گرنگی هاندانی وەبەرهێنان:
لە ئێستادا ئەو ئاراستەیە لەنێوان وڵاتانی جیهاندا هەیە، جا چ ئەوانەی پیشكەوتوون، یان تازە گەشەسەندوون، ئەویش هاندانی وەبەرهێنان و فەراهەمكردنی ژینگەی گونجاو و راكێشەر بۆ وەبەرهێنان، كە بونیات لە سەر ژینگەی ئابووری جێگیر دەنرێت، ژینگەی وەبەرهێنان كە خۆی لە كۆی گشتی بارودۆخ و حاڵەتی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و كۆمەڵێك یاساو رێنماییدا دەنوێنێت، هەروەها گرتنەبەری هەندێك رێوشوێن كە كار لە متمانەی وەبەرهێن دەكات و رازیی دەكات كە ئاراستەی وەبەرهێنانی بەرەو ئەو وڵاتە، یان بۆ وڵاتێكی دیكە، یان بۆ ئەو كەرتە (سێكتەرە) نەوەك بۆ سێكتەرێكی دیكە بگرێتەبەر، لای كەس شاراوە نییە كە ئابووریی هەرێمی كوردستان بە دەست كۆمەڵە گرفت و كێشەیەكەوە دەناڵێنێت، كە هەندێكی لە سەردەمی رژێمی پێشوو وەكو میرات ماوەتەوە و هەندێكی دیكەشی لە دەرهاویشتەكانی قۆناغی ئێستایە لە ناجێگیریی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، بۆیە پێویست دەكات لایەنی پەیوەندیدار كە خۆی لە دەستەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان دەبینێتەوە، كاری جددی بكات بۆ هێنانەدی ژینگەیەكی گونجاو و لەبار، بۆ وەبەرهێنان لە هەرێم كە بە شێوەیەكی هاوتەریب هاندانی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و بیانی بگرێتەوە، ئەو وڵاتەی كە یاسای وەبەرهێنانەكەی زۆرترین هاندانی وەبەرهێنانی تێدایە، دەتوانێت وەبەرهێنانی زیاتر لە وڵاتانی دیكەوە رابكێشێت.
دەبێت ئەوە لە بیر نەكەین كە وەبەرهێنانی دەرەكی راستەوخۆ وەك شمشێرێكی تیژی دووسەر وایە، بۆیە پێویست دەكات جێبەجێكردنی سیاسەتی هاندان و راكێشانی وەبەرهێنانی بیانی زۆر بە هۆشیاری و وردبینی بێت، ئەگەرنا بە پێچەوانەوە بەرەو روومان هەڵدەگەڕێتەوە و دەبێتە شمشێرێكی زاڵ لە سەر ئەستۆی ئەو دەوڵەتەی كە وەبەرهێنانی تێدا ئەنجام دەدرێت، یان میوانداریی وەبەرهێنەرانی بیانی دەكات. لە هەمان كاتدا راست و دروست بەكارهێنانی دەبێتە بڕبڕەی بەرەوپێشچوون و پەرەپێدانی ئابووری، بەپێچەوانەوە گەندەڵی و داڕمانی ئابووری و ماڵوێرانیی بە دوادا دێت.
پەرەپێدانی ئابووری و مرۆیی:
بەرەوپێشچوونی پەرەپێدانی ئابووری و پەرەپێدانی مرۆیی لە سایەی سیستەمی حوكمڕانی جێگیردا بەدی دێت، هەروەها پێدانی رۆڵی راستەقینەی كەرتی تایبەت لە ژیانی ئابووریی خۆی و ددان پێدانان بەوەی كە وەبەرهێنان لە پیشەسازیی ستراتیژی لە سەرەتادا پێویستی بە پاڵپشتیی بەهێزی حكومەت هەیە، بەتایبەت لە بواری توێژینەوە و بەرەوپێشبردن، هەروەها بەرەوپێشبردنی پیشەسازی پێویستە پاڵپشتی لێ بكریت، بە تەركیزكردن لە سەر پاڵپشتیكردنی خوێندن و خوێندنی باڵا و بەرەوپێشبردنی، پێویستە لە هەرێمی كوردستان بە هەنگاوی یەك لە دوای یەك كار بۆ دامەزراندنی چەند دەستەیەك بكرێت، لەوانە: دەستەی كوردستانی بۆ پەرەپێدانی پیشەسازی، دەستەی بەرهەمهێنانی نیشتمانی، دەستەی گەشەپێدانی بازرگانیی دەرەوی هەرێمی كوردستان، دەستەی پیشەسازیی قورس.
هەروەك ئاشكرایە وەبەرهێنان لە ئەسڵدا چەمكێكی ئابوورییە و دوایی لە بواری قانوونیدا رێكخراوە و تەنیا تاكە بوارێك ناگرێتەوە، بەڵام ئەم چەمكە، یان ئەم وشەیە بەردەوام وەبەرهێنانی لە خۆیدا كردووە و دەیكات، تەنیا لە چوارچێوەی وەبەرهێنان لە بواری سەرمایەدا خۆی قەتیس نەكردووە، بەڵكو بەردەوام لە فراونبووندایە، لە رۆژگاری ئەمرۆدا وەبەرهێنان بە زۆر شێوە و لە بواری هەمەجۆردا ئەنجام دەدرێت، وەك: وەبەرهێنان لە بواری ئاو، وەبەرهێنان لە بواری رۆشنبیری، وەبەرهێنان لە بواری ژینگە، وەبەرهێنان لە بواری نەوت، یان گەشتوگوزار، یان لە بواری ئایینی، یان لە بواری زانست و فێربووندا، یان لە بواری تەكنۆلۆژیا و لە بواری میدیایی و ..هتد.
پێویستە ئەوە لە بیر نەكەین كە پەرەپێدانی ئابووری بەبێ پەرەپێدانی مرۆیی بەدی نایەت، چونكە زۆربەی وڵاتانی جیهان كە لە ئاستێكی بەرزی پەرەپێدانی مرۆییدان، ئەگەر لە سەرەتادا دەستیان بە پەرەپێدانی مرۆیی نەكردبێت، هەردووكیانیان پێكەوە دەست پێ كردووە، پەرەپێدانی مرۆیی لە: خواردن، فێركردن و تەندروستی پێك دێت.
پەرەپێدانی مرۆیی لە دروستكردن و فەراهەمكردنی ژیاندا راگر و پشتێنەی نیشتمان و هاووڵاتییە، وەبەرهێنانی مرۆیی كە نهێنیی پڕۆسەی پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتیی گشتگیر و بنەڕەتییە، واتە هەر چۆنێك بێت، ئەگەر پێشكەوتنی و پەرەپێدانی خودی مرۆڤەكەی لەگەڵدا نەبێت، ئاستەكانی وەبەرهێنانی ماددی لە فراوانبوون و پێشكەوتن و بووژانەوە سەركەوتن یاوەری پەرەپێدانی مرۆیی نابێت و بە ئەرێنی بۆی نانووسرێت، بەڵكو تەنیا پەیكەر و باڵەخانە و ئەپارتمان و تاوەر و بینای بەرز و دەزگای بێسوود دەبن، پەیوەندییەكی راستەوانە لەنێوان پەرەپێدانی مرۆیی و پەرەپێدانی ئابووریدا هەیە، لێرەدا پرسیارێك دێتە كایەوە، ئەویش ئەوەیە كە دەبێت كامیان لە پێش ئەوەی دیكەیان بێت، وەبەرهێنان، یان پەرەپێدان؟ لە وەڵامدا دەڵێین: پرۆسەی وەبەرهێنانی دروست پەرەپێدانی ئابووری و مرۆیی بە دوای خۆیدا دەهێنێت.
پێویست دەكات گرنگی بە پەرەپێدانی مرۆیی بدەین، چونكە پەرەپێدانی راستەقینە بە مرۆڤ دەست پێ دەكات و بە مرۆڤ كۆتایی پێ دێت، ئەو بەرهەمەی كە سەرچاوەكەی توانای ئادەمیزاد و زانستەكەی و شارازییەكەی بێت، ئەوا دەمانگەیەنێتە راستییەكی مێژوویی كە بریتییە لەوەی (ئادەمیزاد بە توانا راهێنراوەكانی دەتوانێت سەرچاوە سرووشتیەكان بتەقێنێتەوە و بیانگۆڕێت بۆ بەهایەكی ئابووری و بۆ هەبوونی دارایی)، لێرەدا پێشەكی دەدەرێتە لایەنی مرۆیی لە پەرەپێدان، بۆیە پێویستە پێشەكییەكی رەهای پێ بدرێت، تا بتوانێت پیشەسازیی پەرەپێدان بێنێتە كایەوە، نەوەك كڕینی سیما و رووكەشەكەی، تا بتوانین پەرەپێدانێكی قووڵ و راستەقینە بێنینەدی كە بە ئادەمیزاد دەست پێ بكات و بە ئادەمیزاد كۆتایی پێ بێت. پەرەپێدانی سەرچاوەی مرۆیی بریتییە لە خواردن و فێركردن و تەندروستی و مەشق و پێگەیاندن.
دەبێت ئەوە بزانین كە جیاوازی لە نێوان پەرەپێدانی ئابووری (التنمیة اڵاقتصادیة)و گەشەسەندنی ئابووری ( النمو اڵاقتصادي) چییە:
پەرەپێدانی ئابووری بریتییە لە گواستنەوە لە باری كۆمەڵایەتی دواكەوتوو بۆ باری كۆمەڵایەتی پێشكەوتوو، كە ببێتە هۆی گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی و ریشەیی لە شێوازی بەرهەمهێنانی بەكارهاتوو لە رۆشنبیریی بنەڕەتیدا. هەرچی گەشەسەندنی ئابوورییش هەیە، وەك ئاماژەپێكەرێك، یان هێمایەك، یان پێوەرێكە كە شێوازی دەرەكی چەندایەتییی پڕۆسەی پەرەپێدانی ئابووری پێچەوانە دەكاتەوە، كە پێشكەوتنێك لە شێوازی بەرهەمهێنان لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، كەواتە وەبەرهێنان بریتییە لە دروستكردنی سەرمایە و زیادكردنی قەبارەی ئەو سەرمایەیەی كە هەیە، یان بریتییە لە بەگەڕخستنی سەرمایە بۆ زیادكردنی داهات، یان بریتییە لە پارە سەرفكردن بە شێوەیەك لە شێوەكان بۆ بە دیهێنانی زۆرتری داهات بێت لە دواڕۆژ.
وەبەرهێنانی دەرەكی (بیانی) راستەوخۆ بریتییە لەو وەبەرهێنانەی كە گواستنەوەی هۆكارەكانی بەرهەمهێنانی جیاواز لەخۆ دەگرێت، لە سەرمایە و تەكنەلۆژیا و ئامرازەكانی بەرهەمهێنانی پێشكەوتوو و توانا مرۆییەكان لە شێوازی دامەزراوەیی، بە گوێرەی چوارچێوەی قانوونی و رێكخستنی لە ولاتی میواندا، بۆ ئەوەی بەرژەوەندیی وەبەرهێنەران و دەوڵەتان لە لایەك و بەرژەوەندیی دەوڵەتی میواندار لە لایەكی دیكە بێتەدی، تا لە بواری پەرەپێدان و گەشەكردنی ئابووری و مرۆییدا ببێتە هاوكارێكی نێودەوڵەتی، ئەو بارودۆخانەی كە ئاماژەمان پێ كردن، لەپێناسەی ژینگەی وەبەرهێناندا بە رەگەزی بەیەكداچوو دادەنرێن، كە كار لە یەكتری دەكەن و كاریگەرییان لە سەر یەكتری دەبێت و هەموویان رەگەزی گۆڕدراون كە كارلەیەكتركردنیان بارودۆخی نوێ و، دەرئەنجام و دەرهاویشتەی جۆراوجۆر دەهێنێنە كایەوە، دەرئەنجامەكانیشیان وەكو هۆكارێكی راكێشەر، یان دوورخەرەوە بۆ وەبەرهێنان دەگۆڕدرێن، پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین، كە پلەی كاریگەریی ئەو هۆكارانە لەسەر بڕیاری وەبەرهێنەری بیانی دەبێت، كە لە ولاتێكەوە بۆ ولاتێكی دی دەگۆڕدرێت، بە روونی پلەی كاریگەریی ئەو هۆكارانە كە پێشتر ئاماژەمان پێ كردن، كاتێك بە دیار دەكەوێت كە بەراورد لە نێوان وڵاتێكی پێشكەوتوو وڵاتێكی تازەپێگەیشتوودا دەكەین، بەم شێوەیە دەتوانین بڵێین: وشە، یان چەمكی وەبەرهێنان، وشەیەكی زۆر هەستیارە، كە كاریگەریی دەكات و كاریگەریی لە سەر دەبێت بە هەموو ئەوەی لە چواردەورەیدا هەیە، لێرەدا زۆر بە ژینگەی مرۆڤ دەچێت، كە هەموو ئەو رەگەزانەی چواردەوری كاری لێ دەكەن، وەكو خاك و هەوا و ئاو و ژاوەژاو و.. هتد. دەتوانین بڵێین: لەلای یاساناسان لە پێناسەی سیستەمی گشتی نزیك دەبێتەوە.
پێویست دەكات دەستەی وەبەرهێنانی كوردستان بەرنامە ئامادە بكات بۆ بازاڕگەریی وەبەرهێنان بە شێوەی پلانێكی تەواو و، پەیڕەوی شێوازێك بكات كە پشت بە چاوپێكەوتن و دیدار لەگەڵ وەبەرهێنەران ببەستێت لە دەرەوەی هەرێم و بە شێوەی تاكەكەسی بەدواداچوونیان بۆ بكات و، نووسینگەی خۆی لە هەندێك وڵاتانی جیهان بكاتەوە، هەروەها پێویستە دەستەی وەبەرهێنان لە هەرێم بەشداری لە كۆنفڕانسەكانی نێودەوڵەتی بكات كە سەبارەت بە وەبەرهێنان ئەنجام دەدرێت، هەروەها كاربكات بۆ گرێدانی كۆنفڕانسێكی نێودەوڵەتیی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان. جگە لە دانانی ستراتیژێكی مامناوەند بۆ وەبەرهێنان لە هەرێم، دەبێت دەستە كاری جددی بۆ مۆركردنی ئیتفاقیاتی وەبەرهێنان لەگەڵ دەوڵەتان بكات، یان هەوڵ بدات، ببێتە ئەندام لە رێكخراو و سەنتەرە نێودەوڵەتییەكان، كە پەیوەندییان بە وەبەرهێنانەوە هەیە.
لە كۆتاییدا سوودوەرگرتن لە ئەنجامی ئەو هەوڵ و كۆششانەی كە دەدرێت بۆ راكێشانی وەبەرهێنانی دەرەكی، دەتوانین بگەینە ژمارەیەكی تەواو لە دەستپێشخەری، یان رۆڵ، دوای لێكۆڵینەوە و شرۆڤەكردنی ئەو بیروڕایانە و بەكارهێنانی هەندێ پێوانە بۆ تاقیكردنەوە، هاوكات دەتوانین بگەینە هەندێ دەستپێشخەریی بنچینەیی كە دەستە دەتوانێ پشتی پێ ببەستێ و لە قۆناغی داهاتوودا جێبەجێیان بكات. ئەو پێوانانەی كە دەتوانرێ لە هەڵبژاردنی گرنگترین ئەو دەستپێشخەرییانە بەكاربێن ئەمانەن:
پێشخستنی ئەو دەستپێشخەرییانەی كە كاریگەریی ئابووریی باڵایان هەیە .
ئەو دەستپێشخەرییانەی كە بە شێوەی خێرا ئەنجام دەدرێن.
ئەو دەستپێشخەرییانەی كە خەرجیی تێچوونیان كەمە.
ئەو دەستپێشخەرییانەی كە لە جێبەجێكردندا ئاڵۆز نین.
ئەو دەستپێشخەرییانەی كە بە ئاسانی مرۆڤی كرێگرتەی پێویست بۆ جێبەجێكردنی پەیدا دەبێ.
ئەو دەستپێشخەرییانەی كە لە سەر ژێرخانی ئابووری و كۆمەڵایەتیی هەرێم مەودا و و پانتاییەكی ستراتیژییان هەیە.
لە كۆتاییدا پێویست دەكات كە لایەنی پەیوەندیدار لە هەرێمی كوردستان هەوڵ بدات بە پەلە و بە جددی وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە: ئایا تا چ راددەیەك هۆكارەكانی راكێشانی وەبەرهێنانی بیانی لەئارادایە بۆ هەرێمی كوردستان؟ یان بە شێوەیەكی دیكە پرسیارەكە بورووژێنین، ئایا ژینگەی وەبەرهێنان لە ئێستادا لە هەرێم (واتە پاش تەواوبوونی شەڕی داعش لە پاش هێرشەكەی بۆ سەر هەرێمی كوردستان لە رێكەوتی 3- 8 -2014 بۆ راكێشانی وەبەرهێتەرانی بیانی لەبار و هاندەرە، یان نەخیر لەبار نییە؟ لە كاتی وەڵامی نەخێر، هۆكارەكان كامانەن؟ چۆن دەبێت كار بكەین لە پێناو چاككردن، یان باشتركردنی ژینگەی وەبەرهێنان لە هەرێم، تا وای لێ بكرێت كە وەڵامی داواكارییەكانی وەبەرهێنەرانی بیانی بداتەوە، یان دابینی بكات، بە بێ ئەوەی لە گەڵ ئامانجەكانی ئابووریی نیشتمانیدا ناكۆك بێت؟






* زانكۆی سەلاحەددین - كۆلێژی ياسا
پ. ی. له ياسای بازرگانی و وەبەرهێنان

تایبەت بۆ گوڵانی نووسیوە