ئایینی ئیسلام وەك كۆتائایینی خودا بۆ سەر دوورگەی لە رێگەی پێغەمبەر محەمەد (د.خ) لە جەزیرەی عەرەبییەوە بۆ هەموو جیهان بووە، كە پەیامی خودا كورت كرایەوە لە قورئانی پیرۆز، كوردیش وەكو نەتەوەیەك پەیوەندی بەو ئایینەوە هەر لە سەرەتای بانگەوازی ئەو پەیامە لە سەردەمی عومەری كوڕی خەتتاب، زۆرینەی كوردەكان لە رێگەی ئاشتی و سوڵحەوە بوونە موسڵمان كە زۆربەی گەلەكانی تر لە رێگەی چەك و شەڕەوە بوونە موسڵمان، لەوانە: فارس، ئەو كات توركیا هەر نەبوو لەو ناوچەیە.
كورد بە درێژایی مێژووی موسڵمانبوونی پابەند بووە بە فەرمانەكانی ئایین و جوانیەكانی ئایین، زۆرێك لە مێژوونووسان باسی دڵسۆزی و لێهاتوویی كوردی موسڵمان دەكەن، كە دەیانتوانی وەكو زۆرێك لە نەتەوەكانی دیكە دەوڵەتێكی سەربەخۆ دروست بكەن، بەتایبەت كاتێك سەڵاحەدینی ئەیوبی دەستی بەسەر میسر و شامدا گرت، بەڵام لەبەر ئیخلاسی و دڵسۆزیی كورد بۆ ئایین و خەلافەتی ئیسلامی وای نەكرد، بەڵكو حكومەتی دایەوە دەست خەلیفەی عەبباسی لە بەغدا.
كورد لە رووی كۆمەڵایەتی رۆڵی گەورەی پیشانداوە بە گەلانی دیكەی موسڵمان و توانیویەتی ببێتە هەوێنی ئاشتی و پێكەوەژیان لە ناوچەكە، كورد لە وڵاتی خۆی -ئەوەی هەیبوو- تاكو ئێستا هیچ پێشلكارییەكی ئەنجام نەداوە دژی نەتەوە و ئایینەكانی دیكە، بە پێچەوانەوە هەموو گەل و ئایین و ئایینزاكان حەساونەتەوە لەژێر دەسەڵاتی كوردی، ئەوەی ئێستاش لە باشووری كوردستان دەبینرێت باشترین بەڵگەیە، كە دەبینین شیعە و سوننە (هەردووكیان عەرەبن وەكو نەتەوە، بەڵام مەزهەبیان جیاوازە) لە عێراق پێكەوە هەڵناكەن و دێنە كوردستان لە یەك گەڕەك دادەنیش وەك برا. لە رووی زانستیشەوە وەك عەرەب دەڵێن: (حدث ولا حرج)، كورد چەندین زانای گەورەی هەبووە و ئێستاش هەیەتی لە هەموو بوارەكانی زانستدا، لەوانە: (ئیبن سەلاحی شارەزووری) لە زانستی حەدیسی پێغەمبەر (د.خ) (ئەحمەد شەوقی) لە شیعری عەرەبی و ئیسلامی (عەبدولباسیتی قورئان خوێن) (مەعروفی رەسافی لە تەسەوف و عیرفان) و.. هەتا دوایی.
ئێستا كە هیچ وڵاتێكی موسڵمان ئامادە نییە مافی كورد بدات، هەتا ببێت بە خاوەن دەوڵەت، یان سەربەخۆییەك بەدەست بهێنێت، بەپێچەوانەوە زۆر بە توندی دژایەتیی ئەو مافە رەوایە دەكەن، كاتی ئەوە هاتووە وەك كورد خەمێك لە خۆمان بخۆین و خۆمان لە رووی ئایینییەوە چارەسەری دۆخمان بكەین، ئەویش بەم رێكارانەی كە لەم چەند خاڵەی خوارەوەدا هاتوون.
خاڵی یەكەم:
دروستكردنی زانكۆیەكی هاوچەرخ
پێویستمان بە زانكۆیەكی ئایینیی هەمەجۆر هەیە، فەلسەفەی ئایین و رەوشت و هونەر و جوانییەكانی ژیانی تێدا بخوێندرێت، باسی ئیلاهیات و هەموو ئەو بابەتە فكرییانە بكرێت، كە بۆ بەرەوپێشبردنی تاكی كورد و كۆمەڵگە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمی بەسوودن. بۆ ئەم بیرۆكەیەش سەیری مێژوو بكەن، دەبینن هەر فیكر و بیرورایەك، یان هەر دەوڵەتێك بیەوێت پێگەی خۆی بسەلمێنێت، دەستیان بردووە بۆ دروستكردنی زانكۆیەك، یان شوێنێك كە ببێتە جێگای پشت و پەنای خەڵكی، لەوانە زانكۆی ئەزهەر لە میسردا، ئەم زانكۆیە لەسەر دەستی (جەوهەر سەقلی) فاتمی بە فەرمانی (موعیزوددین)ی شیعەی ئیسماعیلی لە ساڵی (970) زایینی دروستكرا، بۆ ئەوەی فیكرو بیروڕای شیعەكان لە دەوڵەتێكی تازە لە میسردا پەرەبسێنێت، ئەوەش سەری گرت، هەتاكو سەڵاحەدینی ئەیوبی دەستی بەسەردا گرت لە ساڵی (1137) زایینی ناوەكەشی گۆڕی و كردیە (ئەزهەر) كە پێشتر (زەهرا) بووە.
بۆ ئەوەی بیروڕاكان بچەسپێت، (37) لە زاناكانیان تەعین كردووە بە مووچە و خانووی نزیك لە زانكۆكە و شەو و رۆژ وانەی تێدا خوێندراوە بووە بە مەڵبەندی رۆشنبیری و فیكر و بیركردنەوەی نوێ، بۆیە تاكو ئێستاش خەڵكی میسر رۆشنفكرترن و شارەزاترن لە وڵاتانی دیكەی عەرەبی، خەریجی ئەم زانكۆیە پێیان دەڵێن (علماء الأزهر) واتە (زاناكانی ئەزهەر). هەروەها زانكۆی زەیتوونە لە وڵاتی تونس بۆ پەرەپێدانی فیكر و بیروڕای مەزهەبی (مالیكی) و چەسپاندنی دەوڵەتی تونس و رۆڵی لە وڵاتانی ئەفریقیا لە ساڵی (698)ی زایینی بە فەرمانی حەسسانی كوڕی نوعمان ئەم زانكۆیە دروست كرا. دەرچووانی ئەم زانكۆیە پێیان دەگوترێت: (مشیخە الجامع الاكبر) واتا: زاناكانی مزگەوتی گەورە. ئێستاش سعودیە زانكۆی ئاسل سعودی هەیە بۆ پەرەپێدانی فیكری سەلەفی و بیروڕای عەبدولوەهابی كوڕی موحەممەد، كە توانیویەتی زۆرێك لە وڵاتانی ئیسلامی و رۆژئاوای ئەفریقیا لە رووی فیكرییەوە بخاتە ژێر ركێفی خۆی، ئێستا بە تەمویلی ئال سعوود چەندین چەكدار شەڕی بۆ دەكەن لە یەمەن و سووریا و عێراق، كاتێ بیەوێ فیكری توندڕەوی لە ئەوروپا جووڵەی پێ دەكات.
پێویستە زانكۆكە ئەمانەی خوارەوە لەخۆ بگرێت.
1. فیقهی هاوچەرخ: پەل باوێژیت بۆ بەرجەستەكردنی بابەتە تیۆرییەكان بەرەو پراكتیكی، بەتایبەت ئەوانەی لە ئێستای مرۆڤایەتی پێگەیشتوون، لەوانە: بەخشینی ئەندامانی هەموو جەستە لە جیاتی بنخۆڵكردنی، دروستكردنی بانكی تۆی پیاو و هێلكۆكەی ئافرەت پاش مردن، بۆ ئەوەی بچێندرێت، خۆ گەنجكردنەوە بەشێوەی گشتی، هەروەها بە وردی تیۆری هەبێت لەسەر دروستكردنی مەی و شوێنی رابواردن، هەتا دەگات بە موڵكی گشتی و بەدەستهێنانی مافی بە دەوڵەتبوون، هەموو ئەو بابەتە هەستیارانەی هاوچەرخ تاوتوێ بكات.
2. پێكەوە ژیان: زانكۆكە گرنگی بدات بە پێكەوەژیانی ئایینی، كۆلێژی بۆ دروست بكات، چەندین فیستڤاڵ و كار و چالاكی ئەنجام بدات بۆ قوڵبوونەوەی پێكەوەژیان، هەوڵی ئەوە بدات (مەككە) بە پایتەختی ئایینی ئیسلام بزانێ و فاتیكان بە پایتەختی مەسیحی بزانی و قودس بكاتە پایتەختی هەر سێ ئایینی (جووەكان و مەسیحییەكان و ئیسلامییەكان) و رۆژی تایبەت بە هەر ئایینێك بۆ ئەو ئایینە یەكلا ببێتەوە.
3. فەلسەفەی رۆحانی و عیرفانی و ئیلاهیات و غەیبییات: ببێتە بەشێكی سەرەكی لەو زانكۆیە، گرنگیی زۆر بەوە بدات ئەو شتانەی (غەیبن) نادیارن و كەس نایزانێ لە ئایینەكان كە باس كراون، زانكۆ دەبێت لێكۆڵینەوەیتن لەسەر بكات، كە ئێستا بەشێكی زۆری پراكتیك كراوە لە ژیانی مرۆڤایەتی.
4. زانستە شەرعییەكان: هەموو ئەو زانستە شەرعییانەی بەدەستی مرۆڤەكان دانراون بۆ ئەوەی ژیانی ئەو سەردەمەی خۆیانی پێ بڕوێنن و بەو زانستانە باشتر لە ئایینەكەیان گەیشتوون، ئێستا زۆرێك لەو زانستانە كاری پێ ناكرێت و پێویستمان پێی نییە، بەڵكو پێویستمان بە زانستی دیكەیە لە جیهانی هاوچەرخ.
خاڵی دووەم:
دروســـــــتكردنی بــەڕێوەبــەرایــــــەتـیـیـەك بۆ كۆكردنەوەی توراسی ئایینی ئیسلامیی كوردی
ئەم بەڕێوەبەرایەتییە كار لەسەر ئەوە بكات هەموو ئەو توراس و كتێب و دۆكیۆمینتكارییانە كۆبكاتەوە و لە مۆزەخانەیەكی گەورە و شایستە دایانبنێت و توێژینەوەیان لەسەر بكات، هەروەها ئەم بەڕێوەبەرایەتییە كاری (تیۆری و پراكتیكی) لەخۆ بگرێت و بەسەر سێ یەكە دابەش بكرێت.
1. یەكەی تیۆری: كار لەسەر توێژینەوە و وتار و سیمینار و ورك شۆپ و هەموو ئەو تیۆر و فیكرە تازانە بكات كە ئێستا هەن لە جیهاندا بە پرۆگرامی رۆژنامە و گۆڤار و تیڤی و رادیۆ بڵاوەی پێ بكرێت، چەندین كۆڕو كۆبوونەوەی لەسەر بكرێ، كۆنگرەی نێودەوڵەتی و هەرێمی بۆ ببەسترێت.
2. یەكەی پراكتیكی: ئەم یەكەیە هەستێت بەكاركردن لەسەر بە كرداركردنی ئایینی ئیسلام، بەتایبەتی لە مزگەوت و تەكیە و خانەقاكان، دانانی زیكری تایبەت و فستیڤاڵ و كۆڕ و مەولوود و هەموو یادەكانی دیكەی ئایینی بە دانانی پرۆگرامێكی تۆكمە و رۆحیی زۆر جوان.
3. یەكەی توێژینەوە: ئەمەیان كار و چالاكییان لەسەر كۆكردنەوەی هەموو ئەو ئاسەوارانەی لە ئایینەكانی كوردی بەكار هاتووە، بەتایبەت ئایینی ئیسلام بۆ نموونە (درووشمی مانگ) لەسەر مزگەوتەكان لە بنەڕەتدا سەڵاحەدینی ئەیوبی دایناوە، هەروەها ئەو كەرەستانەی لە مەولوودنامە بەكار دێ كە لە بنەڕەتدا كورد ئەو داهێنانەی كردووە.
دەستنووسەكان (مەختوتات) و پەڕاوگە و هەموو ئەو شتانەی نووسراونەتەوە لەلایەن زاناكانی كوردی و ئەوانەی لە كوردستان ژیاون و ئەوانەی لەسەر كوردستانیان نووسیوە، لە روانگەی ئایینەوە، موسڵمان و ئایینەكانی دیكە و بەهەر جۆرە زمانێك نووسراوە.
خاڵی سێیەم:
دروستكردنی پەیمانگەیەكی (پێكەوە ژیان)
ئەو پەیمانگەیە هەستێت بە بڵاوكردنەوەی هوشیاریی (پێكەوەژیان) بە پراكتیكی لەسەر ئاستی هاووڵاتی كوردی بە سەدان وتار و ئامۆژگاری لەناو مزگەوت و كەنیسە و لالش و هەموو ئەو شوێنانەی پەرستشی لێدەكرێت و پەیڕەوانی ئایینەكان هوشیار بكرێنەوە، لە خۆشی و ناخۆشی یەكتر بەشدار بین.
ئەو پەیمانگەیە هەستێت بە دروستكردنی چەندین ژوور، هەر ژوورێك كار لەسەر ئایینێك بكات، هەموو داتاو و پێویستییەكان ئامادە بكات بۆ حكومەت و دامودەزگای پەیوەندیدار، دیراسەی ورد بكرێ لەسەر هەموو ئایینەكان، بەتایبەت ئەوانەی لە كوردستان هەیە، ئەوانەی هاتووەتە كوردستان هەمووی لەم پەیمانگەیە تەدوین بكرێ، وەكو ئەرشیف لەبەر دەستی حكومەتدا بێت.