لە ساڵی 2001 ەوە، بە دیقەتتر لە دوای رۆژە شوومەكەی 11ی سێپتەمبەری ئەو ساڵی واشنتۆن و نیۆیۆركەوە، ئەفغانستانی كۆنە مەیدانە گەورەكەی شەڕی ناوخۆ، بۆتە گۆڕەپانی شەڕێكی نێودەوڵەتی تیكقڕژاوی پان و پۆر لە دژی تیرۆری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی. لەم ساڵەی دواییدا، مەوداكانی ئەو شەڕە خوێناویە، بەرفراوانیەكی ئێجگار گەورەو ترسناكیان بە خۆوە بینی ئەویش بە هۆی چەند فاكتەرێكی ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانیەوە:
یەكەم، هاتنی سەرۆكی ئەمریكی باراك ئۆباما بۆ كۆشكی سپی لە دوا هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی ئەمریكا، لە كۆتایی ساڵی رابردوودا، وای لە تیرۆریستان و رێكخراوە تیرۆریستیەكانی جیهان گەیاند كە ئیتر بەرەی ئەمریكاو دەوڵەتانی رۆژئاواو تەوژمی دیموكراسی لە جیهاندا خەریكە شەڕی دژە تیرۆر دەدۆرێنن. بۆیە، تیرۆریستان بڕیاریان دا تا بۆیان بكریت درێژە بە شەڕ بدەن لە دژی دیموكراسی و سەقامگیریی و ئاشتەوایی لە ناوچەكەد، هەروەها هەوڵی زۆرتر تاو پێ دان و قورستر كردنی بدەن. ئەوەی ئەم بڕیارە ترسناكەی دنە پێ بدا، بانگهێشتەكەی سەرۆك ئۆباما بوو بۆ دایەلۆگ لەگەڵ ئێران و كشاندنەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لە عیراق.
دووەم، ناكۆكیەكانی نێوان ئێران و ئەمریكا، لەو ماوەیەدا، بە تایبەتی دوای 11 ی سێپتەمبەری 2011، بە شێوەیەكی زۆر ترسناك پەرەی سەند بە تایبەتی لەبواری بەرنامە ئەتۆمیەكانی تاران. لەوەش بەوتر ترسناكیەكە زۆر زۆرتر بوو لە بواری عێراق و لوبنان. ئینجا ئێرانیش لە باری خۆیەوە، لەو ماوەیەدا، بە پیی قسەی ئەمریكیەكان، دەستی كرد بە پەیڕەوكردنی سیاسەتی هاوكاری و یارمەتی دانی رێكخراوی ئەلقیاعیدەی تیرۆریست. دیارە مەبەستی ئێران لەو سیاسەتە راگرتنی لەنگەری ناكۆكیەكانی خۆی بووە لەگەڵ ئەمریكا. ئەم سیاسەتە وای كرد ئیرانیەكان یارمەتیەكی نهێنیی زۆر پێشكەش بە تیرۆریستانی ئەفغانستان بكەن. بگرە هەندێك ناوەندی ئەمریكی پێیان وایە تاران لە هەماهەنگیەكی نەخشە بۆ كێشراو دایە لەگەڵ ئەلقاعیدە.
سێیەم، ئاڵۆزیە ناوخۆییەكانی پاكستان، بە تایبەتی لەسەر ئاستی سیاسی و ئابووری و پەیوەندیە ناوچەییەكانی ئەو وڵاتە، تا دەهات ئاڵۆزتر دەبوون بەتایبەتی دوای دەست لە كار كێشانەوەی ژەنەرال پەرویز موشەڕەف. پاكستان، ئێستا بە هۆی ئاڵۆزییەكانی ناوچە سنوورییەكانی هاوبەشی لەگەڵ ئەفغانستان دووچاری بارودۆخێكی ئاڵۆزكاوی ناوخۆیی گەورە هاتووە.
چوارەم، ئاڵۆزبوونی بارودۆخی ئەمنی و سیاسی لە عێراق و هاتنە پێشەوەی دەنگۆی گفتوگۆی سیاسی لەگەڵ هەندێك لە رێكخراوەكانی تیرۆریستان. وەك مەعلومە عێراق ماوەی شەش ساڵە لە بارێكی ئەمنی و سیاسی زۆر خراپ و ناخۆشدا دەژیێت.ئەم بارودۆخە كاری نەك هەر لە ناوخۆی عێراق كردوە، بەڵكو كارێكی زۆریشی لە سیاسەتی دەرەوەو بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاش كردوە بەتایبەتی لە بواری شەڕی تیرۆردا.
ئەم هۆیانەی سەرەوە، سەرباری چەندین هۆی دیكە، كارێكی وایان كرد كە ئیتر تیرۆر لە ئەفغانستان و پاكستان، بەتایبەتی ئەوەی لە رێگەی رێكخراوی ئەلقاعیدەی تیرۆریستەوە ئەنجام دەدرێت، تاوێكی گەورەترو ترسناكتر بۆ پیشەوە بهاوێژێت. تەنانەت كار گەیشتۆتە رادەی ئەوەی ئەمریكاو دەوڵەتە ئەندامەكانی هاوپەیمانێتی ناتۆ بیر لە ناردنی هێزی سەربازیی زۆرتر بكەنەوە بۆ ئەفغانستان،
راستە، تیرۆر لە سەر ئاستی جیهانیدا، تا رادەیەكی هەست پێكراو پاشەكشەی كردوە. بگرە تیرۆریستان لە ماوەی هەشت ساڵی رابردوودا نەیانتونیوە هیچ جۆرە گورزێكی خوێناویی گەورە لەناوەخۆی ئەمریكاو وڵاتانی ئەوروپا بوەشێنن لە غەیری چەند كارێكی خۆێناوی كە لە ئیسپانیاو بریتانیا ئەنجامیان دا. بەڵام بە پێچەوانەوە لە عێراق و ئەفغانستان شەڕەكە تا دێت گەرمتر دەبێت.
بە هەر حاڵ، شەڕی ئەفغانستان تا دێت بەربڵاوترو خەتەرناكتر دەبێت و پڕیشكەكانی ئەملاو ئەولا زۆرتر دەگرێتەوە. لە لایەك، نەك تەنیا بزووتنەوەی تاڵیبان لە ناو ئەفغانستان پەرەی سەندوە، بگرە رێكخراوی ئەلقاعیدەیش، تا رادەیەكی بەرچاو، خۆی گرتۆتەوەو كەوتۆتە چالاكی نواندن لە ناوچە شاخاوییەكانی سەر سنوورو لە شارە گەورەكانی وەكو كابول و قەندەهار. ئینجا چالاكیە چەكداریەكانی نەك تەنیا لە ناو خاكی ئەفغانستان، بگرە لە ناو خاكی پاكستانیشدا تا رادەیكی ترسناك پەرەیان سەندوە. تەنانەت لەم دواییەدا، كار گەیشتۆتە ئەوەی لە ناو ئیسلام ئابادی پایتەخت و شاری پیشاوەریشدا چەندین كردەوەی تیرۆریستیی و خوێناوی لەلایەن بزووتنەوەی تاڵیبانی پاكستانەوە ئەنجام بدرێت. ئێستا بارودۆخی پاكستان لەبواری روو بە بوونەوەی تاڵیبان گەیشتۆتە ئاستێكی ئەوتۆ كە تەواوی چارەنووسی دەوڵەت و كۆمەڵگای پاكستان لەبەردەم مەترسیەكی گەورەدایە. ئەمریكا بە شێوەیەكی ناڕاستوخۆ بەشداری ئەو شەڕە دەكات.
بێگومان، شەڕە خوێناویەكەی ئەفغانستان لەگەڵ ئەوەی لە عێراق روو دەدا جیاوازیەكی زۆری هەیە. لە شەڕی عێراق، دەوڵەتانی جیهان، بە تایبەتی دەوڵەتە گەورەكان و دەوڵەتانی ناوچەكە، هەڵوێستی ناكۆكیان هەبوو. هەندێك لەوانە لەگەڵ بەشداری كردنی شەڕەكە بوون، بەلام هەندێكی دیكە رەتی شەڕەكەیان دەكردەوەو بەشداریان تێدا نەكرد. بگرە تا ئێستاش خوازیاری ئەوەن ئەمریكا تا زووە لە خاكی عێراق بكشێتەوە. بەڵام لە بەرەی شەڕی ئەفغانستاندا، هەموو لایەك، تا رادەیەكی زۆر، كۆك و یەك هەڵوێستن و پێیان وایە شەڕ شەڕی دژە تیرۆرەو بزووتنەوەی تاڵیبان و رێكخراوی ئەلقاعیدە مەترسییەكی گەورەن بۆ سەر سەقامگیری و ئاشتی و ئارامی لە جیهاندا. كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پێی وایە، تیرۆر لە ئەفغانستاندا هەڕەشەیەكی نێودەوڵەتییەو دەبێت بە هەموو لایەك و بە هاوكاری و هەماهەنگی دەوڵەت و هێزە دیموكراسیەكان لە جیهاندا، هەوڵی شكست پێ هێنانی تاڵیبان و ئەلقاعیدە بدرێت.
ئەوەی راستی بێت، كاتێك سەرۆك ئۆباما گەیشتە كۆشكی سپی، لە سەرەتای ئەمساڵدا، دەنگۆی ئەوەی بلاو كردەوە كە پێویستە بە گفتوگۆو دایەلۆگی سیاسی كێشەكانی عێراق و ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەواوی جیهان چارەسەر بكرێن. لە هەمان كاتدا ئەوەی راگەیاند كە كار بۆ ئەوە دەكات هێزە سەربازیەكانی وڵاتەكەی خۆی بە پێی بەرنامەیەكی بە پەلە لە عێراق بكێشێتەوە بۆ ئەوەی ئیتر بە شێوەیەكی توندو یەكلاكەرەوە، شكست بە ئەلقاعدەو تاڵیبان بهێنێت لە ئەفغانستان. تا ئەو كاتە، هیچ دەنگۆیەكی ئەوتۆ لە ئارادا نەبوو بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەم بانگهێشتەی ئۆباما. بەڵام دواتر، لە ناو ئەمریكاو دەرەوەیدا، دوو جۆرە دەنگۆ دروست بوون:
یەكەم، دەنگۆی ناو ئەمریكا كە داواكاری ئەوە بوو دەوڵەتانی ئەندام لە هاوپەیمانێتی ناتۆ، پێ بە پێی ئەمریكا، هێزی سەربازی تازەو زۆرتر بنێرنە ئەفغانستان و كاری شەڕەكە تەنیا بۆ هێزەكانی ئەمریكا بە جێ نەهێڵن. دووەم، دەنگۆی دەرەوەی ئەمریكا كە زۆرتر بانگی بۆ ئەوە هەڵدەدا كە دەبێت واشنتۆن و ناتۆ هەتا زووە دەست لە ئەفغانستان هەڵبگرن و هێزەكانی خۆیان لەو وڵاتە بكشێنەوەو بهێڵن هێزە سیاسیەكانی ئەو وڵاتە خۆیان لە رێگەی دایەلۆگ سیاسیەوە كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن. ئەوەی راستی بێت حامید كەرزای سەرۆكی ئەفغانستان چەند بانگەوازێكی لەم پیناوەدا بڵاو كردەوە.
ئیدارەی ئۆباما ئەم بانگەی پێ باش نەبوو. بەڵام لە هەمان كاتدا هەوڵی نەدا هیچ رێگریەك لەوە بكات كە حكومەتی ئەفغانستان باس لە ئەگەری ئاشتی و دایەلۆگ لەگەڵ تاڵیبان و عەشایری ناوچەكە بكات. لەو قۆناغەدا واشنتۆن مەترسیە گەورەكەی لە تاوسەندنی تالیبانی پاكستان بوو چونكە وەك دەزانین پاكستان یەك لە دەوڵەتە ئەتۆمیەكانی جیهانەو هەمیشە مەترسی ئەوە لە گۆڕی دایە كە تیرۆریستان بتوانن دەست بگەیەننە توانا ئەتۆمیەكەی پاكستان.
لە راستیدا، ئەفغانستان دەوڵەتێكی جومگەییە بە تایبەتی لە بواری ستراتیچی و جوگرافیدا. دەرگا سەرەكیەكەی بەسترانەوەی دەوڵەتانی ئاسیایە بە یكتری. هەڵكەوتەیەكی گرنگی هەیە بەسەر رووسیاو چەندین دەوڵەتی ئاسیایی. لە لای دیكەوە سنوورێكی هاوبەشی درێژی لەگەڵ ئێران هەیە. ئینجا بەسترانەوەیەكی جوگرافی و دیموگرافی توندی لەگەڵ پاكستان هەیە. هەمیشە رووسیا ئەفغانستانی بە دەرگای خۆی زانیوە بۆ گەیشتن بە ناوچەی كەنداوو نەوتەكەی. سامانێكی سروشتی زۆری تێدایە بە تایبەتی لە بواری كانگای سروشتی دا. بۆیە، كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و ئەمریكا بە لایەنەوە گرنگە ئەم دەوڵەتە بگاتە رۆژگاری سەقامگیری و گەشە كردنی دیموكراسی خۆی. بەڵام لەو بەرامبەرەدا، ئەلقاعیدەو تاڵیبان بە كەلك وەرگرتن لە بارودۆخە ئابووری و كۆمەلایەتی و رۆشنبیریەكەی، كردویانەتە بنكە سەرەكیەكەی خۆیان. تەنانەت لەوێوە هەڕەشە لە ئاشتی و ئاسایشی جیهانیش دەكەن.
بگرە، ئەگەر بۆیان بكرێت، لە ئەفغانستانەوە هەلومەرجی ناوەخۆی تاجیكستان و ئۆزبەكستان و تەواوی ناوچەی ئاسیای ناوەڕاستیش تێك دەدەن دوای ئەوەی لە پاكستان توانیان ئەم كارە بكەن. هەروەها دەتوانن رێگە لەبەردەم ئیران خۆش بكەن بۆ ئەوەی زۆرتر دەست لە كاروباری ناوچەكە وەربدات
لەبەر ئەو هەموو هۆیانەی سەرەوە، ئەفغانستان لە رۆژگاری ئەمڕۆدا بۆتە گۆڕەپانێكی زۆر گرنگی شەڕی دژە تیرۆر لە جیهاندا. چۆنیەتی گەشە كردنی رووداوەكانی ئەم وڵاتە تا رادەیەكی زۆر دواڕۆژی سەقامگیری و ئاشتەوایی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەست نیشان دەكات. دوور نیە بارودۆخی ناوخۆی زۆربەی وڵاتانی ناوچەكە بەسترابنەوە بە چۆنیەتی رووگەی شەڕ لە ئەفغانستاندا.
بە هەر حال، شەڕی تیرۆرو توندوتیژی لە عێراق دا، تا رادەیەكی ئێجگار زۆر، چارەنووسە سیاسیەكەی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا جۆرج بوش ? ی دەست نیشان كرد. بگرە ئەو چارەنووسەی رووبەڕووی دۆڕاندنێكی گەورەی سیاسیش كرد. پێ دەچێت، شەڕی ئەفغانستانیش لە باری خۆیەوە هەمان ئەو رۆڵە لە بەرامبەر چارەنووسی سیاسیی سەرۆك ئۆباما بگێڕێت. جا، تا چەند ئۆباما دەتوانێت رووگەی شەڕە یەكلاكەرەوەكەی ئەفغانستان بگۆڕێت؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە هێشتا زۆر زووە.