لەم رۆژانەدا، لە سەرتاسەری جیهان، یادی ئەو كوشتارو كارەساتە جەرگبڕە دەكرێتەوە كە هێزە سەربازییەكانی دەوڵەتی عوسمانی، ساڵی 1915 تا ساڵی 1917، دەرهەق بە ئەرمەنییەكان كردیان و نزیكەی ملیۆن و نیوێك ئەرمەنیان، لە ناو چوارچێوەی دەوڵەتەكەیاندا، جینۆساید كرد و نیو ملیۆنی دیكەشیان بە دەربەدەركردن دا. لەو ساوە تا ئێستا، ئەو كارەساتە خوێناوییە دژ بە مرۆڤایەتییە، نەك تەنیا وەك پەڵە خوێنێكی زیندوو بە ناوچەوانی توركیاو تەواوی مرۆڤایەتییەوە لكاوە، بگرە، لە هەمان كاتدا، چەندین گیروگرفتی زۆر گەورەو قورسیشی بۆ دەوڵەتی توركیا دروست كردووە.
تا ئێستا، یەك لە كێشەكانی ئەنقەرە لەگەڵ ئەمریكاو ئەوروپاو رووسیاو ئەرمینیاو جیهانی نێودەوڵەتی ئەوەیە كە ئەنقەرە خۆی لە داننان بەو كوشتارو كارەساتە دەپارێزێت و نایەوێت بە جینۆساید لە قەڵەمی بدات، یان دەوڵەتی عوسمانی لەبەرامبەر ئەو تاوانە بە بەرپرس بزانێت.
ئەم هەڵوێستە ناجۆرە، كە پێش چەند رۆژێك لە لایەن دەزگا سیاسی و رۆشنبیری و رۆژنامەوانییەكانی توركیاوە دووپات كرایەوە، چەندین تەگەرەی زۆر گەورەی لەبەردەم ئەنقەرە دروست كردووە: لە لایەكەوە، پەیوەندییەكانی توركیاو دەوڵەتی ئەرمینیای وا ئاڵۆز كردووە كە لە ساڵی 1993 ەوە ئیتر سنووری نێوان ئەو دوو دەوڵەتە دابخرێت. لە لایەكی دیكەوە، ئاگری ناكۆكییەكی گەورە لە ناوچەی قەفقازدا بكەوێتەوە كە ئەویش ئاگری ناكۆكییەكانی نێوان ئەرمینیاو ئازەربێجانە لەسەر هەرێمی ناگۆرنی قەرەباغ. بێجگە لەوانە، یەك لەو هۆیانەیشی پێك هێناوە بۆ رێگ گرتن لە چوونی توركیا بۆ ناو یەكێتی ئەوروپی، چونكە دەوڵەتان هەمیشە ئەندام لەو یەكێتیەدا داوای ئەوە لە ئەنقەرە دەكەن وەك مەرجێك بۆ سەلماندنی شیاویی خۆی لە بواری دیموكراسی و كرانەوەی مرۆییدا، دان بە تاوانە گەورەكە بنێت. لەوەش بەولاتر، یەك لە دەمارە زەقەكانی ناكۆكی لە نێوان ئەنقەرەو واشنتۆن و ئەنقەرەو پاریسدا مەسەلەی كوشتاری ئەرمەنە. بگرە، لە ناوەخۆی توركیاشدا، قورساییەكانی ئەو كوشتارە دەست و پێی ئەنقەرەی بەستۆتەوە لەوەی كە بە رەهایی و ئاشتەوایی لەگەڵ بابەتی دیموكراسی و كێشەكانی دیكەی ناوەخۆی، بە تایبەتی كێشەی كورد، بجولێتەوە.
بێگومان، مەبەست لە باسكردنی كوشتاری ئەرمەن، یان یادكردنەوەی كوشتارەكە، لە سەر تاسەری جیهاندا، بۆ ئەوە نییە زیان لە دەوڵەتی توركیا بدرێت. هەروەها بۆ ئەوەش نییە، باری ئەو دەوڵەتە بە كوشتارەكە قورس بكرێت و وەك دەوڵەتێكی دەست خوێناوی لە قەڵەم بدرێت. بەڵكو مەبەست ئەوەیە ئیتر توركیا لەوە حاڵی بێت كە جیهان گۆڕاوەو لەو سەردەمە تازەیەدا حسێبی ورد بۆ ئەو جۆرە تاوانە مێژووییانە دەكرێت. هەروەها بۆ ئەوەیشە كە پێی بگوترێت مەرجی یەكەمی دیموكراسی لە جیهانی ئەمڕۆدا تەنیا پەرلەمان و دەنگدان و هەڵبژاردن نییە، بەڵكو زۆر گرنگتر لەوانە ئەوەیە كە سیستەمە سیاسیەكانی وڵاتان، خۆ لە تاوانەكانی مێژوو نەدزنەوەو بەرپرسیارێتی ئەو تاوانانە هەڵبگرن. هەروەها بە ئاشكرایی، بێ ترس و فێڵ و گزی، دان بە كەموكورتی و هەڵەو كارە دژ بە مرۆییەكانی ناو ئەو مێژووە بنێن و پەیمانی ئەوە بدەن كە ئیتر جارێكی دیكە دووبارەی ئەو جۆرە تاوانانە ناكەنەوە. ئینجا ئەمین بن لە ئاست ئەوەی كە لێبوردەیی و كرانەوەو داننان، بكەنە هەوێنی گەشەكردنی تاقی كردنەوە دیموكراسییەكانی خۆیان.
ئیستاش، هۆڵۆكۆست، واتە كوشتاری جوو لە ئەڵەمانیا لە سەردەمی شەڕی دووەمی جیهانیدا، بە یەك لە تاوانە گەورەكانی مرۆڤایەتی دەزانرێت و ئەڵمانیا خۆی لە پێش هەر دەوڵەت و میللەتێكی دیكە ئەو كەسانە سزا دەدات كە هۆڵۆكۆست بە تاوانێكی دژ بە مرۆڤایەتی نازانن. دوای شەڕی جیهانی دووەم، دەوڵەتانی ئەوروپا كەوتنە باری لێبوردەیی و داننان بە تاوانە خوێناوییەكانیان لە ساڵانی ئەو شەڕەدا. ئەڵەمانیا زۆر ئازایانە دانی بە هۆڵۆكۆست نا كە هیتلەر لە ساڵانی شەڕدا دەرهەق بە جوو كرد بووی. بۆیە، بێ دوو دڵی، ئەڵمانیا داوای لێبوردنی لە گەلی جوو كردو و كەوتە قەرەبوو كردنەوەی زەرەرو زیانەكانی. ئیتاڵیا دوای شەست ساڵ داوای لێبوردنی لە لیبییەكان كرد. فەرەنسییەكان دوای پەنجا ساڵ داوای لێبوردنیان لە جەزائیرییەكان كرد. ئەم گیانەی لێبوردەیی و داواكردنی لێبوردن، دواتر لای دەوڵەتان و میللەتانی ئەوروپا، بە ئەڵەمانیاشەوە، بەوە شكایەوە كە توندوتۆڵترین پەیوەندی لە نێوان كۆمەڵگاو دەوڵەتەكانیان دابمەزرێنن و هەتا هەتایە نەفرەت لە شەڕكردنی یەكتری بكەن و هەمیشە بۆ ئەلتەرنەتیڤی هاوكاری و تێكەڵاوی و خۆشویستی یەكتری بگەڕێن.
كەچی توركیا بەرامبەر بە ئەرمەن، نەك هەر لە رابردوودا، بگرە لە ئێستاشدا، ئەوەی نەكردو و تا ئێستاش پێ ناچێت ئامادە بێت بیكات. پێش نزیكەی دە رۆژ، ئەنقەرە باڵیۆزی خۆی لە كەنەدا بانگ كردەوە وەك پرۆتۆستۆ كردنێك لە بەرامبەر ئەوەی دوو لە لێپرسراوانی كەنەدا هێمایان بۆ كوشتاری ئەرمەن كرد بوو. بۆیە توركیا كە ئێستا خەریكی پڕۆسەیەكی دیموكراسی و خۆ تازە كردنەوەیەو ریفۆرمە، بەم هەڵوێستەی بەرامبەر بە كوشتاری ئەرمەن، هەم خۆی بە ئاسانی تووشی ناكۆكی و رق و كەراهیەت دەكات لەگەڵ ناوخۆی و دەرەوەیدا. هەم پەیوەندییەكانی لەگەڵ جیهان تووشی ئاڵۆزكان و ناجۆری دەكات و هەم زیانێكی گەورەش بە تازە كردنەوەی دیموكراسیەكەی خۆی دەگەیەنێت، بۆیە تا ئێستا زۆربەی دەوڵەت و كۆمەڵگاكانی جیهان، بە دۆستەكانی توركیاشەوە، زۆر بە بەد گومانییەوە رەفتاری بەرامبەر ئەنقەرە دەكەن.
كوشتاری ئەرمەن، ئەنجامی تین و تاوێكی دوژمنانەی ئایینی و نەتەوەیی بوو. تا ئێستا، حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی ئەنقەرە، وایان لێكداوەتەوە مەبەست لە هەر باس كردن و یاد كردنەوەیەكی ئەو كارەساتە زیان گەیاندنە بە دەوڵەتی توركیا. وای بۆ چوون گوایە هەر كەسێك لە بارەی ئەو كوشتارەوە بدوێت و بە جینۆساید لە قەڵەمی بدات و بەرپرسیاریەتییەكەی بخاتە ئەستۆی عوسمانییەكانەوە، ئەوە بۆ ئەوەیەتی تەگەرە بخاتە بەر دەم میللەتی تورك و دوژمنایەتی ئەو میللەتە بكات. لە سەردەمی كەمال ئەتاتوركدا، توركیا رایگەیاند كە كوشتاری ساڵی 1915 ئەوە نیە كە دەگوترێت (گوایە!) دەوڵەتی عوسمانی ئەرمەنییەكانی كوشتبێت، بەڵكو بە پێچەوانەوە، ئەوەیە كە ئەرمەن لەو ساڵەدا نیو ملیۆن توركی كوشتووە!
بێگومان، توركیا بەو جۆرە رەفتارە كارێكی خراپ دەكات، چونكە جیهان زۆر لەوە زۆرتر چۆتە پێش كە راستییەكی زەقی وەكو كوشتاری ئەرمەن نەبینێت و نەزانێت كێ لێی بەرپرسیارە. دیارە هەر ئەوەشە وای كرد ساڵی 2006 ئەمریكییەكان لە كۆنگرێسدا رەشنووسی بڕیارێك ئامادە بكەن بۆ ناساندنی كوشتاری ئەرمەن بە جینۆساید. هەر دوای ئەوان بە كەمتر لە ساڵێك فەرەنسییەكانیش هەمان هەنكاویان هەڵگرت. راستە سەرۆكی پێشوو جۆرج بوش و سەرۆكی فەرەنسا ساركۆزی نەیانهێشت رەشنووسەكان بكەونە دەنگدان، بەڵام تا ئێستاش ئەو رەشنووسانە وەك خۆی ماونەتەوەو رەنگە رۆژێك لە رۆژان بخرێنە دەنگدانەوە. ئەوساش توركیا زەرەرێكی ئەوتۆ دەكات كە قەرە بوو كردنەوەی زۆر سەخت و ئاڵۆز بێت.
ئینجا راستە، سەرۆكی ئەمریكا باراك ئۆباما لە دوا سەردانی دا بۆ ئەنقەرە، پێش ماوەیەكی كورت، هانی حكومەتی توركیای دا بۆ ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەرمینیاو پەیمانی ئەوەی دا بە ئەنقەرە كە ئەمساڵیش رێ بگرێت لەوەی كە كۆنگرێس بڕیار لە بەرامبەر كوشتاری ئەرمەن بدات. بەڵام هەق وایە توركیا ئەوە لەبەر چاو بگرێت كە ئۆباما پەیمانی بە ئەمریكییەكان داوە لە بارەی ئەو كوشتارەوە لەگەڵ ئەنقەرە قسە بكات و ئیدانەی كوشتارەكەش بكات. هەروەها وەزیری دەرەوەی ئێستای ئەمریكا هیلاری كلینتۆن، بەر لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیی ئەمریكا، ئەو كاتەی لە كۆنگرێس بوو، یەك بوو لەوانەی لە داڕشتنی رەشنووسی بڕیارەكەی كۆنگرێس بەشدار بوو. بۆیە، زەحمەتە ئەو وڵاتانە بتوانن بە شێوەیەكی جیددی پشتی ئەنقەرە بگرن و بیهێننە ناو یەكێتی ئەوروپاو دنە بە دەوری بدن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەگەر توركیا، ئازایانە و بووێرانەو دیموكراسییانە، ئەو كوشتارە ئیدانە نەكات و بە جینوساید لە قەڵەمی نەدات و پەیمانی ئەوەش نەداتە جیهان كە ئیتر ناهێڵێت هیچ كام لەو گەلانەی لە ناو سنووری توركیادا دەژین تووشی كوشت و بڕو قڕ كردن و جینۆسایدو كوشتار نایەن لەسەر دەستی سوپای توركیا.
بە كورتی، جیهان یەك دەنگە لە بەرامبەر ئەوەی كوشتاری ئەرمەن بە جینۆساید بناسرێت. مەبەست لەو یەك دەنگیەش ئەوە نییە باری توركیا قورس بكرێت، بەڵكو مەبەستی سەرەكی ئەوەیە بارەكە سووك بكرێت و ئیتر دەوڵەتی توركیا بە راستی و دروستی و متمانەوە لە سەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا و جیهان بجولێتەوەو گەشە بە تاقی كردنەوە دیموكراسیەكەی خۆی بدات و جێگەی متمانەی میللەتانی ناوچەكە و جیهان بێت. توركیا دەتوانێت، رۆڵێكی گەورەی دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە ناوچەی قەفقازدا بگێڕێت ئەگەر بێ پێچ و پەناو بەو پەڕی راشكاوی و جورئەتەوە دان بەو تاوانە بنێت. رەنگە چاكترین نموونە لەم بوارەدا ئەوە بێت كە توركیا زەحمەتە بتوانێت بە شێوەیەكی كاریگەرانە پاڵ بە ئیسرائیلەوە بنێت بۆ دەست هەڵگرتن لە كوشتاری فەلەستینیەكان لە كەرتی غەززە، ئەگەر پێشەكی خۆی بەر لەو پاڵنانە، دان بە رۆڵی دەوڵەتی عوسمانی نەنێت لە جینۆساید كردنی ئەرمەن دا. گەڕانەوە بۆ مێژوو كارێكی زۆر راست نییە، بەڵام یادكردنەوەو هێشتنەوەی تاوانە مێژووییەكمان بە زیندوویی لە زهنیەتی مرۆڤایەتیدا تاكە زامنی دووبارە نەبوونەوەیانە. هەر بۆیەش، هەمیشە یادی هۆلۆكۆست دەكرێت بێ ئەوەی ئەم یاد كردنەوەیە هیچ زیانێك بە پەیوەندییەكانی ئەڵمانیاو میللەتانی جیهان بگەیەنێت. بەڵكو بە پێچەوانەوە، هەمیشە رۆڵی هەبووە لە چەسپاندنی لێبوردەیی و قبوڵ كرنی یەكتری و رێز گرتن لە مافی مرۆڤ.