گەر بمانەوێت باش لە سیاسەتی وڵاتێك بگەین، باشتر وایە لە جیاتی ئەوەی بچین لێكۆڵینەوە لە ئایدیۆلۆژیای هەندێك ناو و كەسایەتیی ئەو وڵاتە بكەین، باشترە خوێندنەوەی تێگەیشتنی (زهنی) سیاسیی خەڵكی ئەو وڵاتانە بكەین. بەشێوەیەكی دیكە بۆتان روون بكەمەوە زهنیەتی سیاسی بریتییە لە كۆی رووداوەكانی جوگرافی و مێژووی هەرێمەكە، واتە جوگرافیایەك میللەتێكی بەخۆیەوە گرتووەو تایبەتمەندیی خۆی هەیەو وای كردووە ئەو میللەتە چارەنووسێكی تایبەتییان هەبێت و مێژوویەك و تەكنەلۆژیاو ئاداب و رێوڕەسمی تایبەتیان هەبێت و پەیوەندییەكی تایبەتی لەگەڵ دراوسێیەكانیان پەیدا بكەن، ئەوەش بەشێوەی موقەدەسات و سەركەوتن و پەیماننامەكانی و ئاڵوگۆڕی بارزگانی، زۆر شتی دیكە خۆی پیشان دەدات و هەموو ئەوانە لە یادەوەریی ئەو میللەتە تۆمار دەكرێت و دەمێنیتەوە، دەبێتە هۆی ئەوە هەندێك ترس بێ ئەوەی هەستی پێ بكەن (نەست) لایان پەیدا بێت، هەروەها هەندێك ئومێدی واش (نەست) پەیدا بكەن لەسەر ئەو بنەمایە ڕەفتار دەكەن، لە راستیدا ڕێبەرانی ئەو میللەتانە دەبنە هۆی چاكردن و رێبەرایەتی كردنی زهنی سیاسیی ئەو میللەتانە، كاتێك سەیر دەكەین رێبەرێك یا ئایدیۆلۆژیایەك دێت چارەنووسی میللەتێك دەگۆڕێت، لە راستیدا هەموو ئەوانە لە تێگەیشتنی سیاسی ئەو میللەتە سەرچاوەی گرتووە. سەبارەت زهنیەتی سیاسیی ئێران و عەرەبیش و ئەڵمانیا و یابان و چین و.... هەر یەكە خوێندنەوەیەكی تایبەتی دەوێت.
هەر بۆیە گەلان ژیانێكی رووكەشیانەیان هەیە ئەویش ئەو مێژوو و ئەفسانانەیە كە تۆماریان كردووە. زۆر شتی شاراوە لە زیهنی ئەو میللەتانەدا هەیە و برینی قوڵیان هەیە گەر دەستیان بۆ ببرێت كاردانەوەی خراپ و توندنیان دەبێت.
ئەگەر سەیر بكەن مرۆڤەكانیش وان، بۆ نموونە كەسێك كە پیربووە هەر وەك فەیلەسوفێك دەناسرێت و فەلسەفەی هێز و مرۆڤی باڵا خۆی دەداتە ناسین و میهرەبانی و بەخشین و فیداكاری... ئەوانە (سیفاتی) سەرەمەڕ و مرۆڤی لاواز دادەنێت، لە راستیدا تیۆری شاعیرانە و شەروانی و حەماسەتی دەگیرێتەوە، بەڵام گەر بە وردی بچیتە ناو ژیانی دەروونیی ئەو كەسە، دەبینی لە منداڵیدا كەسێكی زۆر لاواز بووە و لە مناڵی كتێبی ئایینی دەخوێندەوە و دەروێشێك بوو بۆ خۆی و زۆر مەزهەبی بووە و لە كاتی گەنجێتیدا ویستوویەتی دەست بە كارێك بكات، نەیتوانیوە ئەنجامی بدات و خۆی لێ دزییەوە و لێی را كردووە و كەسێكی زۆر بێ كەڵك بووە. هەر بۆیە ئەو كەسە هەموو هەوڵێك دەدات كە ئێستا كەس وا هەست نەكات ئەو كەسە لاوازەیی زۆر هەستیارە نەك وا بەهێزە، هەر بۆیە شتی وا دەكات لەچیرۆكی راستەقینەی ئەو كەسە بشارێتەوە. سەبارەت سوقراتیش هەروا بووە، سوقراتێك هەموومان باسی دەكەین كە لە رووی فیكرەوە وا گەورە بووە، بەڵام لە رووی فیزیكییەوە زۆر لاواز بووە، كاتی خۆی كە دەچیتە سەربازی شكستی گەورە دەخوات و ئەزموونی تاڵی هەبووە. گەلانیش هەر وەك ئەوان وانە ژیانی (ئورگانێك) راستەقینەیان لەگەڵ ئەوەی پیشان دەدەن جیاوازیان هەیە. هەر بۆیە ئەو میللەتانە بەردەوام لە هەندێك شتی شاراوەی خۆیان دەترسن نەوەك رۆژێك ئاشكرا ببن، ببنە هۆی لەناوچوونیان.
بابێین باسی تێگەیشتنی زهنیەتی سیاسی توركیا بكەین
سەبارەت ئەو رووداوانەی ئێستا لە قەفقاز و لە رابردوو لە یەكێتی ئەوروپا و وڵاتانی عەرەبی بوون ئەوە دەیەك زیاترە سەردێڕی هەواڵەكان بووە، سەردەمانێك توركیا خەونی ئەوەبوو بچێتە ناو یەكێتیی ئەوروپا و پاشان دەیویست رێبەرایەتیی جیهانی ئیسلامی بكات لە میسر و تونس و سوریا و لیبیا هەوڵی زۆری دا، تەنانەت لە لیبیا و سوریا لەشەڕی چەكداریش بەشدار بووە. ئێستاش لەسەر خەونی نەتەوەی تورك كار دەكات و خەون بەوە دەبینێت لە ناوچەی قەفقاز هەژموون و دەسەڵاتیان زیاد بكەن.
بابێین بزانین چ خەون و خەیاڵێكیان لە هزردایە و چ دەكات و لە پشت ئەو خەونانە چ ئەفسانەیەك و زەهنێكی سیاسی هەیە. ئایا ئەوە تەنها كەسێك لە پشتەوەیە بە ناوی ئەردوگان یا ئەوەتا توركیا لەسەر تێگەیشتنەی زهنیەتی سیاسی خۆی دەڕوات و كار دەكات.
سەرەتا گەر بمانەوێت پێداچوونەوە بە مێژووی كۆنی ئاسیای بچووك بكەین، سەردەمانێك لە ساڵانی (1600 تا 1180) پێش زایین نزیكی چوار بۆ پێنج سەدە شارستانییەتێك لە ئەنادۆڵ فەرمانڕەوایی دەكرد بە ناوی هیتانی (هیتی)، ئەوانە لە رووی زمانەوە زمانی هیندۆئۆروپیان هەبوو. جیاواز لە زمانی ئێستای توركیا (كە توركییە) و بە خەتی بزماری دەیانووسی و شارستانییەتێكی گەشە كردوو و ئاڵۆزیان هەبووە، بەشێوەیەك ئەوانە توانیان ئاسن بدۆزنەوە و هیچ نەبێت ئاسیای بچووك و ئەوروپا لە سەردەمی برونز بگوازنەوە بۆ سەردەمی ئاسن و سەبارەت بە دۆزینەوەی ئاسنیش دەگێڕنەوە لە خەڵكی زاگرۆس فێربوون كە پاشان بە ماد ناسراون، بەڵام دەتوانین بڵێین هیتیەكان بە دۆزەرەوەی ئاسن تۆماركراوە، ئەوانەش لە خاكی ئێستای توركیا ئەو شارستانیەتییەیان هەبووە، بۆیە مافی خۆیەتی شانازو پروپاگەندەی شارستانیەت بكات وەك هەموو وڵاتانی تر، چونكە ئەگەر لەسەر شوێنەوارزانی بێت، توركیا لە هیچ وڵاتێك كەمتر نییە مێژوویەكی شوێنەواری زۆر كۆنی هەیە، بەهەمان شێوەش خەڵكی فەلەستین و لوبنان نەژادی خۆیان دەگەڕێننەوە بۆ فینیقیەكان، لە راستیدا قوتابخانەیەك هەیە بەناوی (فینیشیزم) واتە فینیقیگەرایی، ئەوانە دەڵێن نەژادی ئێمە عەرەب نییە و ئێمە جیاوازین و زمانی جیاوازمان هەبووە و شارستانیەتییەكی دەریاییمان هەبووە و زۆر پێشكەوتوو بووین، هەموو ئەو چیرۆك و گێڕانەوە بە كەیفی خۆیان دەگێڕنەوە بەلاشن هەموو میللەتان دەتوانن نەژادی خۆیان بگەڕێننەوە سەر گەورەترین شارستانیەت، ئەوەش كاریگەریی خۆی هەیە و زۆر كارایە و كاریگەریی لەسەر ڕەفتاری میللەتێك دەكات، هەر بۆیە گرنگە بزانین میللەتێك رەگەز و نەژادی خۆی دەگەڕێنێتەوە سەر كام شارستانیەت، گرنگ نییە ئێمە قبوڵ بكەین یان نا، گرنگ ئەوەیە میللەتێك لە تێگەیشتنی بیركردنەوەی سیاسیی خۆی چ بە ئاشكرایی یا شاراوەیی سەبارەت بەخۆی بیر دەكاتەوە. زۆر گرنگە بۆ ئەو میللەتانە چ هەست پێ بكات یان (نەست) بێت لەو ترس و ئومێد و كەموكورتی و شانازییەی كە بەو شارستانیەتە دەكات ، بۆ نموونە حكومەتەكانی عیراق تا ئێستاش رەسەنایەتیی و گەورەیی خۆیان بە بابل و ئاشوور شۆڕ دەكەنەوە و شانازی بە خۆیانەوە دەكەن، ئێمە لە نەوەی بابلییەكان و ئاشوریەكانین و خاوەن ئەو شارستانییەتەین. یا روومییەكان لە داستانی ئاناهیتای ڤیرژیل خۆیان بە نەژادی دیكە دەگەیەنن، چونكە دەیانویست خۆیان لەبەرامبەر یۆنانیەكان پێناسە بكەن، دەیانگوت ئێمە جانشین خەڵكی دەوروبەری تروادایین كە پاش ئەو شكستە لەوی هەڵاتووین و لە نیمچە دورگەی ئیتاڵیا نیشتەجێ بووین. ئەوەش بە هەڵبەستی حەماسی بە ناوی ئەناهید كە لەلایەن فیرژیل نەمر مایەوە.
لە راستیدا ئەوە شتێك بوو لەلایەن ئیمپراتۆر ئەگاسوسن پێیان راسپاردبوو كە ڤیرژیل ئەو شیعرە دابنێت. هەر بۆیە تێگەیشتنی فیكری سیاسی ئەوەیە كە هەر میللەتێك سەبارەت بەخۆی هزر دەكات و لەوانەشە هیچ كاتیش دانی پێدا نەنێت كە من وا بیر دەكەمەوە. ئەوە لە رووی شوێنەوارزانیی هەموو شتێكی رابردووی ئەوە میللەتە و سەرزەوییە لای ئەو میللەتە وەك یەك بە نرخ نین، لەوانەیە هیچ نرخێكی پێ نەدا و پشت گوێی بخات، وەك ئێرانیەكان ئەوەندە بایەخیان بە سەردەمی ئەشكانیەكان نەداوە، لە كاتێكدا سەر زەویی ئێران لەسەردەمی ئەوانە هاتە كایەوە و چەسپا و ئێران دروست بووە.
سەبارەت جیۆپۆلەتیكی توركیای ئێستا شوناسی دووانەی هەیە كە ئیمپراتۆری عوسمانی ئەوەی لێ ماوە بریتییە لە توركیای تازە، شوناسی دووانەی توركیا بریتییە لە: یەكێك ناوچەكانی ئەنادۆل دێت كە وشكاییە روباری زۆری تێدایە و بەیەك دەگەن، بەڵام سوردی كشتوكاڵیان نەبووە. بەشێوەیەك ئەو خەڵكانەی لەو ناوچەیە دەژیان خێڵەكی و كۆچەر بوون و لە هیچ شوێنێك نیشتەجێ نەبوون، هەر كاتێك لە ناوچەیەك دەبوون و ئاژەڵداریان دەكرد و ئولدار و مەزهەبی بوون و لەو درامایانەی توركیا دروستیان دەكات زۆر جوان دەردەكەوێت، لە راستیدا ئەو بەشەی توركیا روویەكی شارستانیی وشكانی هەیە. توركەكانی عوسمانی لە هەمان شوێن دەستیان پێ كرد. ئولێك بوونە دەشتەكی و كۆچەر و هیچ كات لە یەك شوێن نیشتەجێ نەبوونە هەر دەگەڕان، تەنانەت سیستمی خواردنی توركەكان كە گۆشت و بەرهەمەكانی شیر بوو، چونكە ئەو جۆرە خواردنانە دەكرێت كۆنسێرتی بكەن لە پێست و جەر لەگەڵ خۆیان بگوازنەوە و هەڵیگرن و تێك نەچێت، ئەوەش ئاماژەیە كە خۆیان نیشتەجێ نەبوون و كاری كشتوكاڵیان نەكردووە، بۆیە دەبێت خواردنەكان كۆنسێرت وشك بكەن تا خراپ نەبن، لە شوێنێك بگوازنەوە بۆ شوێنی تر ئەو خواردنەش ئەنرژی و كالری باش هەبێت، ئەوەش لە گۆشت و چەوری ئاژەڵ و ماست و پەنیر و كەشك و شیردا هەیە.
مەغولەكانیش مێژوویەكی وایان هەیە گۆشتیان بە خوێ دەكرد و وشكیان دەكردەوە و بە زینی ئەسپی خۆیانەوە هەلدەگرت و لە كاتی برسێتی دەیانخوارد، بەڵام بەشی تری توركیا كە بەشی ئەوروپایە لە دەوروبەری دەریای رەش و شاری ئیستانبولە و داندا نیل و تەنگەی بسفۆر ئەوانە شناسێكیان هەبووە زیاتر تالاركراسی واتە حوكمرانی دەریایی دوو واژەی سیاسیمان هەیە، یەكێك تالاركراسی و ئەوی دیكە ولاكراتی هەمان ئەو پەیوەندی هەیە بە كراسی (حوكم) دیموكراسی (حكومەتی گەل) كاتێك دەڵێن تالا سكرامی واتە حكومەتی دەریایی. واتە سیستەم و بەڕێوەبردن سیستەم و ئاڵوگۆڕی بارزگانی و یاساو رێسای دەریا گرێدراوە و خەڵكەكە گرێدراوە بەو سیستەمە و یاسایانە كە حكومەتی دەریایی بەڕێوە دەچن و بازرگانی دەكەن هەر لەوانە مەزهەب و ئایین و سیستەمی حكومەتڕانی و ئابووری دێتە كایەوە لەبەرامبەریشدا تلوروكراسی واتە خەڵكانێك لە شارستانیەتێكی تۆكمەتر و سەقامگیرتریان هەیە و زیاتر عەشایەری و كۆمەڵگایەكی فراوانن، بۆیە توركیا شوناسی دووگانەی هەیە، توركەكانی عوسمانی لەناوچەی شارستانی وشكایی ئەنادۆل دەست پێ دەكەن و بەرەو شارستانی دەریایی ناوچەی بیزانسن هێرش دەكەن و لەوێ بۆ ماوەیەكی درێژ بێ ئاكام دەبن، تا لە كۆتاییدا عوسمانی توانی لە تەنگەی بسفورد دەرباز ببن بۆ ئەوەی ئەوروپا و شاری قوستەنتەیە، شارستانیەتێكی ئەوروپی ئاسیایی دادەمەزرێنێت.
خاڵێكی تر گرنگە ئاماژە پێ بدەم كاتێك قەومێكی سادە و شارستانیەتێكی تر دەڕوخێنن و لەناو دەچن و شارستانیەتێكی نوێ دێتە كایەوە، واتە حكومەتێكی نوێ دروست دەكەن هەمیشە لە پشت ئەوە رووداوێكی هەرێمایەتی هەیە دەبێت پەیدا بكەن، لەبەر ئەوە گۆڕانگاریی هەرێمی كاریگەری زۆر لەسەر شارستانیەتەكان گەورە و ئاڵۆز دەكات، چونكە سیستەمی گواستنەوە و لەشكەری و ئیداری و خواردەمەنی قورسی هەیە بۆیە كە قەیرانێكی هەرێمی گەورە دروست دەبێت ئەو سیستەمە دەروخێت و سیستەمێكی ساكار دێتە شوێنی ئەو دەگرێتەوە چونكە كاتێك گۆڕانكاری هەرێمی روودەدەن ئەو ئیمپراتۆرانە ناتوانن لە قەیرانی گەورەی هەرێمی و گۆڕینی ئاو هەوا بە سەلامەتی دەرباز بن و ئیل و عەشیرەت و قەومی تر هێرش دەكەنە سەر بەهۆی پاڵنەری برسیتی، چونكە راستە ئەو عەشیرەت و ئیلانە قەیرانەكانی ژیانیان سەخت دەكات، بەڵام لەبەر سیستەمی سادەی ئەوان دەتوانن بەرگری بكەن و هێرشی بكەنە سەر شارستانیەتی ئاڵۆزتر و دەست بەسەر فەرمانڕەواییدا دەگرن، چونكە پاڵنەری زۆرتریان هەیە لەبەر ئەوە برسی دەبن بۆ رزگاربوون لە برسان هێرش دەكەن، چونكە قەیرانەكان لەسەر ئەوانیش كاریگەری دەبێت و برسیان دەكات هەر بۆیە لەژێر رێبەرایەتی سەرۆكێك كۆدەبنەوە و روو دەكەنە شارستانیەتێك و ئەو شارستانییەتە دەڕوخێنن و لەناو دەبەن و شارستانیەتێكی تازە دادەمەزرێنن. ئەوە لەسەردەمی ئیسلامیش روویدا كە دەبینن لە ساڵەكانی فیل چ وشكە ساڵی و قەیرانێكی گەورە لە ناوچەكە روویاندا. بۆیە لە پشت هەر گۆڕانكارییەكی گەورەی شارستانیەت گۆڕانی سروشتی هەبوو چ ئەوەی حەزرەتی موسا و تروادا و مێژووی تاعون و... كە بەشێوەی موعجیزە و گێڕانەوە لە شارستانیەتەكاندا هاتووە، ئەوە زۆر گرانتر لەوەی بزانین عوسمان چ كردووە و فڵان وای كردووە بۆیە پێویستە لەو قەیرانانە بگەڕێین كە بەسەر شارستانیەتییەكان و حوكمڕانیەكاندا هاتووە، لەسەردەمی عوسمانیەكانیش دەگێڕنەوە كە ماوەیەكی زۆر عوسمانییەكان لە ناوچەی ئەنادۆل بوو لە ناوچەی بیزانسن مانەوە، رووبارێك لە نێوانیاندا بوو توركەكانی دەشتەكی نەیاندەتوانی دەرباز ببنە ئەوبەری رومای رۆژهەڵات وا بێك دەدەنە كە زۆر بە موعجیزە ئەو رووبارە لە ناكاو ئاراستەكەی دەگۆڕێت لەسەردەمی عوسمانی دامەزرێنەری ئیمپراتۆری عوسمانی و توركەكان توانیان دەربازبن بەرەو رومی رۆژهەڵات و دەستەڵاتی بزانسن تێك و پێك بشكێنن، سەیر بكەن لێرە دەتوانین لەسەر ئەوە راوەستین باشە بۆچی دەبێت ئاراستەی رووبارەكە بگۆڕێت و ئەگەر ئەفسانەیە بۆچی ئەفسانەی تر چا نەبوون، ئەوانە هەموو لایەنی شاراوەی مێژوویین لەسەردەمی ئیسلام بگرە لە تاقی كەسرا دەرز دەبات و رووباری ساوە بەدوای ئەو و میزۆبۆتامیا وشك دەبێت و بەسەرهاتی میسرو رووباری نیل وشكەساڵی و هەزاران رووداو و گێڕانەوەی وا كە بەسەر سروشتدا هاتوون و بوونە هۆی گۆڕانی شارستانیەتییەكان.
گەر سەیری ئەوروپا بكەن بەهۆی نەخۆشی واگیر وەك وەبا و ئەنفلونزاو كۆرۆنای ئێستا چ گۆڕانێكی گەورە بەسەر شارستانیەتییەكان دادەنرێت، بۆیە دەبینین ئەو میللەتە سادەیە عەشایرە بەهۆی یەك موعزە لە رووبارەكە دەرباز دەبن بەهۆی گۆڕینی ئاراستەكەی و سەرەوژێر دەبن بەرەو ناوەندی و شارستانیەتی بیزانس و لە كۆتاییدا ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێك دێنن، ئەوەیە بنچینەی دووانەی شارستانییەتی توركیا. واتە یەك شناسی تلوروكراسی ناوچەی ئەنادۆلی وشكانییەك شارستانیەتی تالاروكراسی شارستانیەتی دەریایی، هەر بۆیە توركیا نە شارستانیەتی ئەوروپی و نەشارستانیەتی وشكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، ئەو یەكلانەبوونەوەی دووانەیی دەمێنێتەوە. بەهەمان شێوەش مەغۆلەكان زەوییەكی زۆری داگیر كرد ناچار بوون سیستەمی دیوان سالاری پەسەند بكەن و هەروەك عەرەبەكانیش بەهەمان شێوە ئەو كارەیان كرد، عوسمانیەكانیش چوونە بن باری ئەوە، لە راستیدا ئەو شارستانیەتەی كە كەوتە بن دەستیان قەبوڵیان كرد ئەدابیان كرد و لەسەری لێڕاهاتن و لەسەری رۆیشتن، لەبەر ئەوە مێژوویەكی زۆر توندوتیژ هەیە و كە تۆ بە شمشێر سەردەكەویت و پاشان دەبێت ئەو ناسكی و جوانیەی شارستانیەتی دەریایی و وشكانی. كە زاڵ بووە بەسەردا قەبوڵ بكات و كاروبارەكان راپەڕێنێت.میللەتانی وەك قەومی عەرەب و قەومی مەغوڵ و عوسمانی لە راستیدا ئەو سیفاتی دووانەیە لە خۆیانەوە دەگرن.
وەكو ئاشكرایە شێوەی گواستنەوەی دەستەڵات لای عوسمانیەكان یەكجار توندوتیژ و بێ بەزەییانە بووە، كاتێك پاشایەك دەمرێت كوڕەكانی كە زیاتر لە دە كوڕ دەبوون دەستیان دەكرد بە كوشتنی یەكتر یا بەپێی یاسای پێشووی خۆیان دەبێت یەك كەس ببتە سوڵتان و ئەوانی تر هەموو لەناو بچن، ئەوە یەكەمین شتی ئەوانە بوو تا ببیە سوڵتان و بسەلمێنێت ئەو تایبەتمەندییە باڵایەی پاشایەتی وەك ئەوەی ماكیاونلی دەڵێت تیدایت بەو شێوەیە بێ بەزەیی بێت و خاوەن ئامانج بێت و توانای بڕیاردانی هەبێت و لە هەمان كاتدا گەر پێویست بكات دڵ رەق بێت. چونكە عوسمانیەكان باش دەزانن هەمیشە ناتوانن بە زمانی شمشێر فەرمانڕەوایی ئەو سەر زەویییە پێنح دەریایە (دەریای رەش، دەریای دووتیران، دەریای سوور، خەلیجی فارس و دەریای خەزەر)دا بكەن.
دەزانن لەناوچەیەكن دەبێت بازرگانی بكەن و لێرەیە دەبینین كلێساكان تێك نادرێن و دەكرێنە مزگەوت ئەگەر تا ئەم دواییەش سەردانی موزەی ئایا سۆفیات كردبێت، دەبینیت لەسەر ئەوبەر و ئەوبەری گۆمبەتەكەی ناوی (الله- محمد- ابوبكر- عثمان- عمر- علی- فاطمە- حسن- حسین و وێنەی حەزرەتی عیساش هەر لەوێیە، دەبینین ناوی كەسانێك كە لەلایەن زۆربەری زۆری خەڵكی ناوچەكە پەسەند بوون نووسیان بۆ ئەوەی بازرگانی بكەن و دەستەڵاتیان قبوڵ بێت، بۆیە دەبینیت لەگەڵ شیعە و سوننە و مەسیحی و ئەوانی تریش ئاڵوگۆڕی بازرگانییان دەكرد و هاتوچۆی یەكتریان دەكرد. هەر بۆیە دەبینین ئەو سوڵتانانەی كە زۆر بەبێ بەزەیی و توندوتیژی دەستەڵاتیان دەگرتە دەست، بەڵام لەگەڵ خەڵكی فەرمانڕەواییەكی جوان و نەرم بوون و جێگای رەزامەندی زۆربەیان بووە ، لە راستیدا سەردەمانێكی زۆر دەستەڵاتێكی سەركەوتوو و باش بووە لە ناوچەكەدا كە تێدا موسڵمان و مەسیحی و جوو و شیعەكانیش و متراییەكان. هەموویان پێكەوە بۆ ماوەیەك نەك هەمیشە لەناوچەی بالكان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەر زەوی عوسمانیەكان لەبن پەرچەمی عوسمانییەكان بە ئارامی دەژیان لە راستیدا سەردەمێكی سەقامگیر بووە و ئاڵوگۆڕی بازرگانی دوولایەنە بەردەوام بووە.
بەڵام دەبینی ئیمپراتۆری عوسمانی چ تێكەڵ و پێكەڵییەك بووە كە هەبووە. چ لە رووی شوناسی جوگرافیایی كە سنوورێكی دیاری كراوی نییە، بەشێوەیەك تا ئێستاش ئەوروپییەكان هەبوونی توركی عوسمانی لە ئیستەمبول لە تێگەیشتنی سیاسی ئەواندا بە جۆرێك لە داگیركاریی توركی دەزانن، لە راستیدا كە شاری قوستەنتینە داگیركرا و ناوی بە ئیسلامبول گۆڕا، شاری ئیسلام پۆلیس بووە لە راستیدا وەك شاری پارس پۆلیسی ئێرانی بووە، بەڵام ئیسلام پۆلیس لە زمانی ئەوروپییەكان سوراندیانەوە كردیانە ئیستانبول هیچ نەبێت بە گوێرەی خۆیان ئیسلامەكە كە وەك ژەهرێك بووە لێی بگرن و بگۆڕن و لە سەدەی رابردووش دیتمان سەرەڕای هەموو هەوڵ و تێكۆشانێك كە توركیا نە ئەنجامی دا لەسەدەی رابردوو و لە بواری سكۆلاریزم و مافی مرۆڤ و زۆر هەنگاوی پێشكەوتنخوازی، بەڵام هەر وەرنەگیرا نەبووە ئەندامی یەكێتیی ئەوروپا، ئەوەش وانەبینن وەك كێشەیەكی ئایدیۆلۆژی كە توركیا موسڵمانن و ئەوروپا مەسیحی، بەڵكو تائێستاش لای كەسانێك لە جیۆپۆلۆتیك و شارەزای مێژوو و هزری سیاسی ئەوروپا شارەزان و توركیا بە داگیركەر سەیر دەكرێت، بۆیە بە ئەندام بوونی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا تەنها خەونێكە هەر چەند تا 2012 توركیا هیوایەكی زۆری هەبوو و هەنگاوی گەورەی هەڵێنا بۆ چوونە ناو شارستانییەتی ئەوروپی و هەنگاوی باشی بڕی. هەموو هێڵەكانی لە سەبەتەی ئەوروپییەكان دانا، بەڵام تێگەیشتن پاش ئەوە توركەكان تێگەیشتنی سیاسیان چییەو پێشبینی ئەوەیان دەكرد كە پاش ئەوە ببێتە ئەندام، توركیا بولغاریا چۆن وەردەگرێت و هەوڵ دەدات رۆمانیاش بگرێت و چ رەفتارێك و هەنگاوێك لە ناوچەی بالكان هەڵدێنێت، لە راستیدا ئەو مەترسییەی ئەوروپییەكان زۆر لە جێگای خۆی بووە، توركیا بە دەست گرتنی چەكی سكۆلاریزم و گەیشتن بە ئەوروپا، بەو شێوەیە نەبوون بەو سنوورەی خۆی قانیع بێت راوەستێت چونكە قەناعەتی بە سنووری ئیتاڵیا خۆی نییە و یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ئەوە بوو كە سنووری جوگرافیای دیاریكراوی نەبووە. بە پێچەوانەی وڵاتانی تر بۆ نموونە وڵاتی ئێران لە هاردلندیكی دیاری كراوی هەیە بەشێوەیە لە گەورەترین سونامی جیهانی و شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانی لە كۆتاییدا ئێران بەو فەلاتەی خۆی مایەوە زۆر نەگۆڕاوە، بەڵام سنوورەكانی ئاسیای بچووك و دەوڵەتی عوسمانی بەو شێوەیە نەبوون، سەردەمانێك زۆربەی وڵاتانی بالكان و بەشێك بوون لە ئیمپراتۆریەت عوسمانی بوو و سەردەمانێك نەبوون. بۆیە ئەو جەزر و مەدەی عوسمانیەكان ئەوەندە زۆرە ناكرێت سنوورەكانیان دیاریكرێت هەمیشە لە هەڵكشان و داكشان بووە.
هەر بۆیە ناتوانین پێناسەیەكی جوگرافیای دیاریكراو بۆ عوسمانیەكان بكەین. تەنانەت بۆ گەورەترین شاری ئەو وڵاتە كە ئیستانبولە موناقەشە بەردەوام بوو، سەردەمانێك بڕیار وابوو ئینگلیزەكان ئەو شارە بگرن و سەردەمانێك بڕیاربوو بدرێتە رووسییەكان هەر وەك لە مێژووی سایكس پیكۆدا هاتووە ناوی ئەو شارە كە بیزانسە، لە راستیدا شارێكی یۆنانی بووە و یەكێك لە شارەكانی رومی رۆژهەڵات بووە و پایتەختی ئەوان بووە. بۆیە توركیا لە بارودۆخێكدا بووە یا دەبێت هێرش بكات یا دەبێت بە توندی بەرگری بكات. ئەگەر بچێتە سەنگەری بەرگری شتەگەلێكی زۆر هەیە دەبێت لە دەست بدات لەوانە بەشە هەرە دەوڵەمەندەكەی لای ئەوروپی كە شارستانییەتی دەریایی پێك دێنێت لە دەست دەدات. هەر بۆیە توركیا حەقیقەتی جوگرافیای سەقامگیر و دیاریكراویان نییە، بۆیە توركیا ناتوانێت پشت بە جوگرافیا ببەستێت كە دیار و مسۆگەر بێت، چونكە شتێك نییە بەناوی دڵی زەوییەكانی توركیا نییە، دەتوانیت پشت بەسێ بەسەرهاتی تر ببەستێت.
یەك لەوانە ریالیزم و سكۆلاریزم و شارستانیەتی رۆژئاوا بوو كە دەیویست لە ناتۆ بێتە وەرگرتن و سنوورەكانی خۆی بۆ رۆژئاوا پەرە پێ بدات، هەر وەك دەبینین بەشێوەیەكی نافەرمی باسی رۆمانیا و سربستان و بولگارستان و ئەوانە دەكات، ئەو خەونە گەیشتە دەرگا داخراوەكان و ئێستا دەبینین كە توركیا هەر چەندە ئەندامی ناتۆیە، بەڵام شەڕەكان تەنها بەخۆی دەیانكات، ناتۆ هاوكارییەكی ناكات و لە راستیدا ناتۆ تەنها كارێك كە كردووەیەتی ئەوەیە هەندێك شتی ئەنجام داوە بۆ ئەوەی بەربەست و دیوارێك بێت بەرامبەر روسەكان و لە هیچ كێشە و شەڕەكانی توركیا بەشداری ناكات، هەر وەك لە بنەمەكانی ناتۆ هاتووە كە هێرشكردن و شەڕكردن لەگەڵ هەر یەك لە ئەندام شەڕكردنە لەگەڵ ناتۆ، دەبێت هەموو ئەندامان لە چالاكیی لەشكری بەشداربن، ئەوە سەبارەت توركیا جێبەجێ نابێت. لە یەكێتیی ئەوروپاش وەر?