تەنگژەكانی ئەم دواییە و لێدوانەكانی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراقی فیدراڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان، سروشتی ئەو كێشەیەمان بۆ رووندەكاتەوە كە لەسەر ئاستی عێراقدا هەیە.
ئەو كێشەیە هیچ پەیوەندییەكی بەشەخسی مالیكیەوە نییە، بەڵكو بەسروشتی ئەو واقیعە سیاسییەی كە لەعێراقدا جێگیر بوویتەوە و چەند كەس و لایەنێكیش ئەو واقیعەیان بۆ ئیستغلال كردووە و وا پیشانی مالیكی دەدەن كە لەمەسەلەی هەمواركردنی دەستوورو بەهێزكردنی دەسەڵاتی مەركەز لەسەر حیسابی دەسەڵاتی هەرێم و ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەگەڵیدا هاوسۆزن.
ئەو كەس و لایەنانەی كە تادوێنێ توندترین هەڵوێستیان بەرامبەر بەسیاسەت و بۆچوونەكانی مالیكی دەنواند، كەچی ئەمڕۆ و رێك لەو مەسەلەیەدا لاگیری دەكەن و پێیانوایە بەو لاگیرییەی خۆیان دەتوانن یەكێتی عێراق بپارێزن.
زۆربەی هەرە زۆری ئەوانەی كە لەو مەسەلەیەدا لاگیری مالیكی دەكەن، لەبەر خۆشەویستیان نییە بۆ كەسایەتییەكەی، بەڵكو لەبەر ئەو گرێ نەفسییەو خۆباییەیە كە لەبەرامبەر كوردو هەرێمی كوردستاندا هەیانە، بۆیە بەرامبەر هەر ناكۆكی و گفتوگۆیەك سەبارەت بە مەسەلەیەك، جا ئەو مەسەلەیە بچووك بێت یان گەورە، یەكسەر دژە هەڵوێستی خۆیان بەرامبەر بەهەڵوێستی كورد نیشان دەدەن و لەمەشدا لەهەر هەلێك و مینبەرێكدا پەنا دەبەنە بەر پەردەبۆشكردنی راستییەكان و دروستكردنی تۆمەتی جۆراو جۆر و تێكدانی وێنەی كورد لەناوەوەو دەرەوەدا.
رۆژ نییە مالیكی لەلێدوانەكانیدا ئاماژە بە هەمواركردنی دەستوور نەدات، دواترینیان ئەوە بوو كە گوایە ئەو دەستوورە بەپەلە داڕێژراوە و رۆژ لەدوای رۆژیش كەموكوڕییەكانی ئەو دەستوورە بەدیار دەكەون، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بەدەسەڵاتی سەرۆك وەزیرانەوە هەیە كە بەقسەی خۆی دەسەڵاتێكی سنوردارە لەبەرامبەر ئەو دەسەڵاتە زۆرەی كە بە هەرێمەكانی داوە نەك هەر ئەمەو بەس، بەڵكو بەپێی قسەیەكی تری خۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر بەسەر دەستووردا راچۆتەوە، بەتایبەتی لە مۆركردنی گرێبەستە نەوتییەكان لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكاندا و كردنەوەی نوێنەرایەتی لەچەند وڵاتێكدا، هەروەها ئاماژەی بە دەسەڵاتە گرێدراوەكەی كرد لەگواستنەوەی بەشێكی سوپای عێراق، بەتایبەتی بۆ چەند شارو شارۆچكەیەك كە جێی ناكۆكی مەركەزو هەرێمن، هەروا چەند ئیدیعایەكی تر كە حكومەتی كوردستان بەپشت بەستن بەراستییەكان و وەقائیع و ماددەكانی دەستوورەوە زۆر بەروونی وەڵامی مالیكی دایەوە.
ئەوەی گوترا، واپێویست دەكات كە هەموو عێراقییەكان وەك تاك و لایەن، بەتایبەتی ئەوانەی كەدەیانەوێ دەوڵەتی عێراق دەوڵەتی یاسا بێت و پارێزگاری لەسەروەرییەكەی بكرێت، زۆر بەروونی و لەچوارچێوەی ئەو پرەنسیپ و بنچینانەی كە لەدەستووری هەمیشەیدا هاتوون و دوورە لەسەنگەرگرتن و لاگیری كردنی لایەنێك لەسەر حیسابی لایەنێكی دیكە هەڵوێستی یاسایی خۆیان بەرامبەر ئەو تەنگژانە روون بكەنەوە، بەمەرجێ لەدیاریكردنی ئەو هەڵوێستە دەستوورو مادەكانی بكەنە حەكەم ئەویش لەڕێی ئەو خاڵانەوە:
1- سیستەمی فیدراڵی بە بنچینەی سیستەمی سیاسی دادەنرێ لە عێراقی نوێداو دەستووری هەمیشەیش لەیەكەم ماددەی خۆیدا دەڵێ ((كۆماری عێراق دەوڵەتێكی فیدراڵی یەكگرتووی سەربەخۆی خاوەن سەروەرییە، سیستەمی حوكمڕانی تێیدا كۆماری، پەرلەمانی و دیموكراسییە، ئەم دەستوورەش یەكپارچەیی عێراق دەپارێزێ)).
هەروەها ئەو دەقەی كە لەمادەی 116 هاتووە كە دەڵێ((سیستەمی فیدراڵی لەعێراقدا پێكدێت لە پایتەخت و هەرێمەكان و پارێزگا لامەركەزییەكان و ئیدارە ناوخۆییەكان)).
2- هەرێمی كوردستان واقیعێكی دەستووری و یاسایی فیعلییە و هەر لەساڵی 1991ەوە، بوونی هەیە، واتە بەر لەدایكبوونی عێراقی نوێ، هەرێمی كوردستانیش نموونەیەكی سیاسی و ئابووری دیاری هێناوەتەدی، نەك هەر لەسەر ئاستی عێراق، بەڵكو لەسەر ئاستی وڵاتانی دراوسێ و هەموو جیهان و بەر لەرووخانی رژێمی پێشووش توانیویەتی پەیوەندی هاریكاری و نووسینگەی خۆی لەچەند وڵاتێكی جیهان بكاتەوە، بۆیە دەسەڵاتەكانی هەرێم و دەزگاكانی یاسایی و دەستوورین و بەنموونەیی دیارو خاوەن سروشتییەكی تایبەت دادەنرێ لە عێراقی كۆن و نوێدا.
لەمادەی 117ی دەستووری هاتووە: ((یەكەم/ ئەم دەستوورە لەبەرواری پیادەكردنیەوە دان بەهەرێمی كوردستان و ئەو دەسەڵاتەی ئێستایدا دەهێنێ وەك هەرێمێكی فیدراڵی)).
هەروەها لەمادەی 141ی هەمان دەستوور واهاتووە: ((كاركردن بەو یاسایانەی كە لەهەرێمی كوردستان لەساڵی 1992 ەوە دەركراوە بەردەوام دەبێت، بەهەمان شێوە ئەو بڕیارانەش كارپێكراون كە لەحكومەتی هەرێمی كوردستان دراون، لەوانەش بڕیارەكانی داداگاو گرێبەستەكان ئەگەر هەموارنەكرابن یان هەڵنەوەشابنەوە بەپێی بڕیارەكانی هەرێمی كوردستان لەلایەن پەیوەندیدارەوە، بە مەرجێك پێچەوانەی دەستوور نەبێت).
كار و خەباتێكی زۆر كراوە بۆ ئەوەی هەرێم بگاتە ئەو ئاستە لەسەقامگیری سیاسی و پێشڤەچوونی ئابووری و پاراستنی ئەمنییەت، بۆیە كەس بۆی نییە سەردەمەكە بۆ پاشەوە بگەڕێنێتەوە و هەوڵی ئەوە بدات دەسەڵاتەكانی ئەو هەرێمە كەم بكاتەوە كە دەستووری عێراق بڕیاری لەسەر داوە.
لە بڕگەی چوارەمی ماددەی 126ی دەستووردا ئاماژە بەوە دەكرێ كە: (نابێت هیچ هەمواركردنێك لەو ماددانەی دەستووردا ئەنجام بدرێت كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی ئەو دەسەڵاتانەی هەرێمەكان كە ناكەونە سنووری دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكومەتی فیدراڵەوە، تەنیا بە رەزامەندی دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێمی پەیوەندیدار و رەزامەندی زۆرینەی داینشتووانی لە رێگەی راپرسی گشتییەوە).
3- سیستەمی مەركەزی و كۆكردنەوەی دەسەڵات بەدەست تاكە كەسێك، جا ئەوكەسە هەر كێیەك بێ یان هەر سیفەتێكی یان پۆستێكی هەبێ، لە عێراقی نوێدا رێی پێنادرێ و نایەتە قبوڵكردنیش بەتایبەتی كە ئێستا گەلەكەی لە كەشێكی ئازاد و فرە حزبی و ئاڵوگۆڕكردنی دەسەڵات و هەڵبژاردندا دەژی.
ماددەی 66ی دەستوور دەڵێ: (دەسەڵاتی راپەڕاندنی فیدراڵی لەسەرۆك كۆمار و ئەنجوومەنی وەزیران پێكدێت و بەپێی دەستوور و یاسا دەسەڵاتەكانی پیادە دەكات).
4- ناكۆكییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ شەخسی مالیكیدا نییە، بەڵكو لەگەڵ ئەو بیروبۆچوونەیدایە كە جاربەجار بڵاویان دەكاتەوە، واتە لەگەڵ كەسێكدایە كە دەیەوێ خۆی لە دەستوور بدزێتەوە و بڕیارەكانی پەك بخات كە زۆرینەی خەڵكی عێراق دەنگیان بۆ داوە، كە سەرەڕای هەموو خەوش و ئەو ماددانەی كە پێویستیان بە هەمواركردنە، لە چاو ئەو دەستوورانەی كە بە ئیرادەی كەسێك یان كۆمەڵە كەسانێك دەنووسران بڕیاریان لەسەر دەدرا، بەدەستوورێكی نموونەیی دادەنرێ.
5- رەخنەگرتن لە دەستوور و داوای هەمواركردنی كارێكی رەوایە، بەڵام لە سنووری ئەو ماددە و بابەتانەی كە دەكرێ هەموار بكرێن و گفتوگۆیان لەسەر بكرێ، بەڵام بە هیچ شێوەیەك ناكرێ ئەو بنچینە و بڕیارانەی كە دەستووریان لەسەر بونیادنراوە هەموار بكرێن، وەك شێوەی سیستەمی سیاسی فیدراڵی و پێكهێنانی هەرێمەكان و سەردانەواندنی دەسەڵاتی راپەڕاندن(حكومەت) بۆ هەر لێپرسینەوەیەك لەبەردەم ئەنجوومەنی نوێنەران و چەند بنچینەوە بڕیاری دیكەی سیستەمی سیاسی كە عێراقی نوێی لەسەر بونیادنراوە، چونكە لەو رووەوە دەبێ موراعاتی ئەو رێسایانە بكرێ كە دەستوور سەبارەت بە چۆنیەتی هەمواركردنەكە ئاماژەی پێكردوون.
لە بڕگەی دووەمی ماددەی 126ی دەستوور وا هاتووە كە: (نابێت ئەو بنەما بنەڕەتیانەی لەبەندی یەكەم و ماف و ئازادیانەی بەندی دووەم كە لەم دەستوورەدا هاتوون هەموار بكرێن، مەگەر پاش دوو خولی هەڵبژاردنی تر و بە رەزامەندی ی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران لەسەری و رازیبوونی گەل لە رێگەی راپرسی گشتییەوە و پەسەندكردنی سەرۆك كۆمار لە ماوەی حەوت رۆژدا)، هەر بۆیە لە بڕگەی سێیەمەدا وا هاتووە كە: (نابێت ئەو ماددانەی تر كە لە خاڵی دووەمی ئەم مادەیەدا ئاماژەیان پێنەكراوە هەموار بكرێن مەگەر پاش رازیبوونیی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران لەسەری و رازیبوونی گەل لە رێگەی راپرسی گشتییەوە و پەسەندكردنی سەرۆك كۆمار لە ماوەی حەوت رۆژدا).
سەبارەت بە رێنەدانیش بە هەمواركردنی ئەو ماددە دەستوورییانەی كە لە دەسەڵاتی هەرێم كەم دەكەنەوە و ناكەونە سنووری دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكومەتی فیدراڵییەوە، لەبەندی چوارەمی ماددەی126 زۆر بە روونی ئاماژەی پێ كراوە كە دەڵێ: (نابێت هیچ هەمواركردنێك لەو مادانەی دەستوردا ئەنجام بدرێت كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی ئەو دەسەڵاتانەی هەرێمەكان، كە ناكەونە سنووری دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكومەتی فیدراڵەوە، تەنیا بەڕەزامەندی دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێمی پەیوەندیدار و رەزامەندی زۆرینەی دانیشتوانی لە رێگەی راپرسی گشتییەوە).
كەواتە لە روانگەی ئەو ماددە دەستوورییانە: ئایا دەكرێ سەرۆك وەزیران یان حكومەت لە وڵاتێكدا كە پەیڕەوی سیستەمی پاشایەتی دەكات وەك ئوردون یان دانیمارك داوای هەمواركردنی دەستوور و گۆڕینی شێوەی سیستەمی پاشایەتی بۆ كۆماری یان دەوڵەتێكی فیدراڵی بكات بە بیانووی كەمی دەسەڵاتی حكومەت؟
یان سەرۆك وەزیرانی دەوڵەتێكی كۆماری وەك توركیا ئایا دەتوانێ داوای گۆڕینی ئەو سیستەمە بكات بۆ سیستەمێكی پاشایەتی وەڵڵا چی یە تا دەسەڵاتی پێ فراوان بكات؟
زۆر گرنگە ئەوە وەبیر بێنینەوە كە كەشی ئێستای ژیانی سیاسی لە عێراقدا غەیری ئەو كەشەیە كە دەستووری تێدا نووسراوە، تێبینی پاشەكشەیەك دەكرێ لەو پرنسیپ و رێككەوتننامەی كە جێی رێز و رێككەوتن بوون، وەك فیدراڵییەت.
ماددەی140 نموونەیەكی زەقە لە پاشەكشەكردن لە جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دەستوور، لە كاتێكدا ئەو ماددەیە چارەسەری ماف و چەند مەسەلەیەك دەكات كە پەیوەندییان بەو پارێزگایانەوە هەیە كە زیانبەخش بوون لەگشت عێراقدا، وەك كەركووك و مووسڵ و دیالاو واسیت و رومادی و كەربەلا كەواتە ئەو ماددەیە تەنیا بۆ كورد نییە، بەڵكو بۆ پارێزگاكانی دیكەشە كە رژێمی پێشوو دەستكاری سنوورەكانیانی كردبوو، بەڵگەش داواكاری چەند رۆژی رابردووی ئەنجوومەنی نوێی پارێزگای كەربەلا بوو كە داوای لە مالیكی كردبوو بۆ گێڕانەوەی ئەو قەزا و ناحیانەی كە كاتی خۆی سەر بەو پارێزگایانە بوون و خرابوونە سەر پارێزگای ئەنبار و ماددەی 140بێتە جێبەجێكردن.