ئەو چەكدارە تیرۆریستانەی لە پاش ساڵی 2013 بە مۆركێكی قیتالی و سەلەفی جیهادیانەوە(دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام) يان دامەزراند، یەكێك لە ئامانجەكانی دامەزراندنی ئەو دەوڵەتە تیرۆریزمە، نەهێشتنی هەژموونگەریی دەسەڵاتی (تەشەیوعی ئێرانیی) بوو لە ناوجەرگەی ناوچە سوننەكانی عیراقدا بەڵام لە دەرئەنجامدا دەستی موخابەراتیانەی چەند وڵاتێكی زلهێزی هەرێمایەتییان تێكەوت..
ئیتر بەشێك لە هێزەكانی داعشیان بەرەو هێڕشكردنە سەر هەرێمی كوردستان وەرسوڕاندن و چەندین شاڵاوی كتوپڕیان لە شێوەی شاڵاوەكانی ئەنفالی ڕژێمی بەعسدا بۆ سەر خاكی هەرێم ئەنجامدا، بەو شێوەیە ئەمانەیش لە بەردەم ئاوات و خەونی لە مێژینەی گەلی كوردستاندا بوون بە بەربەستێكی مەترسیدارانەی تر، بەربەست لەبەردەم وەدیهێنانی ئەو ئامانجەی كوردا كە سەدان ساڵە هەوڵ و خەباتی بێوچانی بۆ دەدرێت، ئەو ئامانجەش بۆ كوردستان، تەنیا و تەنیا لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆدا خۆی دەبینێتەوە، لێرەدا پێویستە ئینتلجنسیای كوردی بە زانستانەوە ڕیشەكانی سەرهەڵدانیی داعش و ڕەوتی وێرانكارانەی بیرو ڕەفتارە دژە مرۆڤایەتیەكانیان بخەنە بەرباس و خوێندنەوە..
داعش لە سەردەمێكدا هەڵتۆقیوە، كە بۆشاییەكی فیكری لە ناو كۆسوڕی بیركردنەوەی وڵاتانی عارەبیدا هەبووەو ئێستاش هەیە، داعش بە دەستی ئەو ئیسلامەویانەوە تەشەنەی سەند كە لە ساتەوەختی بێهێزیاندا قورئانیان لە باوەشدایە و لە ساتەوەختی بەهێزێیاندا شمشێر دەخەنە سەر گەردنی خەڵكی تر، لە ساتەوەختی لاوازبووندا قورئان بە دەستن و لە كاتی بەهێزبوونیشدا شمشێرهەڵگرن، ئەم هاوكێشەیە ئەو كوردە پڕۆعێراقیە ئیسلامەویانەش دەگرێتەوە كە ئامانجیان نەهێشتنی كیانی هەرێمی كوردستانە و بە ئاوازی داگیركارانی كوردستانەوە سترانی ئایینی دەچڕن..
لێرەدا زیاتر هەوڵ بۆ تاوتوێكردنی دروست بوونی ئەو بۆشاییە فیكریە دەدەم كە بە تایبەتی لە ناو وڵاتانی عەرەبیدا هەبووە و لە ئێستاشدا بەردەوامی هەیە..
لە 14 سێپتەمبەری ساڵی 2010 دوایەمین توێژەری فیلۆلۆژیی ئەمازیغی نیشتەجێی تاراوگە بە ناوی (ئەرەگۆن) ئەستێرەی ژیانی لێ ئاوابوو، پاش ماڵئاوایی كردنی یەكجارەكیانەی(ناسر حامد ئەبو زێدو جابری)، ئەرەگۆنیش دوا ماڵئاوایی لە پاریس و فيكر و ژیان كرد..
ئەرەگۆن تا دوا هەناسەش هەر بەو ئومێدەوە سەری نایەوە كە فیكری ئایینی لەو سایكۆبات و دۆگمابوونە ڕزگار بكات كە موجتەهیدان و شوێنكەوتووانی بۆی دروست دەكەن.
ئەرەگۆن لە پاڵ چەند كەسایەتیەكی تری وەك(ئیدوارد سەعیدو عەرەوی و بنیس و فوئاد زەكەریا)دا هەمووان پێكەوە داینەمۆیەك بوون بۆ دروست بوونی ڕێچكەیەكی نوێ لە پێناوی گۆڕینی سروشتی بیركردنەوەی كۆمەڵگەیەكی نەریتگەریی چەقبەستوو..
ئەرەگۆن هەر بە زمانی فەرەنسایی خەریكی تیۆراندن بوو، ئەویش بۆ پشكنینی ستراكتۆری ئایینی و كۆمەڵایەتیانەی خۆرهەڵات یان بۆ لابردنی ئەو دەردو بەڵا بونیادیی و بارە سایكۆباتیانەی كە لە ناو سیستمە پەتریاركیەكاندا هەن، ئەرەگۆن دەیزانی گەر قورئان بۆ مەبەستی سیاسی و لەناوبردنی كەسانی جوایەز هەڵبگیرێت، سەرەنجام شمشێر دەخاتە دەستی هەڵگرەكەیەوەو سادیانە ملی كەسانی تری پێ دەپەڕێنرێت..
لە ئەنجامی وردبوونەوەم بۆ هەندێ توێژینەوەی وەرگێڕدراوی زاتێكی وەك ئەرەگۆن، بە تەواوی ئەوەم بۆم ڕوون بۆتەوە كە لە پاشخانی ڕۆشنبیری كوردیشدا كارەساتێكی هاوشێوەی باری سایكۆباتی عەرەبی هەیە، نەك تەنیا لە ناو پڕۆعێراقی و ئیسلامەویەكاندا بەڵكو لە ناو توێژی ئەو ڕۆشنبیرانەشدا كە هەمیشە دەست بە گالیسكەی ڕۆشنبیرە بیابان نشینەكانەوە دەگرن يان لە ناو توێژی ئەم فەریكە چالاكوان و ڕۆژنامەنووس و تەنانەت ئەندام پەرلەمانانەی كە بە تەرازووی موخابەراتی ئەو وڵاتانەی داعشیان بەردایە هەرێمی كوردستان بێستانی بارەمەعریفەی خۆیان و زانیاریە گشتیەكان دەكێشن، بێئاگا لەوەی لاسایی كردنەوەی ڕۆشنبیریی بیاباناوی لە چ قوڵفێكدا گیریان دێنێت.
لە زۆر شوێن و كاتدا بیاباننشین بەراورد بە نیوپراگماتیی خۆرئاوایی، هەست بە كەمسەریكردنی فیكری دەكات، دەیان بیرمەندی وەك كەواكیبی و بوستانی و محەمەدعەبدە و فەرەج ئەنتوان و ئەفغانی و شبلی شمیل و میشێل عەفلەق و هاوشێوەكانیان هێندەی دیلی خیتاباتی وەعزیی و بە پەخشانەكانی فتوحاتیی سپی ئیسلامەویی خۆیان خافڵاندووە، هێندەش سەرلەبەری فیكر لە تێكستەكانیاندا بە سكاڵاو نووزانەوەو ئومێد خواستنی دوور لە ڕاڤەی ڕەخنەیی و هەڵكۆڵینی مەعریفیی تژییە، واتە هەموو ئەم زاتانەی ناوم هێناون، زیاتر ڕێنماییدەر و نەسیحەتكاری چین و توێژی مامناوەند و خوێندەوارانی ئەو كۆمەڵگە ئیسلامیانەن كە لە نەستی كۆی جەماوەرەكانیاندا ڕەهاگەرییانە لە فیكر دەڕوانن، هەر ئەم تەوژم و شێوە بیركردنەوە ڕەهاگەرییەی نووسەرانی عەرەب بووە كە ئەرەگۆن و هاوڕێیانی وەك خۆی هانداوە تا لە دوایەمین دەیەكانی سەدەی بیستەمەوە بە سەرلە نوێ ژیاندنەوەی كەڵچەری ئیسلامیەوە ڕازی نەبن، بەڵكو بە دیدی ڕەخنەییەوە لە فەلسەفەو مێژووی ئەو كەڵچەرەش بڕوانن.
ئەرەگۆن یەكێك بوو لەو زاتانەی بۆ خوێندنەوەی مێژووی شارستانیەتی ئیسلامیی سوودی لە تیۆرە مەعریفیەكانی خۆرئاوا وەردەگرت..
ئینجا لەبەر ئەوەی مێژوونووسانی هاوچەرخیش بەشێكی زۆری گەلی كوردیان بە مێژووی شارستانیەتی ئیسلامیەوە لكاندووە لەبەرئەوەیە كە خوێندنەوەی ئەرەگۆن بۆ ڕۆشنبیرانی كورد گرنگە، ئەگەر بە پێی میتۆدەكانی (كانت) ئەو ڕۆشنبیریە باوەی ئەو شارستانیەتی بیابان نشینانە بپێوین، یان بیخەینە خانەی ڕۆشنبیرانی ساتەوەخت و حاڵەتی كۆرپەیی ساواوە، لەو ڕوانینەوە كە هەمیشە ڕۆشنبیرانی چەقبەستوو لە حاڵەتی كۆرپەییدا و بەرەو حاڵەتی خۆژیێنی و پێگەیین و پشت بەخۆبەستن پێویستییان بە تێپەڕینە، هاوكات كۆمەڵگەكەش بە گشتی لە حاڵەتێكدان كە خەڵكی خاوەنی دەسەڵات و بڕیاری سەربەخۆی خۆیان نین و لەبەردەم دەسەڵاتێكی دەرەكی وەك ئایین و غەیبانیەت و سوڵتانەكانی دەوروبەریاندا ملكەچن تا مژمژەو شیری ڕۆحییان پێبدەن..
لێرەوەیە كە كۆمەڵگەی كوردەواری بەرەو دەسەڵاتێكی باڵای وەها كە خەڵك خاوەنی بڕیارو هەڵبژاردن و دیاریكاری چارەنووس و درككاربن بە مافە خۆڕسك و سروشتیەكانی خۆیان پێویستی بە گواستنەوەیە، (كانت) پێی وایە هەر كۆمەڵگەیەك ئەگەر بە هەمیشەیی لە حاڵەتی كۆرپەیی ساوایی مابێتەوە و نەیتوانیبێت بپەڕێتەوە، ئەوا هەموو ڕاڤەیەكی فەلسەفیانە و ئاوێتەبوونێكی بە زاتە ئازادەكانەوە، چ واتایەكی فیكری لا جێناهێڵێت؛ بەڵكو خەڵكیی بە گشتی بە تێكستە غەیبانیەكانەوە پشتبەستوو دەبن، دواجار بە تەنیا دەسەڵاتی غەیبانیی ڕۆحیەتە نادیارەكان، دەكرێنە ئەلتەرناتیڤ و بەهاكانی ئازادی تاكەكەسی تێدا دەتوێنرێنەوە.
ئەرەگۆن تەواوی فیكری بیرمەندانی هاوچەرخیی ئیسلامی لە مەنگەنە داوەتەوە، لەسەر میتۆدگەلی زانستەكانی تریشی نووسیوەتەوە، زۆربەی ئەو بابەتانەشی وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی عەرەبی و ئینگلیزی و هۆڵەندی و ئەندنوسی و (كەمتر كوردی)، لەوانەش زانستی ئەنترۆپۆلۆژیای مێژوویی كە بە هۆیەوە دەق و تێكستە ئایینیەكانی پێ دەخوێندرێتەوە.
كاتێك داعش وهاوئاوازەكانی بە فیكرێكی تەكفیرییەوە یەخەی كورد دەگرن لە هەموو كات زیاتر پێویستیمان بە ڕێنیسانسسازێكی وەك ئەرەگۆنیەتە، بە تایبەتی لە پاش 11ی سێپتەمبەرەوە كە وەك دەزانین ڕۆژانە شانەو گرووپ و بزاڤی ئیسلامەویانەی ئیدیۆلۆژی پەڕگیرانە لە وڵاتانی عەرەبیەوە هەڵتۆقیون و پڕۆعێراقیە ئیسلامەویەكانی ناو كوردستانیش ڕێگەی هاتنەناوەوەیان بۆ چەوڕێژ دەكەن، موخابەراتی وڵاتانی ناوچەكەش بۆ لەباربردنی ئەزموونی هەرێمی كوردستان سوودیان لێ وەردەگرن.
ئێستا لە ئەوروپاش لە بەرانبەر هەندێ فكری توندەڕەوانەی ئیسلامەویەكاندا ڕاسسیستەكانی ئەوروپیی وەك پەرچەكرداریانەی كارە توندوتیژەكانی گرووپە ئیسلامیەكان ئەوانیش لە پەلوپۆهاویشتنی زیاتردان، ئەوانیش بە هەنجەتی ئەوەی فیكری توندڕەوانەی ئیسلامیی بخەنە بۆسەوەو لە ناوی بەرن پێی ئامارە فەرمیەكان دەسەڵاتیان لە هەڵكشانی زیاتردایە، چ لە ناو وڵاتانی ئیسلامی و چ لە ناو وڵاتانی ئەوروپاییدا بە دەگمەن كەسانی هاوشێوەی ئەرەگۆن هەڵدەكەوێت كە بە پرۆژەی فیكرییەوە توانیبێتیان خاڵە لاوازەكانی ناو بونیادی كەڵچەرەكان دەستنیشان بكەن..
هەر وەك چۆن پێشتریش چەندین خاڵی لاوازی هاوشێوە لە لایەن فارابی و ئیبن سیناو ئیبن ڕوشد و سەعید نەورەسی و عەبدولكەریم سرووشەوە پەنجەیان خراوەتەسەر.
هەرێمی كوردستان كە مەنزڵگای زۆر ئاینی ئیسلامی و كریستیانی و ئێزیدی و میترائی و كاكەیی و لەم دواییانەشدا سابیئی و پێشتریش بەشێكی زۆر لە نەسڕانی و یەهودی تێدا هەبوون، زۆر گرنگە بۆ كتێبخانەی شارەكانی و بۆ میتۆدە زانستیەكانی ناو زانستگاكانی كە ڕوانینە شیكارییەكانی ئەرەگۆن كە لە 21 كتێبی قەبارە گەورەدان و بۆ زۆربەی زۆری زمانە زیندووەكانی جیهان وەرگێڕدراون بوونیان هەبێت
تا وەچەی نوێ شارەزای مەعریفەی ئەم زانایە بن كە چەندە عاقڵمەندانە زەمینەی بۆ دیالۆگی نێوان ئایینەكان سازكردووە، تەنیا پێوەری هەڵسەنگاندنەكانیشی میتۆدیانەی زانستیی بوون، بە دەر لە كڵێشەبەندی و لایەنگیریكردنی سۆزداریانە بۆ ئەم یان ئەوی دژ یان لایەنگیر، هەموو پیرۆزییەكانی كەلتووری ئیسلامیی و مەعریفەی خۆرئاوایی بەسەر یەك تەرازووی عەقڵییەوە خستۆتە ژێر پرسیارو وەڵامەكانیشی بۆ ڕۆشنكردنەوەی سۆسۆلۆژیای هاوچەرخ بڵێسەیەكن، دڵنیام كتێبەكانی ئەرەگۆن لە پاڵ میتۆدە ڕەخنەییەكانی هایدگەرو نیتشەو دریداو فۆكۆو شتراوس و دی سوسێرو بۆردیۆو گۆڵدمان وهابرماسدا دەروازە بۆ چەندین ژێدەری نوێ لە ناو ڕۆشنبیری كوردیدا واڵا دەكەنەوە، تا خەڵكانی ڕۆشنبیر بە جۆرێك لە ئاوێتەبوونی زانستانەو ڕاڤەكردنی مێژووییەوە لە فكرو كەلتووری عەقڵی و ئیرادەگەر بڕوانن و دواتر بە دروستی واقیعی شارستانیانەی كوردستانیشی پێ بخوێننەوە.
ئەرەگۆن بە ئامڕازە زانستیەكانەوە، ڕیشەی دیاردەكانی دۆزیوەتەوەو بە ئاسپایی لە ماوەی شەست ساڵی خوێندنەوەو نووسینیدا ئەو خاڵە لاوازانەی دەستنیشان كردون كە كۆمەڵگە تووشی چەقبەستن دەكەن، یان ئەو تێكستانەی كە وا لە خەڵكی دەكەن، بە ڕقەوە لە كەلتوورو بیری خەڵكانی تر بڕوانن..
بە لەدەستدانی ئەرەگۆن بۆشاییەكی فراوانتر كەوتە نێوان فیكری خۆرئاوایی و بیری ئیسلامەتیەوە، بەڵام خوێنەر بە خوێندنەوەی بیرو بەرهەمەكانی ئازادییەكی دەسەبەركراو بە بوونی خۆی دەبەخشێت، تا بە تێگەیشتنەوە لە دەوروبەر بڕوانێت و لە ئاست ماف و ئازادی ئەوانی تردا زەین كوێر نەبێت..