كاتێ نوری مالیكی سەرۆك وەزیران سەبارەت بەحوكمی زۆرینە و كۆتاییهێنان بە قۆناخی(تەوافوقی سیاسی)، بیروبۆچوونی خۆی خستەڕوو، وا پیشانی خەڵكی دا، كەئەمە لە ئەنجامی ئەزموون و شارەزایی سێ ساڵەی خۆیەتی لە حوكمڕانی عێراق، ئەو سێ ساڵەی كە كۆتكرابوو بەتەوافوقێكی زۆرە ملێ لە ناوەندێكی حكومی هەڵوەشاوەوە، لەكاتێكدا دەوروپشتی مالیكی بۆ وەسفكردنی حكومەتەكەی دەستەواژەی حكومەتی یەكێتی نیشتمانییان بەكاردەهێنا، بەڵام لەگەڵ كۆتایی هاتنی ئەم قۆناخەی حوكم و خۆئامادەكردن بۆ كایەكی نوێی هەڵبژاردن ئاستی دروشمەكانیان بەرز كردۆتەوە، بەتایبەتی لە ژینگەیەكی هەڵبژاردن كە ئەستەم رابینینی ئەنجامەكەی بكرێ.
ئەم دروشمەی مالیكی و دەورووبەرەكەی، هەر زوو لەلایەن پیاوی ئایینی و سەركردە لە ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی سەدرەدین قوبەنچییەوە قۆزرایەوەو ئەویش بەرۆڵی خۆی دروشمی(مافی شیعە وەك زۆرینە لەحوكمڕانی عێرق) بەكارهێنا، جیاوازی نێوان ئەو دوو دروشمە لەوەدایە كە مالیكی دەیەوێ دەست بە هەڵمەتێكی پێشوەختەی هەڵبژاردن بكات و واپیشانی لایەنە سیاسییەكانی دیكە بدات كە گەلی عێراق لەگەڵ سیستەمی سەرۆكایەتی و دەسەڵاتێكی بەهێزدایە، كەچی قوبەنچی دەیەوێ تیۆری حوكم لە سوچی پتەوكردنی رۆڵی پیاوانی ئایینی بخاتەڕوو كە پێی وایە بەبێ ریشەداركردنی حوكمی تایفە ئەوانە ناتوانن دەست بەسەر سیاسەتدا بگرن.
بەمەبەست بێ یان نا، ئەو دوو زاتە یەك بیرۆكە كۆیان دەكاتەوە، ئەو بیرۆكەیەی كە لە گەوهەری خۆیدا تەنگژەی حوكمڕانی لە عێراق و گیروگرفتەكانی دەخاتەڕوو، تا رادەیەكی زۆریش توانیویەتی ناوەندی سیاسی عێراق دابەش بكات، بەتایبەتی لە نێوان ئەوانەی لاگیری حوكمی زۆرینە دەكەن و ئەوانەی كە بە دیموكراتییەتی تەوافوقی پابەندن، لەراستیدا هەردوو ئاراستەكە چەند پاڵپێوەنەرێك دەیانبزوێنێ كە زۆر دوورن لە گەوهەری بیرۆكەی حوكم و دووریشن لەنموونە تازەكەی عێراق و هەردووكیشیان شەرعیەتێكی دیموكراتی دەدەنە ئاراستەكانیان.
كێ حوكمی عێراق دەكات؟ ئەم پرسیارە ماوەی سەدەیەكە دەخرێتەڕوو، كە لەوانەیە لە ڕووی دەلالەتی مێژوویی و گروگرفتە فەلسەفییەكانی بۆ سەردەمێكی كۆنتر بگەڕێتەوە.
مەكری بەریتانیا لەسەرەتای سەدەی رابردوو، واتە ئەو كاتەی كە دەوڵەتی نوێی عێراق دامەزرا، بوونی خۆی هەبووە، كاتێ ئەو دەوڵەتە توانی لە دەرەوەی پێكهاتە ئاڵۆزەكانی مەلیكێكی عەرەب بسەپێنێ، بەڵام خانەوادەی ئەو مەلیكە تا كۆتاییە خوێناوییەكەی لە رۆژی 14ی تەمموزی 1958 بەدەستی عەسكەر نەیانتوانی وەڵامی ئەو پرسیارە هەڵواسراوە بدەنەوە.
هەتا عەسكەرەكانیش كە پێیان وابوو شەرعییەتی حوكم لەگەڵیاندایە، بە ئیعتیباری ئەوەی عەسكەر لە سەرووی ئینتیمای حزبی و هەر ئایدیۆلۆژیەكدایە و مافی ئەوەی هەیە بزوتنەوەی سیاسی و حزبی و كۆمەڵایەتییەكان بپارێزێ، جارێك بە پیادەكردنی نموونە توركییەكە و جارێكی دیكە نموونە ناسرییەكە، بەڵام ئەم عەسكەرانەش لە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە ئەوانیش فەشەلیان هێناو و كۆتاییشیان زۆر جیاوازنەبوو لەگەڵ كۆتاییەكەی شەرعییەتی هاشمیدا، كاتێ كە عەسكەرەكان لە ئینتیمای نیشتمانی خۆیان لایاندا و زیاتر بایەخیان بە ئینتیمای نەتەوەیی دا، وەك شەرعییەتێكی ئەلتەرناتیڤ لە ناوەڕاستی شەستەكاندا، هەر زوو ئەوانیش كەوتنە داوی سیاسەت و ئیستیقتابی حزبی، بەمەیش دابەشبوونە سەر چەند گرووپێك، كە ئەمەیش وایكرد ئەوانیش بەدەست بەعسییەكانەوە بگەنە هەمان ئەنجام، ئەو بەعسییانەی كە توانیان دامەزراوە عەسكەرییەكە بۆ لێدانی حوكمی عەسكەر و دامەزراندنی شەرعیەتێكی نوێ بەكاربهێنن و لەمەشیاندا پشتیان بە بیرۆكەی بوون بە بەعسی و، حزبی سەكردە بەست.
كۆتایی هاتنی قۆناخی(حزبی سەركردە) و دەسپێكردنی قۆناخی (پیاوی سەركردە)، ئەویش چەند گۆڕانكارییەكەی دراماتیكی تیاكەوت هەر لە سەپاندنی دەسەڵاتی عەشیرەت، تا دەگاتە شەڕە دەرەكییەكان كە بە رزگاركردنی عێراق لە ساڵی 2003 ئەو قۆناخەش كۆتایی پێ هات.
ئەمەریكییەكان وەكو بەریتانییەكان زۆر زیرەك نەبوون، بۆیە هەرزوو ئەوانیش كەوتنە داوی پرسیارەكە و عێراقیشیان خستە ناو ئەزموونی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە كە ناكرێ لە سایەی تێكچوونی چەمكەكانی ئینتیما و هاو نیشتمانی و رۆڵی حزبی سیاسی وپێگەی مەرجەعییەتی تایفە و نەتەوە وەڵامێكی ئەوتۆی بۆ بدۆزرێتەوە.
لە هەنگاوێكی كتوپڕدا، سەرۆك وەزیران، زنجیرە هێرشێكی بردە سەر پڕەنسیپی تەوافوقی سیاسی لە حوكمڕانیدا و رایگەیاند كە ئەو لاگیری حوكمی زۆرینەی هەڵبژێردرا و دەكات و دەستەواژەی دیموكراتییەتی تەوافوقیش شتێكی نامۆیە و پەیوەندی بە دیموكراتییەتی راستەقینە نییە و بەڵكو دژیشێتی و بەرپرسیاریشە لە ئەنجامدانی كاری گەندەڵی.
مالیكی لەو هەنگاوەیدا، لەبیری نەچوو ئاماژە بە هاوبەشەكانی خۆی بكات. لە حوكمڕانیدا، لە سوننە و كورد و، هەروەها هاوبەشە شیعییەكەی(ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی) كاتێ گوتی: ئێمە لە پرۆسەی سیاسیدا پێویستمان بە چەند هاوبەشێك هەیە كە شەفاف و روونتربن، چونكە مەسەلەكە بەرگەی ئەوە ناگرێ كە تۆ هاوبەش بیت لە پرۆسەی سیاسیدا و لە هەمان كاتدا لە دژی بیت، پێیەكت لێرە بێ و پێیەكەی تریشت لەوێ، ئەمە تێكدان و رووخاندنی وڵاتە.
لە بەرامبەردا سەرۆك كۆماری عێراق و سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەرگرییان لە پرەنسیپی تەوافوقی سیاسی كرد و پێداگیرییان لەسەر بایەخی هێنانەدی ئاشتەواییەكی راستەقینەی نێوان قەوارە سیاسییەكان كرد و تەئكیدیشیان لەوە كردەوە كە وڵات پێویستی بە پڕەنسیپی تەوافوق هەیە، چونكە عێراق لە چەند تایفەو نەتەوە پێكهاتووەو ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانیش ئەوەیان سەلماند كە عێراق پێویستی بە تەوافوقی نیشتمانی هەیە لە نێوان پێكهاتە جیاجیاكانیدا، لەواقیعدا هەردوو تیۆرەكە چەند بنچینەیەكی بابەتیانەی تێدایە و لە هەمان كاتیشدا چەند بنچینەیەكی دیكەی بابەتەكیان پشتگوێ خستووە كە بەڕای چاودێرانی سیاسییەوە، ئەمانەش بایەخی خۆیان هەیە.
قسەكردن لەسەر حوكمی زۆرینە، قسەكردنە لەسەر حوكمی تایفە، ئەمە لە دیدی نەبوونی چەمكی حزبی نیشتمانی و باڵادەستی چەمكی حزبی تایفی.
هەتا ئەزموونی پێكهێنانی حزب و ئاراستەی سیاسی كە پشت بە دروشمی ئایینی دەبەست و بەشداریان لە هەڵبژاردنەكانی پێشووكرد، ئەوانیش لە چەمكی حزبی نیشتمانی، بەڵام لەچوار چێوەی تایفی دەرنەچوون.
خستنەڕووی چەمكی(لیستی نیشتمانی) بەهاوپەیمانی چەند حزبێكی تایفی و نەتەوەیی و ویڤیاترە لە شتی تر، چونكە لیستی پێشنیاركراو لە چوارچێوەی ناڕاستاندنی فەلسەفەی حزبی كە بە پێی زۆرینەی پارتەكان لەسەری دامەزراون، تەنیا هەوڵێك بوو بۆ داڕشتنەوەی چەمكی تەوافوقی تایفی،كەواتە عیللەتەكە لە پێكهێنانی حزبی سیاسییە لە عێراق، نەك لە پڕەنسیپی حوكم، بێجگە لەو حزبانەی كە ئاراستەی لیبرالی و علمانییان هەیە لە عێراق، حزبە سەرەكییەكانی دیكە لەسەر چوارچێوەی تیۆری مەرجەعییەتی تایفە و نەتەوە دروستكران(سوننە و شیعە و كورد) كەواتە قسەكردن دەربارەی زۆرینە هەروەكو ئەوە وایە كە تۆ وڵاتەكەت بەرەو خۆ كوشتن ببەیت.
لەلایەكی دیكەوە، تەوافوقی زۆرە ملێ كە تا ئەمڕۆ چوارچێوەیەكی بۆ پرۆسەی سیاسی عێراق داناوە، بەشێوەیەكی رێژەیی دڵنیاییەكی بە تایفەو نەتەوەكان داوە كە رۆڵی سیاسی خۆیان بگێڕن، هەتا ئەگەر بەشێوەیەكی جوزئیش بێ، بەڵام ئەوەشی لە پاشەڕۆژدا مەترسی خۆی هەیە، وەك داكوتانی رەگی بەشكاری لە ناو پرۆسەی سیاسیدا كە لەرووی عەمەلییەوە پەرت و بڵاوە و دەشكرێ رابینینی ئەوەش بكرێ كە ئەو ململانێ سیاسییە رۆژێك لە رۆژان دەبێ بە ململانێییەكی كۆمەڵایەتی، میكانیزمی وەرگرتن، بڕیاری سیاسی ئەویش كۆتكراوە لە سایەی تەوافوقی زۆر ملێوە سیستەمەكانی چاودێریكردنی پەرلەمان و نەهێشتنی گەندەڵی و كۆنترۆڵكردنی بزاوتی ئابووری و بوونیادنانەوە پەكخراون.
جیاوازی نێوان ئەو تەوافوقە سیاسییەی كە لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا پەیڕەو دەكرێ و پڕەنسیپی دیموكراتییەتی تەوافوق كە لەو كۆمەڵگایانەدا پەیڕەو دەكرێ كە لەرووی ئەتنی و ئایینییەوە دابەشكراون، خۆی لە سیستەمی حوكمڕانیدا دەبینێتەوە، تەوافوق لە بنچینە هاوبەشەكان و ئامانجە باڵاكان دەبێ نەك لە وردەكاری وەك ئەوەی كە ئەمڕۆ بەدی دەكرێن.
عێراق ئێستا تووشی ناكۆكی بووە لەسەر بنچینەكان، كە ئەمەیش وا دەكات ناكۆكی لەسەر وردەكارەكانیش هەبێ، كە ئەمەیش دەمانگەێنێتە بارێك كە لابردنی بەڕێوەبەری شارەوانییەكی گەندەڵ و بەرتیل خۆر لە تایفەیەك ئاڵۆزتر بێ لەلابردنی وەزیرێك لە تایفەیەكی دیكەدا.
مەترسی لە گێڕانەوەی دیكتاتۆرییەت لەسەر دەستی مالیكی و رێكخستنەوەی حزبی سەركردە لەسەر دەستی حزبی دەعوە ئەوانیش چەند بیرۆكەیەكن كە جێی رەخنەن و وا پێشبینیش دەكرێ كە ئەو بیرۆكانە لە قۆناخی داهاتوودا زیاتر هەست بە بوونیان بكرێ.
دەكرێ بڵێین هیچ قەوارەیەكی سیاسی ناتوانێ ئەمڕۆ تەنازولات بكات، نەك هەر بۆ بەرژەوەندی تەوافوقی سیاسی، یان بە پێچەوانە و گیروگرفتەكانیش لە چەند مانگی داهاتوودا گەورەتر دەكرێن و بەزەقیش لە هەڵمەتی هەڵبژاردندا بە دیار دەكەون.
لێدوانەكەی قوبەنچی دەربارەی زۆرینەی شیعە و مافی حوكم گەوهەری وتووێژی زۆرینەی هەڵبژاردەی سیاسییە لە عێراقدا كە ئامادەن دروشمەكانی(یەكێتی نیشتمانی) و (باوەڕ بە دیموكراتییەت) قوت بدەن، ئەگەر حوكمڕانییەكە لە دەرەوەی تایفە بێت.
وا دیارە قوبەنچی ویستی بەو قسانەی خۆی بڵێ( ئێمە باوەڕمان بە دیموكراتییەت و دەستاو دەستكردنی دەسەڵات هەیە، بەڵام بەمەرجێ...!).
ئیتئلافی شیعی كە ئەمڕۆ خەریكە خۆی رێك بخاتەوە، لە ئەسڵدا لەسەر چەمكی(مافی شیعە لە حوكمكردن) بوونیادنراوە، كە ئەمەیش راستییەكە و ناكرێ خۆمانی لێ بدزینەوە و دژ بە قسەكانی قوبەنچی لێدوان بدەین.
نەك هەر شیعە بەس، بەڵكو سەرۆكی پێشووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق مەحمود ئەلمەشهەدانیش خاوەن تیورێكی وایە، راستە تا ئێستا ئەمەیان بە زەقی باسی نەكراوە، بەڵام لە لێدوانێكیدا كەناڵی بەغدادیە ئەوەی راگەیاند كە حزبی ئیسلامی بیرۆكەیەكی پێشكەشی بە كورد كردووە دەربارەی پێكهێنانی هاوپەیمانییەكی سوننی لە عەرەب و كورد بۆ هێنانەدی زۆرینەی سوننی.
پێشمان سەیر نەبێ كە هەندێ لە سیاسەتكاران بیرۆكەیەكی تر دەخەنە روو كە پەیوەندی بە زۆرینەی عەرەبییەوە (شیعە و سوننە) هەیە بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتی كورد لە عێراقی نوێدا..!!