ئاخ و خاک بھا و تشتەک پیرۆزە، ئەڤ پیرۆزییە ھنگی کفش و ئاشکرا دبت دەمێ دبینین نەتەوەیەک وەک کوردان و گەلەک نەتەوێن دیترێن دەڤەرێ و جیھانێ ژ پێخەمەت پاراستنا وێ ھزاران شەھیدا پێشکێشی ئاخ و وەلاتێ خوە دکەن، و کوردستانی پیشەنگن و د ڤێ چەندێدا سەرکاروانییا مرۆڤاتیێ دکەن.
****
پێناسەیا سایکۆلۆژی بۆ تێگەھێ ھەرێمداریێ (territoriality): بریتیە ژ ھەر رەفتارەک و کریارەکا تاک یان گرووپەک لسەر بنەمایێ خۆدانبوونێ و لدویڤ ئاستێ تێگەھشتنا خوە لدۆر جھەکێ نیشان ددەن. زانایێن وەک ئالتمان و چێمرس (Altman, I. and Chemrs, M., ١٩٨٠) د بەرھەمێ خۆ بناڤێ” ژینگە و فەرھەنگ “ سێ جۆرێن ھەرێما دیاردکەن : جۆرێ ئێکەم، جۆرێ دووھەم، جۆرێ گشتی.
جۆداھیا دناڤبەرا واندا بۆ ئاستێ گرنگیا وێ ھەرێمێ لنک تاکی یا گرووپەکێ د زڤڕت، و نەخاسمە گرنگیا گرێدایی ب ژیانێ ڤە. ھەستا ھەرێمداریێ بۆ ئاڤاھییەکێ و خانی زۆر یا بھێزە و ھەرێمداریا جۆرێ دیتر و دووھەم تێدا ھند یا گرنگ نینە چۆنکی کۆنترۆلا وێ ھندە ھندی دەلیڤە بۆ بکارئینان و مفا ژێ وەرگرتنا وێ ھەبت. بۆ نموونە پۆلا خۆاندنێ یان ژۆرا فەرمانبەرەکێ. ھەرێمدارییا گشتی بۆ تاکەکێ وەکی ھەر تاکەکێ دیتر ژ مەلیونان کەسانە و کۆنترۆلا وێ گەلەک بزەحمەتە، بۆ نموونە بکارئینانا دەریایی ل وەلاتەکێ.
ھەرێم(territory) د ژیانا مرۆڤ ( و بەلکۆ گیانەوەراندا ) گرنگیەک تایبەت یا ھەی، و دھێتە دیتن، و تا رادەکێ نە گھۆرە، و مەزنترە ژ ڤالاتی یان بۆشاھییا کەسۆکی(personal space) کۆ سنوور و تۆخیبەکێ نە لبەر چاڤێ دەورووبەرێ مرۆڤەکییە، نابیت کەسەک دیتر بێی رەزامەندییا وی کەسی بێتە ناڤدا. بۆ نموونە دەمێ کەسەک بیانی یان نەحەز بۆ سلاڤێ یان گرتنا مرۆڤی دئێتە ناڤ بازنەیێ بۆشاھییا کەسۆکی کارڤەدانێن مرۆڤان لدویڤ کەسایتیا وان و پەروەردە و کەلتوور و فەرھەنگێ وی بەرامبەر کەسێ دیتر جۆدایە. مەودایێ دوو کەسێن ھەڤال و ھۆگر یان ئەڤیندار د بۆشاھییا تایبەت و کەسۆکی دا گەلەک کێمترە ژ کەسێن دیتر. ئەم رەرفتارێن گرێدایی ب ھەرێمداریێ د ھندەک کاودانان دا ب چاڤ د بینین:"پارککرنا ترۆمبێلا لڤێ گۆڕەپانێ قەدەغەیە"، یان "نابت کەس گلێشێ خۆە بکتە ڤی جھی"، ... ھتد.
مەزنترین فاکتەرێن حەز و ئارەزوویا خوە ب خۆدانێ تشتەکێ و جھەکێ زانین بۆ پێدڤیاتی و پالدەرێن دەرەکی و ناڤخۆیی د زڤڕن. ئەڤ ھەر دوو فاکتەرە نەکو دبنە دەرگەە تا کەسەک بزاڤێ بکەت جھەکێ کۆنترۆل بکەت. ھەتا کۆ لناڤ گیانەوەراندا ئەڤ رەفتارە دھێتە دیتن. سەگەک ب پێداکرنا میزێ ب بەر یان ستوین یان دیواران سنوور و تۆخیبێ ھەرێمدارییا خوە دەستنیشان دکەت.
ھندەک زانا وەسا دبینن رەفتارێن گرێدایی ب ھەرێمداریێ لنک مرۆڤان، وەک گیانەوەران رەمەکی و بۆماوەییە. ژ ڤان زانایا لۆرەنز، کۆ وەسا ھزر دکەت مرۆڤ و گیانەوەر توخیبێن ھەرێمداریا خۆ ژ پێخەمەت دویرئێخستنا یێن دیتر دەستنیشان دکەن و د پارێزن. تیۆریێن فێربوونی (learning theories) ڤێ رەفتارێ ب بەرھەمێ کارتێکرنا جڤاکی و داب و نەریت و رەوشت و تیتال و کەلتوور و فەرھەنگێ وێ جڤاکێ د زڤڕینن. مرۆڤ، لدویڤ ڤێ تیۆرێ ب جڤاکیبوونێ (socialization) فێردبن کا چەوا لدویڤ ھندەک یاسایا ببنە خۆدانێ ھندەک جھان. گرووپەک دیتر ژ زانایا ھەر دوو فاکتەرێن بۆماوەیی و فێربوونێ ب گرنگ د زانن، وەکی (Bell, et al, ١٩٩٠).
دیارە ھەر دەمێ تۆخیبێن ھەرێمداریا کەس و گرووپ و ( ھەتا کۆ گیانەوەرەکی ) کە تە بن گەفێن کەس یان گرووپەک دیتر، کارڤەدانێن جۆدا یێن ھەین، و بەلکۆ بگەھتە ئاستێ توندوتیژیێ ژی، مرۆڤ ب گشتی و لدویڤ ئەو ئەقل و مەژیێ ھەی گەلەک پترتر د تۆخیبێن ھەرێمدارییا یێن دیتر د گەھن و زووی ب زووی خوە لێنادەن تنێ ئەو نەبت یێ دوژمن یان دەمارگیر و ریسکگەرا نەبت. مرۆڤ لبن رۆناھییا ئەقلی بۆ چارەسەرییا ڤان ئاریشان پەنایێ بۆ یاسایێن ناڤخۆیی یان ناڤدەولەتی دبەن. تنێ وەلات و نەتەوە و گرووپەک داگیرکەر یان تیرۆریست نەبیتن کۆ گۆھدارییا ھیچ یاسا و بنەمایەکێ مرۆڤی و جڤاکی و کەلتووری ناکەن، و دبینین ئاستێ توندوتیژیێ ھندەک جاران خوە ل ھزاران و ملیونەھا کەسان ددەت، وەک ئەوا دگەل نەتەوێ کورد یان گەلەک نەتەوێن دیتر یێن دەڤەرێ و جیھانێ ھاتیە کرن، و ئەنفال و کێمیا بارانکرنا حەلەبچە و جینۆسایدا شنگال و دەڤەرێن کوردستانێ پشکەکن ژ دەربازکرنا تۆخیبێن ھەرێمدارییا نەتەوەێن کورد و یێن دیتر ل کوردستانێ. ھەکەر ئەم باش ھزرێ تێدا بکین و خوە لێ ل گێلی نەدین ئەڤ کارە جۆرەک ژ ئەنفالەکا خوەبخوەییە.
لسەر ئاستێ بچوویک ژی ئەڤ ئاریشە دھێنە دیتن. ئەڤێن خوارێ مۆدێلێ کەڤنێ ژێستاندنا گۆند و ملکێ خەلکێ بی. بۆ سەدان سالە ل کوردستانێ مالبات و ئویجاخ و گۆندی و خۆدانێن دەڤەر و گۆندێن خوە نە، لێ ھندەک جارا ھندەک کەس و لایەنان ئەو تۆخیبێن پێدڤی بوویە لبەرچاڤ وەرگرن، ب زۆرداری و زاڵمانە دەربازکرینە و بینە ئەگەرێ داگیرکرنا وی گۆندی و وێ دەڤەرێ، و تێکدانا وێ و کۆشتن و کۆچپێکرنا ئاکنجیێن وێ و ھەر دەنگەکێ نەرازی لسەر ڤێ کریارا دڕندانە. جاران ئەڤ داگیرکەرە ب ڕەنگەێ پلاندارشتی یان ژ نیشکەکێڤە ئەڤ کارە دکر. بسەر وی گۆندیدا دگرت و ھەمی د کۆشتن یان ب جۆتەکێ کێلانێ جارەک دوو جاران خۆدانێ وێ یێ سەرەکی د جەڕباند ھەکەر کەسەکێ زۆردار و بێبەخت بایە دبیت خۆدانێ گۆدانی ژ پێخەمەت پاراستنا گیانێ خۆە دەست ژ وی جھی و زەڤی و شۆڤێ بەردابایە، و ھەکەر دەنگ کربایە دبیت ئەڤێ داگیرکەر یان گەفێن خوە زێدەتر بکەت و کۆشتنێ بکەت یان ھەکەر کۆلافە و ترسنۆک بایە ب ھێجەتان خوە ژ وێ ئاریشێ دابایە پاش، یان وەکی مەزن دبێژن:" ھەکەر دیت ئەزم ھەکەر نەدیت دزم"! و یان گەلەک جاران ئەو زەڤی ب بھایەک کێم یان ب خۆرتی ژ خۆدانێن وان ستاندینە و گەلەک ژ وان ژی فەلەیێن خۆجھی بینە کە کوردێن رەسەنن و لدویڤ ژێدەران تنێ ئایینێ وان مەسیحییە. ھەتاکۆ نۆکە ژی دویندەھێن وان دان ب ھندێ نادەن کو ئەو زەڤی و گۆند نە یێ بابۆکالێن وانن بەلکۆ یێن ژ خەلکێ ھاتینە ستاندن و دزانن ژی خەلکێ خۆدانێ وی عەردی یێ لسەر دەستێ مرۆڤێن وی و بابێ وی ھاتینە کۆشتن و دەربەدەرکرن لێ نەک دەستا ژێ بەرنادەن بەلکۆ ھندەک ژ وان ژ بابۆکالێن خوە زاڵمتر دەرکەتینە و نۆکە ھەمان ھزرێ بناڤێ یاسایێ و سیاسی ئەنجام ددەن. راستی ژ لایەکیڤە گرییا مرۆڤی بۆ خوە و خەلکێ خوە تێت ژ بەر ڤان زۆردارا، و ژلایەک دیترڤە کەنییا مرۆڤی ب ئاقلێ وان تێت و بیرا مرۆڤی ل ھندێ تێت ڤی ئەردی و ئاخێ ھزاران مەلیۆن سالە ھزاران ھزارێن وەکی وان داعۆیراین و بۆ کەسێ نەمایە و ھێشتان ئەڤ تۆخمە کەسە بۆ خوە وانەی وەرناگرن و دبت بۆ بۆستەکا ئاخێ و زەڤییەکا کۆ نە مافێ وی و نە ماێێ وی تێدچت کەسانەکێ ژی ب نەمەردی بکۆژت. خوەلیسەر دێ کیڤە بی و چەوا ژ (عەزابا وژدانا) خوە قۆرتال بی. بەدبەخت تو بۆ کێ وی کاری دکی؟
یان مۆدێلەک دیتر ئەوبی دا ل سنوورێ وی گۆندی کۆتانەکێ ب خواستن یان ھەر رەنگەکێ ھەبت دروست کەت و پشتی چەند سالان چەند دیدەڤان خوە ل ئاقارێ وی گۆندی و پاشی دەست دەینانە سەر یان بناڤێ چەرێ و ب ھێجەتا نەبینا چەرێ و ژ دەستدانا تەرش و تەوالێ خوە و چەراندنا پەزی. و رەشەکێن خوە لخوە کۆم کەت و خوە کەتە خۆدانێ وی جھی. نموونە بۆ ڤێ داگیرکرنا ھەرێمداریێ ل ھەرێما کوردستانێ ھند گەلەکن کۆ دبیت ھەکەر پشتی گەفێن دوژمنی و داعش و بەعسێ ب مەزنترین دربێن کۆژەک ل پەیکەرێ ڤێ ھەرێمێ بھێتە ھژمارکرن. لسەر دەمێ بەعسێ، وەکی سال و چەرخێن بەرێ، کۆ یاسایێن دارستانێ بسەر ھەرێمێدا زال بی، ئەڤ دیاردە د مەزنترین ئاستێ خوە دا بوویە. نۆکە ھزاران کۆشتی، بەرزە، ئاوارە، پەریشان و نەساخ، و ھزاران گۆندێن چۆل و وێران ل ھەرێما کوردستانێ ھەنە، نە چونکی ھێز و گەریلایێن پەکەکێ و جەندرمێن تورک یان سوپایێ پاسداران ل وی جھی شەری دکەن یان لبن دەستێن داعشێ و... ھتد، دانە، بەلکۆ چونکی ھندەک کەس و لایەنان ب زۆرداری ئەو کارەساتە ئافراندینە و کەس نینە د ھەوارا وان کەسێن بووینە قوربانی بچن. چونکی زۆرداران ھەمیشە ھندەک رەشەکێن دناڤ دام و دەزگەھێن میری و سیاسی و حزبی و یاساییدا یێن بۆ خوە راکێشاین دا لدەمێن زۆردارییا وان بۆ وان پنی بکن و ڤەشێرن یان پشتا وان بگرن. ئەڤە مەزنترین زیانا سیستەمێ جڤاکییا مەیە و مەزنترین گۆرزە ل پەیکەرێ دیمۆکراسییەتێ و مافێن مرۆڤاتیێ و بەرەف کۆمەلگەھەکا دامەزراوەیی چۆنێیە. دلێ ھزاران کەسان ژ دەستھەلاتا سیاسی شکایە چونکی داگیرکەرێن گۆند و وارێن وان نۆکە لبن سیبەرا دەستھەلاتێ د بلندترین ئاستێ دەستھەلاتێدایە.گەلەک ژ وان پشکدارییا سیاسی د ھەلبژارتن و بزاڤێن دیترێن سیاسی، ئەوێن ب ھێڤێنێ دیمۆکراسیەتێ ل ھەرێمێ دھێنە ھژمارتن، ناکەن ژبەر ڤێ ئەگەرا لسەری ھاتیە گوتن. وەک ڤەکۆلینێن بسپۆرێن دەروونناسیێ ل ھەرێما کورستانێ لڤان چەند سالێن دۆماھیکێ دەرئێخستی دویرەپەرێزییا سیاسی لنک گەلەک کەسان ژ ئەگەرێن ھەبوونا فاکتەرێن وەکی نەدادپەروەری و زۆرداری و نەیەکسانیێ و گەندەلیێ بوویە و ئەڤ داگیرکرنا ھەرێمدارییا ھندەک کەس و لایەن و گۆندان لسەر دەستێ ھندەک داگیرکەرێن ناڤخۆیی ل دەڤەرێ پشکەکە ژ وێ گەندەلیێ.
ھزاران کۆڕێن ژ ڤی بابەتی لشەرێ دژی داعش و بەعسێ، و بۆ پاراستنا ئاخا کوردستانێ خوە کرییە قوربانی، لدەمەکێ گۆندێ وی بخوە لبن دەستێ نیمچە داعش و بەعسیەک دیترە، یێ سەردەمەکی بابۆکالێن وی و ئەو بخوە ژ بەر دەستێن وان رەڤین و بەلکۆ بزاڤا کۆشتنا وی ھاتبتەکرن و وەک سەدان کادرێن بڤی رەنگی ھاتینەشەھیدکرن و ھەتانۆکە ژی مافێ وان نەھاتیە ستاندن.
یا فەرە و پێدڤییە دەستھەلاتا سیاسییا ھەرێما کوردستانێ و نەخاسمە کابینەیا نوی یا حکومەتێ، کۆ جھێ ئومێدا گەلەک کەسانە، د پرۆگرام و ھەوا چاکسازییا خوە دا ئاڤرەکێ لڤی بابەتی بدەت و بدۆماھی ئینان بڤان جۆرە داگیرکرنا زۆردارانە، متمانە و باوەریێ بۆ ھزاران کەسێن کۆ مافێ وان لسەر دەستێ چەند دەە کەسان ھاتییە خۆارن، بزڤرینن. ب پشتگرێدان ب یاسا و نەخشەیێن جۆگرافیایی یێن کەڤن و سەردەمێ ئێکەم سالێن دابەشکرنا گۆند و وار و چیا و نھالێن دەڤەرێ، و کەسێن رە سپی و باوەرپێکری، و لیژنەیێن تایبەت و دیر ژ بنەمایێن عەشایری و خزمخزمانێ و بەرژەوەندیێن بچوویک و بەرتەنگ و کۆرت مەودا، و دویر ژ ھەر یاری و فرت و فێلێن یاسایی و عەشایری و ھۆز و ئویجاخکانێ، و لبن سیبەرا دادپەروەرییا دەستھەلات و حکومەتا ھەرێمێ دشێت دۆماھیک ب گەلەک ژڤان رەفتارێن داگیرکەرانە بھێت ئینان و نەخاسمە ل سالێن داھاتی و ژ ئەگەرێ باشتربینا کاودانێن سیاسی و جێگرییا وێ، و پاشڤەکێشانا ھێزێن داگیرکەرێن پەکەکێ و تورک و بیانی، و بلندبوونا بھایێ فێقی و بەرھەمێن خۆمالی و کشتوکالی، خەلکەک زێدەتر ژ جاران دێ ل گۆندێن خوە زڤڕن و ئەگەر ئەڤ ئاریشە ھۆسا نە چارەسەرکری بمینن دیر نینە کارەساتێن وێ ژ ئەنفال و داعش و... ھتد، کێمتر نەبن. چونکی ئاخ و وار لنک تاکێ کوردستانێ پیرۆزە و چ ھێز و کەسێن داگیرکەر قەبیل ناکەت، و ئەڤە دزییەک مەزنە و دژی بھا و بنەمایێن کوردەوارییە، و وەک جەنابێ سەرۆک بارزانی د فەرمووت "پێدڤییە بھایێن رەسەن بزڤڕن". ئەو بھایێن رەسەن ئەون یێن رێبازا بارزان لسەر ھاتیە ئاڤاکرن و بریتییە ژ پاراستنا وان مرۆڤێن خوە دایە بەر سیبەرا دادپەروەرییا وان و ستاندنا مافێ وانە ژ زۆرداران، و قوتابخانا بارزان د ڤێ چەندێ دا یا پێگۆتییە. ئەڤ کارە ژی تنێ برێکا دەستەیا دەستپاکیێ یان کۆمیسیۆنەکا تایبەت و نھێنی و باوەرپێکری و وێرەک و بێلایەن دھێتە بجھئینان، تا ڤان جۆرە ئاریشە و زێدەگاڤیا پەیدا و ئاشکرا بکت و دویڤداچۆن و چارەسەری بۆ بێتەکرن.
-ئەڤ بابەتە ل رۆژنامەیێن خەبات ژمارە ٥٧٤٥ ل ٨/٥/٢٠١٩ لاپەڕە ٩ و ھەروەسا دووبارە ل رۆژناما ئەڤرۆ ژمارە ٢٥٧٦ ل ٧/٥/٢٠١٩ بەپەڕێ ١٢ ھاتیە بەلاڤکرن.
-بابەت ژ لایێ ئەیاز یوسف گوللی / ھاریکارێ ڤەکۆلەر ل فاکولتیا پەروەردە ھاتیە تایپکرن.

*بسپۆرێ زانستێت پێداگۆگی و سایکۆلۆژیک ل زانینگەھا زاخۆ