لە 18ی حوزەیرانی 2009 ناوەندە ئەكادیمی وفیكری و فەلسەفییەكانی جیهان، بەبۆنەی هەشتا هەمین ساڵیادی لەدایكبوونی فەیلەسوفی ئەڵمانی گەورە (یۆرگن هابرماس) ئاهەنگیان گێڕا.
هابرماس بە دەسپێكی جەختكردنەوەی لەسەر رۆڵی ئەقڵ لەسەر پێشكەوتنی كۆمەڵگا دەستی بە لێكۆڵینەوە و دیراسەتەكانی كرد،بانگێشەی بۆ بیری بەردەوامی رزگاریخواز لە سەركوتكاری دەركرد و جەختی دەكردەوە لە ناو كۆمەڵگە بێجگە لە ئەقڵی خالیس هیچ هێزێكی دیكە نییە،ئەم حاڵەتەش هەقیقەتێكە، بەبێ ئەم هەقیقەتەش هیچ هەقیقەتێك بێجگە لەم هەقیقەتە كاریگەرە بوونی نییە.
هابرماسی فەیلەسوف،توانایەكی ترسێنەری (مقدرە خائفە)هەبوو، كە دەیتوانی داڕشتنەوەیەكی هاوچەرخانە و لەكاتی گونجاودا بكات و بیگۆڕێت بۆ چەمكێكی سیاسیی كارا و راستەخۆ رووناكی بكاتەوە.
لە یەكێك لە كتیبە سەرەتاییە سەركەوتووەكانیدا. (مەعریفە و دەسەڵات 1968) هابرماس پێشنیاری ( شرۆڤەی سایكۆلۆژی)بۆ تاك كرد،وەك رێگایەكی گرنگ بۆ تێگەیشتنی لە كۆمەڵگا.
ئەقڵی شرۆڤەكاری بە تەنها نایەوێت،ئەوە بزانێت ئەو حاڵەتە یان ئەو واقییعە چییە بۆ ئەوەی چارەسەری بكات،بەڵكو دەیەوێت رزگاری بكات،ئەقڵ بزوێنەری سیاسەتە،بۆیە دەبێت بە ئاراستەی رزگاركردنی كۆمەڵگە هەنگاو هەڵبگرێت، ئەمەش گەورەیی ئەم بیرە كاریگەرەبوو لە نێو بزاڤی قوتابیان لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا.
لە ساڵی 1981 هابرماس كتێبێكی گرنگی دەركرد بە ناونیشانی( تیۆری مامەڵەی گەیاندن) لەم ماوەیەدا كە هابرماس ئەو كتێبەی بڵاو كردەوە،بیربۆچوونی عەلمانی یەكێك بوو لەو نەریتە هەیكەلیانەی كە بزوێنەری چەپ دادەنرا، بەڵام هابرماس زۆر بەسەركەوتووی وەبزوێنەری دوای عەلمانییەت دەركەوت، بەدیدی هابرماس لەوكاتەوە بە فیكر وەرچەرخا بۆ (دوای میتافیزیكی)ئەمەش لە چوارچێوەی مۆدیرنەتە.
ئەمە لە كاتێكدا (كانت)ی فەیلەسوف وەك پشتیوانێك بۆ ئەم ئاراستەیە دادەنرێت بە تایبەتی لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (رەخنەی ئەقڵی خالیس) ئەمەش بە بناخەی ئەم دەستپێشخەرییە بۆ ئەم بزاوتە دادەنرێت، ئەمەش گۆرەپانی مامەڵەكردنی بوو لەگەڵ ئەقڵانییەت لە نێوان خەڵك، ئەمەش ئەو بابەتە بوو، كە لەدیراسات و توێژینەوەكانیدا خۆی پێوەسەرقاڵكردبوو.
بایەخدانی بە (بواری گشتی) لەو كاتەوە دەست پێدەكات كە ساڵی 1961ئەتروحەكەی بەناونیشانی (گۆڕانی هەیكەلی لە بواری گشتی) نووسی، لەم ئەتروحەیەدا هابرماس نموونەیەكی تیۆرەكەی لەسەر (بواری گشتی ) خستە روو، بەدیدی ئەو ئەم گۆرەپانە، گۆڕەپانێكی ئازاد بوو، كە تیایدا تاك بەبێ لەبەرچاوگرتنی باڵادەستی دەوڵەت، دەتوانێت قەناعەت و فیكرەكانی خۆی موناقەشە بكات.
هابرماس لەسەر ئەم مەسەلەیە نموونەیەك دەدا كە ئەویش (بواری گشتی بۆرژوازییەتە) كە لە شوێنە گشتییەكاندا لەسەر ئەم مەسەلەیە دەستی بە موناقەشەی فیكری و ئەدەبییەكان كرد، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی گۆرینەوەی بیرورا لەگەڵ هاوڵاتییە رۆشنبیرەكان لەسەر ئەدەب و هونەر، بەڵام باشترین بیانوو و بەڵگە ئەوەبوو، هابرماس لەم موناقەشانەدا باڵادەست بوو،ئەمەش واتە باڵادەستبوونی رۆشنبیری بیانوو و بەڵگەی باشتر،ئەم رۆشنبیرییە لای هابرماس? نموونەیەكی گەیاندنی مرۆیی بوو.
بەڵام وەك هابرماس خۆیشی تێبینی كردووە، لەگەڵ بەرەو پێشەوەچوونی سەرمایەداری،ئەم بوارە رۆشنبیرە لەبەردەم بەرفراوانبوونی پێشكەوتنی كۆمەڵگەی پیشەسازی سەرمایەداری پێگەی خۆی لەدەست دەدا،بەمەش دیاردەیەكی دیكە دەردەكەوێت كە هابرماس ناویناوە (دووبارە بوونەوەی بواری گشتی فیوداڵی)، بەتایبەتیش لەمیانەی هۆیەكانی راگەیاندنەوە.
ئەلتەرناتیڤی گشتی بۆ ئەم حاڵەتە هێز و ورەی بزاڤە شۆڕشگێرییەكانی قوتابیانە بوو، لەشەستەكانی سەدەی رابردوودا،كە هابرماس لەگەڵ بیرمەندی گەورە( ماركوزە) وەك وتەبێژ بە ناوی ئۆپۆزسیۆنەوە لە دەرەوەی پەرلەمان زۆر بەهێز پشتگیری لێدەكرد،بەڵام لەهەمانكاتدا دژی هەڵكشانی توندڕەوی قوتابیان بوو،كە داوایان دەكرد پەنا بۆ هێز و توندوتیژی بەرن، ئەم باردۆخە هابرماس ناوی لێناو (فاشیستی چەپرەوانە) یان بە دەستەواژەیەكی دیكە، (تاكتیكی شۆرشێكی رووكەش یان موزەیەف) بەمجۆرە پەیوەندیەكانی خۆی لەگەڵ چەپە توندڕۆكان بڕی.
هابرماس بڕوای بەوەبوو،ئەقلانیەت دەنگدانەوەی لەو زمانە دەبینێتەوە كە بوونی هەیە،( كام زمان) ئەو زمانەی لەگەڵ یەكتری قسەی پێدەكەین،بەبێ هیچ زۆرێك وگوشارێك لەیەكتری قبوڵ دەكەین،بە رێگەی بەڵگە وبیانووی باشترو چاكتر.
ئەقڵانییەتی گەیاندن دەبێتە بنەما بۆ هەر كۆمەڵگەیەكی چالاك،یان بەپێی مەفهمومی (كانت) ی فەیلەسوف،ئەو بەرەیەی كە كێشەكان كۆتاییان دێت، بەڵام كاتێك ئەقڵانییەت فەشەلی هێنا،ئەوا هێز و زۆر و نالێبوردەیی دەبنە نموونەی مامەڵە كردن لە كۆمەڵگەدا.
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا،هابرماس جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە، دەبێت كۆمەڵگە خۆی بنەماكانی خۆی دابرێژێت، بەڵام ئەم بنەمایانە دەبێت لەسەر بنەمای ئەقڵانییەت دابرێژرێن،دەبێت هاوڵاتیان لەسەر ئەوە هاودەنگ بن ئایا چی رێگەی پێدراوە یان قەدەغەیە بۆیان،بەمجۆرە هابرماس دەیەوێت نموونەی مرۆڤێكی ئیجابی بونیاد بنێت.
بەم فیكرانەوە، هابرماس لە هەموو رۆشنبیرە كان زیاتر لەسەردەمی هاوچەرخدا ئاماژەی پێكراوە،هەروەك زانای بەناوبانگی كۆمەڵناس (رالف داندرۆف) دەڵێت: ( من بە گرنگترین رۆشنبیری نەوەی سەردەمی خۆمی دادەنێم) هەروەها بە گرنگترین فەیلەسوفە كە موناقەشەی لەسەر دەكرێت، بەمەش ئێستا هابرماس،(درەختی بەریەككەوتنە) لە موناقەشە فیكری وسیاسییەكاندا.