لە چەند رۆژی رابردوودا، مەسەلەی تێپەڕاندنی پرۆژەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لە لایەن ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و رەتكردنەوەی پرۆژەكە لەلایەن دەستەی سەرۆكایەتی كۆمارەوە و گەڕاندنەوەی بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران مشتومڕێكی زۆری لە نێوەندە سیاسییەكان دروستكرد و بە گەیشتنی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش بۆ بەغدا و پێكهێنانی لیژنەیەكی تایبەت لە لایەن ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقەوە بۆ دیراسەكردنی ئەو ماددانەی كە لە پرۆژە یاساكە رەت كرابوونەوە گڕوتینێكی دیكەی بە مەسەلەكە بەخشی.
بەر لەویش سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان هەر پاش تێپەڕاندنی پرۆژە یاساكە پابەند نەبوونی خۆی و خەڵكی كوردستانی بەو پرۆژە یاسایە راگەیاند و لەسەر ئاستی جەماوەریش لە شارە گەورەكانی كوردستان، كەركووك و هەولێر و سلێمانی و دهۆك خۆپێشاندانی گەورە دژ بە پرۆژە یاساكە بەڕێوە چوو.
سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق رۆژی 26ی مانگی رابردوو پرۆژە رەتكراوەكەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانی دا بە لیژنەیەكی پەرلەمانی بۆ روونكردنەوەی هۆكاری رەتكردنەوەكە، بە مەرجێ ئەو لیژنەیە لە ماوەی 48 كاتژمێردا دوا راپۆرتی خۆی پێشكەش بە سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی بكات، بەڵام ئەو لیژنەیە نەك هەر لە ماوەی 48 كاتژمێردا بەڵكو لە ماوەی 192 كاتژمێریشدا نەیتوانی ئەو راپۆرتە پێشكەش بكات و ئیتر بە هۆی كۆتایی هاتنی خولی پەرلەمان، مەشهەدانی بڕیاری دا رۆژی یەكشەممە 3ی ئاب پەرلەمان دانیشتنێكی نائاسایی ببەستێ بۆ گەیشتنی بەچارەسەرێكی تەوافوقی كە گشت لایەنەكان پێی رازی بن.
گەیشتنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ بەغدا هاوكات بوو لەگەڵ گەڕانەوەی سەرۆك ئەنجوومەنی وەزیران نوری مالكی لە سەردانە ئەوروپییەكەی، كە ئەمەیش ئاماژەیەكی دیكە بوو لە كەشە سیاسییەكە جولەیەكی سیاسی چڕوپڕ بەخۆ دەبینێت، ئەویش بە مەبەستی چارەسەركردنی بارەكە.
دیدارەكانی چەند جارەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ سەرۆك كۆمار و سەرۆك ئەنجوومەنی وەزیران و سەرۆكی ئیئتیلافی یەكگرتوو و لایەنەكانی دیكە بۆ گێڕانەوەی بڕوا و پڕكردنەوەی ئەو درزەبوو كە كەوتبووە نێوان هاوپەیمانی كوردستان لە لایەك و ئیئتیلافی یەكگرتوو و حزبی ئیسلامی عێراقی كە رێككەوتنی چوار قۆڵی و سێ قۆڵیان لە نێوانیاندایە.
هەردوو مەكتەبی سیاسی پارتی و یەكێتیش خەریكی گەڵاڵە كردنی پرۆژەیەك بوون بۆ چارەسەركردنی كێشەی كەركووك، بۆ ئەوەی هەروەك مەسەلەكانی دیكە ئەویش چارەسەرێكی تەوافوقی بۆ بدۆزرێتەوە و نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە عێراق ئەویش خۆی خزاندە نێو كێشەكە وەك هەوڵێك بۆ لە یەك نزیككردنەوەی لایەنەكان لەسەر پرۆژەیەك.
دیمستۆرا لەو پرۆژەیەدا چوار خاڵی سەرەكی خستبوو روو، كە یەكەمیان دواخستنی هەڵبژاردنی كەركووك بوو بۆ كاتێكی دیكە و دووەمیان پێكهێنانی لیژنەیەكی پەرلەمانی بوو لە نوێنەرانی كورد و توركمان و عەرەب و ئاشووری ناو كەركووك و نوێنەری لیستە سەرەكییەكانی ناو پەرلەمان و سێیەمیان بریتی بوو لە كاركردنی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك بەپێی ئەو یاسایەی كە ئێستا كاری پێ دەكرێ تا هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت و چوارەمیشیان ئەنجامدانی هەڵبژاردنی كەركووك بوو بەپێی ئەو یاسایەی كە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق پەسەندی دەكات، نەك بە یاسایەكی تایبەت.
ئەو چوار خاڵەی دیمستۆرا تا رادەیەك لە دیدی هاوپەیمانی كوردستانی نزیك بوو، بەڵام هاوپەیمانی دوو تێبینی هەبوو، كە یەكەمیان لەسەر دابەشكردنی ئیدارەی كەركووك بوو كە قایل نەبوو ئەو دابەشكردنە پۆستەكانی سەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگا و پارێزگار بگرێتەوە و پێداگیریشی لەسەر ئەوە دەكرد كە ئەم دوو پۆستە دەبێ بە هەڵبژاردن بێ و دووەمیشیان پەیوەندی بە لیژنە پەرلەمانییەكەوە هەبوو كە هاوپەیمانی دەیویست بڕیارەكانی بە تەوافوق بێت، نەك بە دەنگدان، لە ترسی ئەوەی نە وەكو عەرەب و توركمان رێك بكەون و بڕیارێك دەربكەن كە دژی بەرژەوەندییەكانی كورد بێ. سەبارەت بەم دوو تێبینییە ئیئتیلافی یەكگرتوو لەگەڵ هاوپەیمانی هاوڕا بوو، بەڵام بە جیاوازییەك.
ئیئتیلافی یەكگرتوو و هاوپەیمانی كوردستانی دوو یاریزانی سەرەكی گۆڕەپانە سیاسییەكەن كە دەتوانن بە دوو قۆڵی بارەكە بەرەو ئاراستەیەك ببەن كە تەوافوقی لێ بكەوێتەوە، بە تایبەتی ئەگەر زانیمان رووداوەكەی ئەم دواییەی ناو شاری كەركووك زەنگێكی مەترسیدار بوو بۆ گشت لایەنە عێراقییەكان و هەروا بۆ ئەمەریكییەكان.
لە كاتێكدا كوردی كەركووك و هاوپەیمانانی لە نەتەوەكانی دیكە خەریكی خۆپێشاندان بوون دژ بە ماددەی 24ی ناو پرۆژە یاساكەی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان و داوای جێبەجێكردنی تەواوی ماددەی 140ی دەستوور بوون، تەقینەوەیەك لە ناویاندا روویدا و پاشانیش لە بارگەیەكی بەرەی توركمانی تەقەیان لێكرا كە بووە هۆی شەهید و برینداربوونی ژمارەیەك هاووڵاتی سیڤیل.
باڵیۆزخانەی ئەمەریكا هەر زوو كەوتە خۆی و داوای لە سەرۆكی هەرێمی كوردستان كرد بارەكە خاو بكاتەوە و هەرواش سەبارەت بە چەند لایەنێكی عێراقی، بە تایبەتی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی، كە بە قسەی بەها ئەلئەعرەجی سەرۆكی لیژنەی یاسایی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق كە سەر بە رەوتی سەدرە، رۆڵی هەبووە لە ورووژاندنی مەسەلەی كەركووك و تێپەڕاندنی پرۆژە یاساكە پاش ئەوەی هاوپەیمانی كوردستانی لە دژی ئەنجوومەنی باڵا لەگەڵ لایەنەكانی دیكە هاوڕا بوو سەبارەت بە بەكارهێنانی شوێن و هێمای ئایینی لە پڕوپاگەندەی هەڵبژاردنەكاندا.
بەها ئەلئەعرەجی پێی وایە باری ناوخۆی ئەنجوومەنی باڵا خراپە و بەبێ ئەوە ناتوانێ ئەو سەركەوتنە وەدەست بێنێ كە لە هەڵبژاردنی رابردوودا وەدەستی هێنابوو و ورووژاندنی مەسەلەی كەركووكیش هەر بۆ ئەوە بوو كە دواخستنی هەڵبژاردنەكە بخاتە ئەستۆی هاوپەیمانی كوردستانی كە ئەسڵەن بە خۆی حەز ناكات ئەنجام بدرێ و هەروا سازشی پێ بكات لەگەڵ هاوپەیمانی كوردستانیدا.
بە قسەی پەرلەمانتارێكی كورد ئەگەر چوار كەسی دیكە لەگەڵ كورد لە هۆڵی پەرلەمان دەرچووبان دەنگدانەكە سەری نەدەگرت.
من لێرەدا قەت گلەیی لە حزبی ئیسلامی عێراقی ناكەم، چونكە هەر لە یەكەم رۆژەوە كە رێككەوتنە سێ قۆڵییەكەی نێوان پارتی و یەكێتی و حزبی ئیسلامی مۆر كرا باوەڕم نەدەكرد كە حزبی ئیسلامی لەگەڵ كورددا ساغ بێ، كە رێككەوتنەكەشی مۆر كرد بۆ ئەوە بوو كێشەی خۆی لەگەڵ لایەنەكانی دیكەی ناو بەرەی تەوافوق پێ ساغ بكاتەوە و پێگەی خۆی پێ قایم بكات. بەڵام گلەییەكەم وەكو كوردێك و وەكو هاوپەیمانێكی راستەقینە لە ئیئتیلافی یەكگرتووە كە نەیتوانی لە مەسەلەیەكی هەستیاری وای كورددا ئەو هاوپەیمانییەی خۆی بەرجەستە بكات.
من ناڵێم ئیئتیلافی یەكگرتوو یان حزبی ئیسلامی لە كاتی دەنگدانەكەدا فێلیان لە كورد كرد، بەڵكو گەمەیەك بوو كە هەر یەكەیان بۆ مەبەستێك ویستی بیكات، لەمەشدا دەستی وڵاتانی ئەقلیمی دیار بوو، بە تایبەتی توركیا و ئێران، هەتا مەشهەدانی لە دانیشتنی رۆژی چوارشەممەی ئەنجوومەن ئاماژەی بەوە كرد كە مەسەلەی كەركووك تەنگژەیەكی عێراقی و ئەقلیمییە، ئەگەر چارەسەرێكی بۆ نەدۆزرێتەوە خوێنێكی زۆر دەرژێ كە لەوانەیە راگرتنەكەی ئەستەم بێ.
بە قسەی بەرپرسێكی بەرەی توركمانی، توركیا لە كاتی سەردانەكەی ئەم دواییەی وەزیری دەرەوەی ئێران بۆ ئەنقەرە، داوای لە ئێران كردبوو كە بۆ تێپەڕاندنی پرۆژە یاساكە فشار بخاتە سەر چەند لایەنێكی شیعی و لە بەرامبەردا توركیا هاریكاری ئێران بكات لە مەسەلە ئەتۆمییەكەیدا.
بەپێی هەمان سەرچاوەش، كاتێ ئەردۆگان لە دوا سەردانیدا بۆ بەغدا مەشهەدانی بینیبوو، داوای لێكردبوو كە هەرچی زووە ئەو پرۆژە یاسایە پەسەند بكرێت، بەتایبەتی ئەو خاڵەی كە باسی لە دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی كەركووك دەكات بەرێژەی 32% بۆ هەریەك لە كورد و توركمان و عەرەب.
بە قسەی پەرلەمانتارێكی كوردیش ئەردۆگان لەسەردانەكەیدا بۆ بەغدا لەگەڵ ئەو گرووپەش دانیشتبوو كە بە سەرۆكایەتی ئوسامە ئەلنجێفی بۆ دژایەتیكردنی كورد لە ناو ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدا دروستبووە و توركیاش هاریكارییەكی ماددی زۆری لێ دەكات.
بەرپرسێكی گەورەی ناو حزبی دەعوە ئەوەی پێ راگەیاندم كە لە كاتی دەنگدانەكەی ئەنجوومەنی نوێنەراندا، توركیا و ئێران بەهۆی تەلەفۆنەوە پەیوەندی بەردەوامیان لەگەڵ ئەندامانی ئەو گرووپە هەبووە و پاش تێپەڕاندنی پرۆژە یاساكەش ئەو دوو وڵاتە بەهۆی باڵیۆزخانەكانیانەوە پیرۆزباییان لەو گرووپە و چەند لایەنێكی دیكەی عەرەبی كردبوو كە سەیرترینیان پیرۆزباییەكەی باڵیۆزی ئێران بوو لە حزبی ئیسلامی عێراقی.
رۆڵی حزبی دەعوە لەو دەنگدانە دا زۆر خراپ بوو، ئەمە بێجگە لە حەسەن ئەلسنێد كە بەپێچەوانەی ویستی حزبەكەی جوڵایەوە و بەر لە ئەنجامدانی دەنگدانەكەش ئاگاداری هاوپەیمانی كوردستانی كردبوو لە ئەگەری هەڵگەڕانەوەی ئەو لایەنانەی لەو پەیمانەی كە بە هاوپەیمانیان دابوو دەنگ بە پرۆژەكەی كورد بدەن.
هەروا رۆڵی رێكخراوی بەدر، ئەویش هەر زۆر خراپ بوون، رۆڵی حزبی ئیسلامی عێراقیش كاریگەری توركیای پێوە دیار بوو، بەتایبەتی كە تاریق هاشمی تەنسیقێكی تەواوی لەگەڵ توركیادا هەبوو بەڵام سەبارەت بە رۆڵی ئەنجوومەنی باڵا دەكرێ بڵێین نیواونیوبوو.
لێرەدا نابێ رۆڵی شێخ خالید ئەلعەتیە لە بیر بكرێ، بەتایبەتی ئەگەر زانیمان رەتكردنەوەی پرۆژە یاساكە لەلایەن دەستەی سەرۆكایەتی كۆمارەوە هەر بە پشت بەستنی بوو بە قسەكانی ئەو.
شێخ خالید ئەلعەتیە دەنگدانە نهێنییەكەی سەر ماددەی24ی پرۆژە یاساكەی بەلادان لە دەستوور لە قەڵەم دابوون كە پێش وەخت مەشهەدانی لەگەڵ خەلیەی تەنگژەی كەركووك و بێ ئاگاداری هاوپەیمانی و لیستی یەكگرتوو لەسەری رێك كەوتبوو.
كورد بڕیاری دابوو هەر پێشنیارێك دژ بە دەستوور رەت بكاتەوە و ئەو پێشنیارانەش نابێ ئەلتەرناتیڤی ماددەی140ی دەستوور بن، بەڵكو رێخۆشكەرێك بن بۆ جێبەجێكردنی ماددەكە و پێشی وایە بابەتی كەركووك دەكرێ بە یەك لەو دوو رێگایە چارەسەر بكرێ: ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە كەركووك وەك هەر پارێزگایەكی دیكەی عێراق، یانیش هەڵبژاردنەكە دوا بخرێ بە مەرجی مانەوەی ئەنجوومەنی ئێستای پارێزگاكە.
بە باوەڕی من كورد تا ئێستا سێ هەڵەی كردووە، یەكەمیان خستنەڕووی بیرۆكەی دابەشكردنی دەسەڵاتی كەركووك بوو كە بە بنچینەی ئەو هەموو گیروگرفتە دادەنرێت كە ئێستا بە دەستییەوە دەناڵێنێ و دووەمیان دەبوایە هاوپەیمانی كوردستان پاش رێككەوتنی لەگەڵ لایەنەكانی دیكە هەر هەمان رۆژ دەنگدانەكەی بكردایە و بە پێشنیارەكەی مەشهەدانی رازی نەبووایە بە دواخستنی دەنگدانەكە بۆ رۆژی دواتر و سێیەمیشیان رازی بوونی بوو بە دواخستنی هەڵبژاردن.
خستنەڕووی بیرۆكەی دابەشكردنی دەسەڵاتی كەركووك لەلایەن كوردەوە هەڵەیەكی زۆر گەورەبوو، چونكە ئەمە وای كرد كە پێكهاتەكانی دیكەی ناو كەركووك زێدەڕۆیی لە داواكانیان بكەن و پێداگیریش لەسەر 32% كە بكەن.
پێداگیری لەسەر ئەو رێژەیە بۆ ئەوەیە كە كورد لە كەركووك و بەپێی یاسای هەرێمەكان نەتوانێ داوای خستنی پارێزگاكە بكات بۆ سەر هەرێمی كوردستان چونكە لەو یاسایەدا وا هاتووە كە ئەگەر 1-3ی ئەنجوومەنی پارێزگا داوایەكی وا بكەن و 1-3ی پەرلەمانی هەرێمیش پێی رازی بێ ئەوە داوایەكە راپرسی لەسەر دەكرێ و بە 51% ی دەنگەكان پارێزگاكە دەخرێتە سەر هەرێمەوە.
كەواتە ئەو 32%وە كە پێكهاتەكانی دیكە پێداگیری لەسەر دەكەن ناكاتە 1-3ی ئەنجوومەنی پارێزگاكە و لەو بارەش كورد ناتوانێ بە تەنیا ئەو داوایە بكات.
لە راستیدا نەدەبوایە كورد بەهیچ شێوەیەك خۆی بخاتە ژێر باری دواخستنی هەڵبژاردنەوە، چونكە بە هیچ شێوەیەك لەبەرژەوەندی ئەو نەبوو.
بە قسەی بەرپرسێكی توركمانی ئەگەر ئەو هەڵبژاردنە ئێستا لە كەركووك ئەنجام بدرێ، كورد 55% ی دەنگەكان وەدەست دێنێ، كە ئەم رێژەیەش وەدەست هات ئیتر ماددەی 140 ئۆتۆماتیكیەن دێتە جێبەجێكردن.
هەر بە قسەی ئەو بەرپرسە ئێستا هەندێ لایەنی توركمانی و عەرەبی دەیانەوێ هەڵبژاردنەكە دوابخرێ و لە هەوڵی ئەوەشدان كە ئەو 32% وە جێگیربكەن.
بۆ رێگەگرتن لەو هەوڵانە 24 ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك بە كورد و توركمان و عەرەبەوە لە داوایەكدا داوای گەڕانەوەی كەركووك دەكەن بۆ سەر هەرێمی كوردستان، ئەگەر بێتو ئەنجوومەنی نوێنەران نەگاتە تەوافوقێكی عادیلانە.
هەر چەند چاودێرانی سیاسی ئەم داوایەی ئەنجوومەنی كەركووك وا لێك دەدەنەوە كە گوایە كارتێكی فشارە بۆ سەر لایەنەكانی دیكە بۆ ئەوەی لەو پێداگیرییەی خۆیان دابەزن، بەڵام ئەم هەنگاوە بە هەنگاوێكی بوێرانە لە قەڵەم دەدرێ و دەبوایە بەر لە كۆتایی ساڵی 2007 ئەنجام بدرابایە ، چونكە ئەو كات لەوانەیە بە هەنگاوێكی سروشتی دانرابایە.
بەپێی زانیارییەكان حزبی ئیسلامی عێراق ئامادەیە دەنگ بە ماددەی (24) نەدات، بەڵام بەمەرجێ بەڵێنێكی نووسراویان پێ بدرێ كە مافی عەرەب لەو پارێزگایە دا پارێزراو دەبێت.
ئەنجامەكە هەر چییەك بێت بەڵام بە گشتی، ئەگەر تەوافوقەكەش هاتە دی ئەوە باوەڕناكەم كەركووك بێ گیروگرفت بمێنێتەوە، چونكە نیازی لایەنەكان دیارە و خراپیشە و نوری ئەلمالیكیش ئێستا لە هەوڵی ئەوەدایە فەوجێكی عەرەبی بهێنێتە شوێنی فەوجێكی كوردی كە لە مێژە بە رەزامەندی هاوپەیمانان و وەزارەتی بەرگری عێراق لە كەركووكە و بەمەیش مالیكی بە عەمەلی بڕگە(3)