام ئەوەی تا ئێستا تەمومژاویە و بە زەحمەت پەی پێ دەبرێت ئەوەیە كە ئایا ئەو عوسمانیزمەی لە توركیا باسی لێوە دەكرێت چ عوسمانیزمێكە؟
ئایا هەمان ئەو عوسمانیزمەیە كە كاتی خۆی سوڵتانەكانی باب ئەلعالی دایانمەزراندو پاشانیش لە دوای شەڕی جیهانیی یەكەم لە سەر دەستی مستەفا كەمال ئەتاتورك رووخێنراو كۆماری هاوچەرخی توركیا لە سەر داروپەردووەكەی دامەزرێنرا؟ یان چەمكێكی تازەو مەودایەكی شارستانی و سیاسیی ئەوتۆیە كە چ بڕ پەیوەندیی بە مێژووەوە نییە؟ بە كورتی، تا ئێستا بە دیققەت روون نەبۆتەوە ئایا توركیای ئەمڕۆ دەیەوێت لە رێگەی عوسمانیزمەوە مێژوو تازە بكاتەوە یان داهاتوو دروست بكات؟
بە هەر حاڵ، جێگەی خۆیەتی، لێرەدا، ئیشارەت بەوە بكرێت كە توركیا هەڵەیەكی كوشندەو گەورەو جەرگبڕ دەكات ئەگەر مەبەستی لە هەوڵەكانی ئەمڕۆی، دامەزراندنەوەی هەمان عوسمانیزمی كۆن بێت. لە بەرامبەردا قازانجێكی زۆر بە خۆی و بە دەوروپشتە ناوچەیی و جیهانییە موسوڵمانەكەی دەگەیەنێت ئەگەر ناوەڕۆكە كۆنەكە فڕێ بدات و لە تەوژمەكانی دیموكراسیی جیهانی ئەمڕۆوە، سەرچاوەی بیرۆكەی عوسمانیزم هەڵێنجێت و هەوڵی نوێ كردنەوەی ئەو بیرۆكەیە بدات. بێگومان، دەوڵەتی عوسمانیی كۆن یادگارێكی تەلخە لە زەینی رۆژهەڵاتدا. بۆیە توركیای ئەمڕۆ، ئەگەر بیەوێت ئەو یادگارە زیندوو بكاتەوە، ئەوا وا چاكە چاو لە داهاتوو ببڕێت نەك رابردوو.
لە راستیدا، دەوڵەتی عوسمانیی كۆن، كۆمەڵێك كەموكورتی و پەڵەی رەش و لایەنی خراپی وای هەبووە كە لە غەیری دابڕان و گۆشەگیری و دەماری شەڕو ناكۆكی و هەڵوەشانەوە، هیچ رێگەیەكی دیكەی بۆ نەهێشتبووەوە. زۆربەی كێشەو گیروگرفتەكانی ئەمڕۆی دەوڵەتی توركیا میراتی عوسمانیەكانن. خۆ دەربازكرد لەو كێشەو گیروگرفتانە دەبێت لە سەر بنەمای خۆ دەرباز كردن لە عوسمانیی كۆن دابمەزرێت.
هەر بۆ وەبیرهێنانەوە، یەك لە كەموكورتییەكانی ئیمپراتۆری عوسمانی: كەم بایەخدانی ئەو دەوڵەتە بوو بە تازەكردنەوەی ئابووری و بازرگانی و گەشەپێدانی پەیوەندییەكی هاوتەباو بەرهەمهێنەر لەگەڵ جیهان و دەوروپشت. كەموكورتییەكی دیكەی ئەوە بوو دەوڵەت و كۆمەگا لەسەر بناغەی كەلتوورێكی سەقامگیری كۆن دامەزرابوون و تازەكردنەوەیان قەبووڵ نەدەكرد. هی سێیەمیش ئەوە بوو پەیوەندییەكانی ناوخۆی، بە تایبەتی لەسەر ئاستی پەیوەندیی لەگەڵ ئەو میللەتانەی لە ناو چوارچێوەی دەوڵەتەكەدا كۆكرابوونەوە توندوتیژو خوێناوی بوو. لە راستیدا ئەم خەسڵەتانە بوون وایان كرد مستەفا كەمال ئەتاتورك لە دوای دامەزراندنی كۆمارە تازەكەی هەر زوو دروشمی (ئاشتی لە ناو وڵات و ئاشتی لە دەرەوە) هەڵبگرێت و بیكاتە بیرۆكە سەرەكییەكەی دەوڵەتی تازەی توركیا. عوسمانییەكان ئەم دوو ئاشتییەیان پشتگوێ خستبوو.
ئەگەر مەبەست لە چەمكی (سەر لە نوێ دامەزراندنەوەی عوسمانیزمی كۆن) گێڕانەوەی شكۆی نەتەوەیی و ئایینی تورك بێت، ئەوا توركیای ئەمڕۆ هەڵەیەكی كوشندە دەكات. شایەنی باسە، میللەت و كۆمەڵگاو دەوڵەت لە توركیادا هەمیشە ئیمپراتۆری عوسمانی بە یەك لە سەروەرییە گەورەكانی خۆیان دەزانن. بگرە ئەنجامەكانی شەڕی جیهانیی یەكەم كە بە شكستهێنانی دەوڵەتی عوسمانی كۆتایی هات، لە مێژووی هاوچەرخی توركیادا بە ئیهانەیەكی گەورەی نەتەوەیی لە قەڵەم دەدرێت و بەردەوام هەوڵ دەدرێت شكۆ كۆنەكەی ئەو دەوڵەتە بگێڕدرێتەوەو تەیمورلەنگ لە گۆڕە نادیارەكەی راست بێتەوەو پەیامی شكۆداری نەسڵی بۆغوز بە جیهان بگەیەنێتەوە. ئەم خەونە، ئەگەر ببێتە هاندەرە سەرەكییەكەی عوسمانیزمی ئەمڕۆ، ئەوا لە ئێستەوە زیانێكی بێ ئەندازە بە تورك خۆی و بە میللەتانی ناوچەكە و بە جیهان دەگات.
بەڵام، تا ئێستا چ پێ ناچێت، ئەنقەرە، خەریكی زیندوو كردنەوەی كەلتوورە سیاسییەكەی عوسمانیی كۆن بێت، ئەوە راستە لەگەڵ ئەوەی، لە لایەك، خۆشكردنی پەیوەندییە ناوچییەكانی توركیا زۆرتر پێداگیری لەسەر خۆشكردنی پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی موسوڵمان دەكات. بەم دواییە، گەرمتر بوونی پەیوەندییەكانی ئەنقەرەو تاران، ئەنقەرەو دیمەشق نیشانەیەكی ئەو حاڵەتەیە، هەروەها پشتگیری كردنی كەرتی غەززەی فەڵەستینی بەڵگەیە كە تورك بە لایەنانەوە گرنگە پێناسە كۆنەكەی عوسمانی پیشانی جیهان بدەنەوە.
بەڵام، لەو بەرامبەرەدا، تا ئێستاش بە شێوەیەكی روون دیار نییە مەبەست لە چەمكەكە نوێكردنەوەی عوسمانیزمی كۆن بێت. ئەوەش راستە ئەگەرچی هێمای ئەوتۆ لە گۆڕێ دایە نیشانی دەدات ئەنقەرە بە تەنگ كرانەوەیەكی جیددیە بەسەر ئەوروپاو فەزای ناوخۆی و دەروجیرانی. چارەسەر بوونی كێشەكانی ئەنقەرە لەگەڵ كوردستانی عێراق و ئەرمینیاو ئێران و سوریاو یۆنان و عێراق نیشانەن بۆ ئەو راو بۆچوونە. لەگەڵ ئەوەش، هەندێك لە چاودێران ئەو جۆرە كرانەوانە بەهێما نازانن بۆ تازەگەرێتی عوسمانیزم. بگرە باس لەوە دەكەن كە عوسمانیەكان لەكاتی خۆیدا ئەوانیش، وەك توركیای ئەمڕۆ، خەونی گەیشتنە ئەوروپایان هەبوو. ئەوانیش حەزیان بە هەڵكشان بوو بۆ ناو كۆمەڵگەی ئەوروپایی. لێرەدا، ئەوەی مەنتیقی ئەم بۆچوونە لاواز دەكات ئەوەیە كە عوسمانیی كۆن بە سوپاو شەڕو داگیركردن دەیەوێت بگاتە ئەوروپا. بەڵام توركیای ئەمڕۆ دەیەوێت لە رێگەی هەماهەنگی ئابووری و تێكەڵاوی كەلتووری ئەو ئامانجە بپێكیت.
بە هەر حاڵ، بانگ هەڵدیرانی عوسمانیزم لە توركیا، بە تایبەتی وەزیری دەرەوەی وڵاتەكە ئەحمەد داوودئۆغلو، لەبەردەم تاقی كردنەوەیەكی تازە دان: یان ئەوەتا بۆ جارێكی تریش وڵاتەكەیان تووشی شەڕی پێناسە دەكەنەوە لەگەڵ ئەوروپاو رۆژئاوا، ئینجا، سەر لە نوێ، لە بواری چاكسازی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری تووشی شكستی دێنن وەك چۆن سوڵتانەكانی دوا قۆناغی دەوڵەتی عوسمانی تووش هاتن و مایەكەی لە دەستدانی دەوڵەتەتەكەیان بوو. یان ئەوەتا كەڵك لە مەودا بەرفراوانەكەی عوسمانیزم وەردەگرن و كۆمەڵێك بنەماو ئالیەتی ناو دەوڵەتە كۆنەكە دەگۆڕن و خۆ لەگەڵ جیهانی تازە دەگونجێنن.
هەندێك لەوانەی بایەخ بەو مەسەلەیە دەدەن هەمیشە بە گیانی گومانەوە ئەوە وەبیر دێننەوە كە كرانەوەی ئەم دواییەی حكومەتی رەجەب تەییب ئۆردوگان بەسەر كوردو كێشەی كورد رەنگە دیاردەیەكی كاتی بێت و لە ئەنجامدا توركیا نەتوانێت داهێنەرانە بە سەر كوردو مەسیحی و جوو و ئەرمەن و عەرەب دا بكرێتەوە. ئەوەش وەبیر دێننەوە كە لە سەردەمی عوسمانییە كۆنەكاندا، لە سەدەی شانزە، هەوڵێكی جیددی درا تا دەوڵەتی توركیا بەسەر كورددا بكرێتەوەو رێگە بە سەربەخۆیی میرنشینە كوردەكان بدرێت، بەڵام لە ئەنجامدا نەك نەیتوانی ئەم كرانەوەیە تا سەر ببات، بگرە كارەكە بەوە شكایەوە دەوڵەت شەڕیكی خوێناوی لە دژی كوردو پاشتریش لە دژی ئەرمەن بەرپا بكات.
عوسمانیزمی تازە لە چەند لایەكەوە بەرژەوەندییەكی بنەڕەتی بۆ توركیاو ناوچەكەو جیهان دابین دەكات، گەورەترین ئەو بەرژەوەندییانە دروست بوونی ناوەندێكی ئەكتیڤ لە ناو جیهانی موسوڵمانە. مەعلوومە تا ئەمڕۆ ئەم جیهانە بێ ناوەندێكی لەو بابەتە دەژیێت. بەرژەوەندییەكی دیكە ئەوەیە ئاشتەواییەكی گرنگ لە نێوان دیموكراسی و دەوڵەت دادەمەزرێنێت. هی دیكەی ئەوەیە جوڵانێكی كاریگەری ئابووری بۆ توركیاو ناوچەكە لە سەر بنەمای میحوەری ناوچەیی دێنێتە ئاراوە. لە سەردەمی ئەمڕۆدا دەوڵەتان تاكە تاكە، یان بە دابڕان لە دەوروپشت و جیهان، توانستی بەرەو پێشەوە چوونیان نییە. ئەم بەرەوپێشەوە چوونە بەندە بە مەودای ئەو هاوكاری و هەماهەنگییە ئابووری و بازرگانییەی لەگەڵ میحوەری دەوڵەتانی دەوروپشت لەلایەك و لەگەڵ دەوڵەتانی جیهان لە لایەكی دیكە دروست دەكرێت بە تایبەتی لە بواری بوژانەوەی هاوبەشدا. عوسمانیزمی كۆن ئەو دەرفەتە لە دەست دەدات، واتە توركیا بەرەو كزی و لاوازی و دابڕان و گۆشەگیری دەباتەوە. رەنگە پەیوەندییەكانی ئەنقەرەو ئێریڤان نموونەیەكی چاك بێت لەمبوارە. ئێریڤان پەیوەندییەكانی تازە كردۆتەوە لەگەڵ ئەنقەرە بەوەی توركیا خەریكە لە قاوغە كۆنەكەی دەردەچێت. هەر گەڕانەوەیەكی ئەنقەرە بۆ كۆن سەراپای ئەو پەیوەندییە تێك دەداتەوە.
بەڵام عوسمانیزمی تازە، بە پێچەوانەوە، توركیاو دەوروپشتیش بەرەو بوژانەوە دەبات. قازانجی لەوەدایە توركیا دەبێتە بنكەی میحوەرێكی ئابووریی گرنگ لەناوچەكەدا. لەو حالەتەدا، نەك تەنیا كێشە سیاسییەكانی لەگەڵ دوروپشت و ناوەخۆ دەكوژێتەوە، بگرە وەك ناوەندێكی ئابووری و سیاسیی بەهێز توانستی ئەوەش پەیدا دەكات گەرمترو چالاكانەترو جیددیتر خەریكی كوژاندنەوەی ئاگری ناكۆكییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت.مەسەلەیەكی دیكەی بواری عوسمانیزمی تازە ئەوەیە كە ئەم عوسمانیزمە بە پێچەوانەی چەمكە كۆنەكە پێویستیی بە ناوەخۆیەكی گونجاوو تۆكمە هەیە،كە تیایدا هەموو پێكهاتەكان بەوپەڕی تواناو داهێنانەوە بەشداریی پڕۆسەی گەشەپێدانی دەوڵەت بكەن. لەم حاڵەتەدا، بۆ توركیای تازە گرنگە نەك تەنیا شەڕ لە دژی كورد بووەستێنێت. ئینجا، نەك تەنیا هەندێك مافی رۆشنبیری و سیاسی بۆ كورد دابین بكات. بەڵكو لەوە زۆرتر، كوردو پێكهاتەكانی دیكە، بونیاتێكی بەهێز دروست بكەن لە ناو دەوڵەتدا. زهنیەتی گشتیی كۆمەڵگای توركی نەك تەنیا قبوڵیان بكات، بەڵكو یەكسانی و هاوتەریبیشیان بۆ دابین بكات.
بە هەر حاڵ، توركیا لەبەردەم تاقی كردنەوەیەكی گەورە دایە لەبواری خۆتازەكردنەوەو هەڵوێست لەبەرامبەر عوسمانیزمی كۆن و تازە. رەنگە بە دیققەت وردەكارییەكان لەبەرچاو نەبن. بەڵام گەورەترین تەحەددا لە بەردەم توركیای ئەمڕۆ ئەو تاقی كردنەوەیەیە. بانگ هەڵدێرانی عوسمانیزم لە توركیا بەرپرسی یەكەمن لەوەی كە چۆن ئەو تەحەددایە یەك لا دەكەنەوە.