پێشەكی
حاڵی حازر سەرجەم حزبە سیاسییەكان دروشمی چاكسازییان بەرزكردۆتەوە و تەنانەت ئەمەیان كردە بەشێك لە بەرنامەی هەڵبژاردنیش، واتە چاكسازی و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی بوونەتە بەشێك لە دروشمی حزبەكان. بەڵام من پێموایە دەبێت پرسی چاكسازی لەگەڵ دۆخی كوردستاندا بگونجێنین، ئێمە دوو بابەتمان هەیە لەم رووەوە كە دەبێت هەڵوەستەی لەسەر بكەین، ئەویش «گەشەپێدان و گەشەسەندن»ـە، واتە گەشەپێدان لە سەرجەم بوارەكان و گەشەسەندنیش لە بواری كارگێڕی.
سەبارەت بە گەشەسەندنی كارگێڕی، ئەوەی ئێمە لەم رووەوە دەتوانین بیڵێین، ئەوەیە كە ئێمە هیچ كاتێك حاڵەتێكی نموونەییمان نەبووە كە بڵێین لە رەوتی خۆی لایداوە، ئێستا دەبێت ئێمە چاكی بكەینەوە، مەبەستم ئەوەیە ئێمە لە حاڵەتێكی هەمیشەیی گەشەپێدانداین، لە حاڵەتی بەرەدەوامیدان بە پێشخستنی پرۆسەكە، بەتایبەتی پرۆسەی كارگێڕی لە هەرێمی كوردستاندا.
چاكسازیی كارگێڕی پرسێكی فرەڕەهەند
لە راستیدا پرسی كارگێڕی چاكسازی پرسێكی فرەڕەهەندە، لەلایەكەوە رەهەندێكی یاسایی هەیە، مەبەستمان لە چوارچێوە یاساییەكەی ئەم پرسەیە، رەهەندێكی دیكەی پەیوەستە بە هەلومەرجی سیاسی و ئابووریی وڵاتەكەوە، رەهەندێكی دیكەی هەیە كە پەیوەندیدارە بە كەفائەت و كارامەییەوە، بە واتای بواری سەرمایەی مرۆیی كە ئەویش پەیوەستە بە گەشەسەندنی كارگێڕییەوە، بە هەمان شێوە رەهەندی كۆمەڵایەتیشی هەیە، هەروەها دەكرێت باس لە لایەنی ئەمنیی ئەم پرسەش بكرێت. ئەوەی پەیوەست بێت بە هەرێمی كوردستانەوە، ئەوا هەموو ئەم رەهەندانە بوونیان هەیە، بەتایبەتی رەهەندی كۆمەڵایەتی كە رەهەندێكی بەهێزە و كاریگەری هەیە، ئەویش پەیوەندیدار دەبێت بە دۆخە سیاسییەكەوە، ئەوا هەموو ئەو پەرەسەندنە سیاسییانەی لە دوای ساڵی 1991ەوە تا ئێستا روویانداوە، كاریگەرییان هەیە لەسەر ئەوەی حاڵەتە كارگێڕییەكە چۆن بێت، بە هەمان شێوە دۆخە ئابوورییەكەش، هەروەها كشاندنەوەی دەزگا كارگێڕییەكانی هەرێمی كوردستان لەلایەن حكومەتی عێراقەوە لە ساڵی 1991دا و دواتر ئەو گۆڕانكارییانەی لە عێراقدا روویاندا، بەتایبەتی لە ساڵی 2003دا، هەموو ئەم پێشهات و پەرەسەندنانە كاریگەرییان هەبووە لەسەر پرسی ئابووری و لەسەر ئەوەی چۆن لە ئێستادا ئێمە بیر لە مەسەلەی چاكسازی بكەینەوە.
لێرەدا مەبەستمە ئەوە بڵێم كە دەبێت ئێمە لە میانەی داڕشتنی دیدگا و ستراتیژیەتی چاكسازیی كارگێڕی دەبێت هەموو ئەو رەهەندانەی لەسەرەوە ئاماژەم پێكردن، لەبەرچاو بگرین و رەچاویان بكەین و لەسەر ئەو بنەمایەش ئێمە پلانی خۆمان دابنێین.
گرنگیی یەكخستن و رێكخستنەوەی یاساكان
ئەوەی پەیوەندیدار بێت بە بواری یاساییەوە، ئێمە پێویستمان بە رێكخستنەوە و یەكخستنەوەی یاساكان هەیە، ئەو یاسایانەی لە هەرێمی كوردستاندا بەركارن، لەگەڵ ئەو یاسایانەی لە عێراقیشدا بەركارن- بەتایبەتی كە هەندێ یاسای سەردەمی عوسمانییەكان بە درێژایی سەردەمی پاشایەتی و كۆماری و رۆژگاری دەسەڵاتدارێتی حزبی بەعس و تا ئێستاش كاریان پێدەكرێت-، ئیدی بۆ ئەوەی هەمواركردن لەم یاسایانەدا بكەیت، یاخود یاسای نوێ دەربكەیت، كەواتە بابەتی چاكسازیی كارگێڕی پێویستی بە دووبارە رێكخستنەوەی ئەم یاسایانە هەیە. لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پلانیدایە كە پێداچوونەوە بە كۆمەڵێك یاسادا بكرێت، كە خودی ئەم یاسایانەش پەیوەستن بە پێشخستنی بواری كارگێڕی لە هەرێمی كوردستاندا و بەشێكیان پەیوەستە بە دووبارە رێكخستنەوەی پەیكەربەندیی كارگێڕی- دەزگای بیرۆكراسی- لە هەرێمی كوردستاندا. بۆ نموونە هەندێ لەو یاسایانە بۆ سەردەمی خۆی پێویستییەك بووە، بەڵام ئێستا بوونی ئەو یاسایەنە پێویست نییە. هەروەها بەشێكیان پەیوەستن بە هەندێ لە دامەزراوەكانەوە كە دژیەكیان دروست كردووە، بۆ نموونە، ئێمە ئەنجومەنەكانی شارەوانیمان هەیە، لە هەمان كاتدا ئەنجومەنەكانی پارێزگا و ئەنجومەنەكانی قەزا و ناحیەكانیشمان هەیە، ئەم پرسەش گرێدراوی بابەتی لامەركەزییەتە، كە پێداچوونەوە بە پرسی لامەركەزییەت بۆتە یەكێك لە ستراتیژیەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، چونكە ئەگەر بمانەوێت ئەم بابەتی لامەركەزییەتە رێكبخەینەوە، ئەوا پێویستە بە سیستمی یەكگرتوو ئەنجامی بدەین. چونكە ئەم حاڵەتە لە ئێستادا دژبەیەكی دروست كردووە، بۆ نموونە حاڵی حازر ئەنجومەنەكانی پارێزگا ماوەی یاساییان بەسەرچووە و ناتوانن هیچ بڕیارێك بدەن و هەڵبژاردنیش بۆ ئەنجومەنەكانی پارێزگاكان نەكراوە، بە هەمان شێوە ماوەیەكی دوورو درێژە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شارەوانییەكان نەكراوە. لە دەرئەنجامدا دەتوانین بڵێین پێویستە پێداچوونەوە بەبابەتی لامەركەزیەتدا بكرێتەوە و رەنگە ئێستا ئەمە بووبێتە رای هاوبەشی حزبە سیاسییە كوردستانییەكان، كە پێویستە گفتوگۆی زیاتری لەسەر بكرێت و لە پەرلەمانی كوردستانیشدا پەیكەربەندیی كارگێڕیی هەرێمی كوردستان رێكبخرێتەوە. لایەنی دیكەی ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بە وەزارەت و بە سروشتی وەزارەت و بەڕێوبەرایەتییە گشتییەكان، كە دووبارە لەم رووەوە پێویستمان بە هەمواركردنەوەی یاساكان هەیە، ئیدی یاسای وەزارەتەكان بێت، یان ئەو یاسایانەی پەیوەندیدارن بە كار و چالاكییەكانی كەرتێكی تایبەتی، یان وەزیفەیەكی تایبەت كە لە نێو سیستمی حكومەتدا هەیە. هەروەها ئەگەر لە چوارچێوەی دانوستاندنە سیاسییەكان رێككەوتنێك بێتەئاراوە لەسەر مەسەلەی چاكسازیی كارگێڕی، ئەوا دووبارە پێویستمان بە هەمواركردنەوەی یاسای ئەنجومەنی وەزیران دەبێت. خۆ ئەگەر ئەم حاڵەتەی ئێستاش بەردەوام بوو، ئەوا دەكرێت لە داهاتوودا بیر لەوە بكرێتەوە چۆن حكومەتی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی دەستوورێكدا رێكبخەیت، بەكاركردن لەسەر پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان. هەموو ئەمانە وەك ئاماژەم پێكردن لایەنە یاساییەكەیە.
گەشەپێدانی سەرمایەی مرۆیی وەك پرسێكی بنەڕەتی
سەرەڕای هەموو ئەوانەی ئاماژەمان پێكردن، ئەوا لە هەمووی گرنگتر بریتییە لە رەهەندی سەرمایەی مرۆیی، چونكە بەشێك لە كەموكوڕییە كارگێڕییەكانی هەرێمی كوردستان پەیوەستە بە ئەدای كاراكتەرەكان، واتە ئەو كەسانەی كە بە پێی پسپۆڕی و كارامەیی و لێهاتوویی و توانای خۆیان دامەزراوەكان بەڕێوەدەبەن، ئەمەش پێویستی بە گرتنەبەری كۆمەڵە رێكارێك هەیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت ئەنجامیان بدات، ئەو رێكارانەش بریتین لە دووبارە رێكخستنەوەی دامەزراوەكان لەسەر بنەمای كەفائەت و كارامەیی، واتە لەسەر بنەمای توانای ئەو كەسانەی ئەم كەرت و دامەزراونە بەڕێوەدەبەن، لەگەڵ بوونی پلانی پەرەپێدان و پێشخستنی سەرمایەی مرۆیی لە نێو خودی ئەم دەزگایانەدا، واتە تا چەند ئەم دەزگایانە دەتوانن خۆیان بەرەوپێش ببەن و چۆن برەو بە توانای كارمەندەكانی خۆیان بدەن. ئەمەش یەكێكە لەو پلانە ستراتیژییانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە پێشتر كاری لەسەر كردووە، واتە بەشێك لە كار و ئەركی وەزارەتەكان پەیوەست بووە بە پێشخستنی ئەدای فەرمانبەرەكان و بەڕێوەبەرەكانیەوە. لە هەمووی گرنگتر لە ئێستادا ئەوەیە كە بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین رووبەڕووی پێشهاتەكان ببینەوە، ئەوەیە ئەدای كارگێڕی لە كوردستاندا بتوانێت خۆی لەگەڵ گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكاندا بگونجێنێت- لە رووی ئەمنی و ئابووری و سیاسییەوە-، ئەمەش پێویستی بە درێژەدانە بە پێشخستنی توانای كارمەندەكان. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا ناكرێت ئەم كارانە ئەنجام بدەیت، ئەگەر هاتوو توانای ئابووری و داراییت بەهێز نەبێت، واتە لەم رووەوە جۆرێك لە تەواوكاری (تكامل) هەیە، چونكە ئەگەر تۆ توانای كارگێڕیت بەهێز بوو لە هەرێمی كوردستان، ئەوا دەتوانیت رۆڵت هەبێت لە گەشەپێدانی ئابووری، واتە جۆرێك لە چاكسازیی ئابووری لە كوردستان دروست بێت، بە چەشنێك كە كاریگەری هەبێت و تۆ بتوانیت خۆت لەگەڵ ئەو گەشەپێدانە بگونجێنیت، واتە دەتوانم بڵێم پەیوەندییەكی راستەوانە هەیە لە نێوان ئابووری و كارگێڕیدا.
پلان و ستراتیژیەتی پەیوەست بە بواری ئابووری
ئەوەی گرنگە بۆ ئێمە لێرەدا ئەوەیە كە دۆخی ئابووری لە هەرێمی كوردستاندا و لە ماوەی رابردودا بە پێی ئەو پلان و ستراتیژیەتەی كە لەگەڵ بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی نێودەوڵەتیی دراو- كە زۆر بایەخ بە گەشەپێدان دەدات- كاری لەسەر كراوە، ئەمەش كاریگەری لەسەر پێشخستنی هەرێمی كوردستان لە بەشێكی بوارەكاندا هەبووە. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەم هەماهەنگییە بەردەوام بێت لە ئایندەدا، چونكە ئەگەر ئێمە لە ئاستی گەشەپێدانی كارگێڕی بڕوانین، ئەوا دەبێت ئاماژەكانی گەشەی مرۆیی لەبەرچاو بگرین، واتە دەبێت بە پێی ئەو ئاماژانە – كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكان و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی داڕێژدراون- لە پرسی پێشخستنی تایبەت بە هەرێمەكە بڕوانین، چونكە ئەم ئاماژانە وەك چەند ستانداردێك وان، كە دەتوانیت لە چوارچێوەیاندا بزاڤ و جووڵە بكەیت. پێشتر حكومەتی هەرێمی كوردستان كاری لەم بوارانەدا كردووە، بەڵام لە ئێستادا پێویستە زیاتر لەسەر بنەمای ئاماژە نێودەوڵەتییەكان كار و كۆششی زیاتر بكەین. بۆ نموونە ئەو ئاماژانەی پەیوەستن بە بواری تەندروستییەوە، دەكرێت ئێمە لەوە بڕوانین ئایا ئاستی كارگێڕیی ئێمە لە بواری تەندروستدا تا چ راددەیەك لە ئاستی ئەو ستانداردە نێودەوڵەتییەدایە كە پەیوەستە بەم بوارەوە، هەروەها ئەو ئامانجانەی نەتەوە یەكگرتووەكان دایڕشتوون، بە هەمان شێوە ئەو ئامانجانەی كە دانراون بۆ ساڵی 2030، واتە ئایا تا چەند ئێمە دەتوانین هەنگاو هەڵبگرین بۆ ئەوەی بگەینە ئەو ئاستانەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دانراون بۆ ئەوەی لە ساڵی 2030 بەدی بێن. بە هەمان شێوە لە بوارەكانی دیكەشدا، وەك بواری خوێندن و ...هتد.
پێداچوونەوە بە رۆڵی دامەزراوەكانی چاودێری
لە سەرووی هەموو ئەو رەهەند و گۆڕدراوانەشەوە كە كاریگەرییان هەیە لەسەر پرسی گەشەسەندنی كارگێڕی و سیاسەتی گشتی لە هەرێمی كوردستانەوە، ئەوا دەبێت كار لەسەر دامەزراوەكانی چاودێرییش بكرێت، كە مەبەستم لە دامەزراوەكانی چاودێری و بەدواداچوونی كارەكانی حكومەتە، بۆ نموونە گەورەترین دامەزراوەی چاودێری بریتییە لە پەرلەمان، كە لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا ئەدا و رۆڵی پەرلەمان و لیژنە پەرلەمانییەكان چی دەبێت لە چاودێریكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پەیوەندی بە جێبەجێكردنی سیاسەت و ستراتیژیەتەكانیەوە؟ ئەمە بە خاڵی یەكەم و بنەڕەتی دادەنرێت، چونكە پەرلەمان گۆڕەپانی موزایەدەی سیاسی نییە. هەروەها لە پەرلەماندا تۆ زۆرینەیەكت هەیە كە حكومەت پێكدەهێنێت، ئەركی ئەم زۆرینەیەش ئەوە نییە لە باش و خراپدا پاڵپشتی حكومەت بكات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەو لایەنانەی نێو پەرلەمان كە زۆرینەیان هەیە و حكومەتیان پێكهێناوە، پشتیوانیی حكومەت دەكەن بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتی گشتی و بەشێكی سیاسەتی گشتیش بریتییە لە پێشخستنی بواری كارگێڕی و ئەنجامدانی چاكسازی لەو بوارانەی ئاماژەم پێكردن. كەواتە پەرلەمان یەكێكە لەو دامەزراوانەی كە رۆڵی چاودێریكردن دەبینێت، ئەمە رۆڵی پەرلەمانە- نەك موزایەدەی سیاسی- و دەبێت پەرلەمان لەم پێناوەدا كار بكات و ئەو زۆرینەیەی كە حكومەتی پێكیهێناوە بەرپرسە لە پاڵپشتیكردنی حكومەت، ئەگەر هاتوو سیاسەتەكەی جێبەجێ كرد، یان لێسەندنەوەی متمانە ئەگەر هاتوو نەیتوانی لەگەڵ ئەو ئامانجانەدا خۆی بگونجێنێت كە زۆرینە پەرلەمانییەكە دایڕشتووە. رۆڵی موعارەزەش لەم چوار ساڵەدا تەنیا چاودێریكردنی ئەدای زۆرینەیە بۆ ئەوەی لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی داهاتوودا كەموكوڕییەكان بخاتەڕوو، هەروەها بەرنامەیەكی نوێ و جیاواز بخاتەبەردەستی خەڵكی و بانگەشە بۆ ئەوە بكات كە ئەوەی زۆرینە نەیانتوانی بیكەن، ئەوا ئێمە دەتوانین ئەنجامی بدەین. هەروەها كۆمەڵێك دەزگای چاودێریی دیكەش هەن، وەك دەستەی دەستپاكی و چاودێری دارایی، كە پێموایە پێویستە پێداچوونەوە بكرێت بەم دامەزراوانە، ئیدی چ لە پەیكەربەندیی ئەم دەستانە بێت، یان لە یاسای تایبەت بەم دەزگایانە، هەروەها لە شێوازی ئەدا و كاركردنیاندا. ئەمە ئەو بوارانەن كە كاریان لەسەر كراوە و لە داهاتووشدا كاریان لەسەر دەكرێت، ئەویش بە گوێرەی ئەدای پەرلەمان لە داهاتوودا لە بواری چاودێریدا، هەروەها بۆ ئەوەی ئەم دەستانە رۆڵی تەواوی خۆیان ببینن لە بەداداچوون لە كەموكوڕییە كارگێڕییەكان. چونكە چەند دامەزراوەكان بەهێز بن و ئەو كەسانەی كاری تێدا دەكەن چالاك بن و بە شێوەیەكی پیشەییانە ئەرك و كارەكانی خۆیان ئەدا بكەن، زیاتر سەركەوتوو دەبن. ئەگەر لایەن و دامەزراوەی چاودێری نەبن، بەتایبەتی چاودێری لەسەر دامەزراوەكانی حكومەت، پێموانییە بتوانین رووبەڕووی گەندەڵی ببینەوە.
گەندەڵی یەكێك دەبێت لە گەورەترینی ئەو كێشانەی لە داهاتوودا كاریگەرییان لەسەر پرسی چاكسازیی كارگێڕی دەبێت. لەلایەكی دیكەوە نابێت ئێمە ئاماژە بە رۆڵی داواكاری گشتی نەكەین، كە هەست دەكەم لە ئێستادا دەزگایەكی چالاكە و چاوەڕوان دەكرێت لە داهاتوودا چالاكانەتر كاربكات، جگە لەوەی ئەمە دەسەڵاتی دادوەرییە و دەسەڵاتێكی سەربەخۆییە و سەرجەم سەرپێچییەكانی لە چوارچێوەی ئەم دەسەڵاتەدا یەكلا دەبێتەوە. هەرچۆنێك بێت، بوونی هەموو ئەم دەزگایانە بەس نین، ئەگەر ئێمە ئەو بەرەوپێشچوونە زانستییە نەكەین كە لەسەر ئاستی جیهان لەم رووەوە روویداوە.
كەمكردنەوەی رۆتین و دروستكردنی حكومەتی ئەلیكترۆنی
یەكێك لە میكانیزمەكان بریتییە لە كەمكردنەوەی رۆتین، چونكە تۆ پەیكەربەندیی بیرۆكراسیەتت هەیە، بەڵام مامەڵەی هاووڵاتی بە گوێرەی ئاڵۆزییەكانی دامەزراوەی بیرۆكراسیەت نییە، مەبەستم ئەوەیە ئامانج لە بوونی دەزگای بیرۆكراسیەت ئەوەیە كە خزمەت بە هاووڵاتی بكات، بەڵام هاووڵاتی ناتوانێت مامەڵە لەگەڵ ئەو هەموو بیرۆكراسیەتەدا بكات كە بوونی هەیە. لێرەدا پێویستیی هاتنەئارای حكومەتی ئەلیكترۆنی دێتەئاراوە، كە جگە لەوەی داتابەیسی هەموو دامەزراوەكانی حكومەتی تێدایە، ئەوا دەبێت راییكردنی كاروبارەكانی هاووڵاتیان ئاسانتر بكرێت، واتە بە ئاسانترین شێوە زانیارییەكان بەدەست بهێنن و داواكاری پێشكەش بكەن و بە ئاسانترین شێوە مامەڵەكانیان رایی بكەین، ئەمەش بە بەرەوپێشبردنی ئەو حكومەتە ئەلیكترۆنییە دەكرێت. ئەمە پێشتر كاری لەسەر كراوە، چونكە لە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا دامەزراوەی زانیاری هەیە، كە پرۆسەی بایۆمەتری ئەنجام درا. ئێستا قۆناغی ئەوەیە چۆن سەرجەم دامەزراوەكانی حكومەت بە ئەلیكترۆنی بكەن، هەروەك ئاماژەم پێكرد پێشتر كار لەسەر ئەم مەسەلەیە كراوە و بناغەیەكی باشی بۆ داڕێژدراوە، بەڵام بە دڵنیاییەوە لە داهاتوودا بەرەوپێش دەبردرێت.
پرسی پەیوەندییەكانی هەرێمی و بەغدا
هەموو ئەوانەی كە ئێستا ئێمە تاوتوێیان دەكەین لە هەرێمی كوردستاندا دابڕاو نییە لە پرسی پەیوەندییەكانی ئەم هەرێمە لەگەڵ بەغدا، چونكە ئێمە لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیداین، كە كۆمەڵێك خزمەتگوزاری هەن پێیان دەوترێت خزمەتگوزاریی ئیتیحادی، كە دووبارە ئەم خزمەتگوزارییە ئیتیحادییانەش بیرۆكراسیەتێكی دیكەن، واتە بەشێكی دیكەی ئەو مەسەلەیەی هاووڵاتییانی ئێمەی هەراسان كردووە پەیوەستە بە بەشێكی لەم خزمەتگوزارییانە، ئیدی ئەوەی پەیوەندی بە رەگەزنامە، یان ناسنامەی شارستانی، یان كارتی نیشتیمانی، یان پاسپۆرتەوە هەیە، كەواتە تا ئێستا ئێمە گرفتی بیرۆكراسیەتمان هەیە لە پەیوەندی بە خزمەتگوزارییەكانی دەسەڵاتی ئیتیحادییەوە. كە لەم رووەوە گرفتی ئەوە هەیە كە لە بەغدا مەیلێكی مەركەزی هەیە بۆ ئەوەی وەك پارێزگایەك مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكرێت، بەڵام لە هەرێمی كوردستان پێداگری دەكرێت لەسەر ئەوەی بە گوێرەی دەستوور مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكرێت، كە دانپێدانان بە هەموو دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان كراوە. جگە لەم حاڵەتە، ئەو بارودۆخە ئەمنی و سیاسی و ئابوورییەی لە عێراقدا هەیە، كاریگەریی راستەوخۆی دەبێت لەسەر هەرێمی كوردستان. ئومێد دەكرێت لە ماوەی داهاتوودا پەیوەندییەكی تەواو هەبێت لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بۆ ئەوەی سیاسەتێكی گشتی هەبێت لە ماوەی چوارساڵی ئارامدا و ستراتیژیەتێك دابڕێژدرێت بۆ سڕینەوەی ئاسەوارەكانی شەڕی داعش و قەیرانی ئابووری لە عێراق و هەرێمی كوردستان و هەردوولا پێكەوە كاری هاوبەش بكەن. خاڵێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە كە تا ئێستا رێككەوتننامەیەك هەیە لە نێوان عێراق و ئەمریكا و پێی دەوترێت رێككەوتننامەی ستراتیژی، كە بەشێكی زۆری ئەو رەهەندانە لەخۆ دەگرێت كە باسمان كرد، وەك مەسەلەی هاوكاری و هەماهەنگیی نێوان ئەمریكا و عێراق، كە دەكرێت كوردستانیش لەم رووەوە بێبەش نەبێت، چونكە ئێمە ئاگادارین حكومەتی عێراق هەموو بڕگە و ماددەكانی ئەم رێكەوتنە ستراتیژیيەی جێبەجێ كردووە. بۆیە دەكرێت هەرێمی كوردستانیش بێبەش نەبێت، یان سوودمەند بێت لەو هاوكاری و هەماهەنگییەی لە نێوان ئەمریكا و عێراقدا هەیە – بە گوێرەی ئەم رێككەوتنە-. هەروەها لەو رێككەوتنانەی دیكەش كە عێراق لەگەڵ وڵاتانی دیكە ئەنجامیان دەدات و پەیوەستن بە بواری كارگێڕی و ئابووری و دووبارە رێكخستنەوەی سیاسەتی گشتی لە عێراق لە هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی تایبەتی.
بەرەوپێشبردنی تواناكانی فەرمانبەرانی حكومەت
دووبارە جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە كە فەرمانبەران و ئەو كەسانەی لە دامەزراوەكانی حكومەتدا كار دەكەن، پێویستیان بە بەرەوپێشبردنی بەردەوامە وپێویستە راهێنانیان پێ بكرێت، كە ئێستا ئێمە دەبینین لە بەشێك لە وەزارەتەكان ئەم كارە دەكەن، بەڵام دەكرێت كاریگەرتر بێت. چونكە ئێستا لە بواری پەروەردەدا تۆ پێویستت بەوە هەیە راهێنانی زیاتر بە مامۆستایان بكرێت، لە وەزارەتی تەندروستی پێویستت بەوەیە راهێنانی زیاتر بە كارمەندانی تەندروستی بكرێت و بۆ هەموو كارمەندەكانی دیكە لە بواری كارگێڕیدا، ئەمە حاڵەتێكی بەردەوامە. ئێمە یەكەی پەرەپێدانمان هەیە لە وەزارەتی پلاندانان، بەڵام رەنگە پێویست بەوە بكات لە داهاتوودا تواناكانیان لە چوارچێوەی پەیمانگایەكی كارگێڕیی پێشكەوتوودا بەرفراوانتر بكرێت، كە ئەمە پێویستییەكە و دەبێت لە ژێر سەرپەرشتی حكومەتدا بێت بۆ پێشخستنی توانا مرۆییەكان بە شێوەیەكی گشتی. ئەوەی پەیوەست بێت بە پڕۆگرامەكانی خوێندن، ئەوا وەزارەتی خوێندنی باڵا رۆڵی سەرەكی دەبێت لە ئەنجامدانی چاكسازی، كە دەبێت خۆی بگونجێنێت لەگەڵ بەرەوپێشچوونی زانستی لە هەموو بوارەكاندا، نەك هەر تەنیا بواری كارگێڕی. چونكە ئێمە دەزانین ئەوانەی دەبنە فەرمانبەر لە حكومەتدا، دەرچووی زانكۆكانی كوردستانن، دواتر ئێمە كێشەیەكمان هەیە ئەویش ئەوەیە كە ئێمە دەزانین لە ماوەی رابردوودا دامەزراندن بە لێشاو بووە، بۆیە قەبەكردنێكی گەورە هەیە لە ژمارەی فەرمانبەران بە چەشنێك هیچ بواری دامەزراندنی نوێ نییە، واتە هەر ئەوەیە كە ئێستا لەبەردەستدایە، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بە چ میكانیزمێك مامەڵە لەگەڵ ئەم فەرمانبەرانەدا بكەین؟ یەكەمیان ئەوەیە تواناكانیان پێش بخرێت بۆ ئەوەی بتوانن لە بواری كەرتی تایبەتدا كار بكەن، واتە چۆن بتوانرێت لە كەرتی تایبەتدا سوود لە بەشێك لەو فەرمانبەرانە وەربگیرێت كە لە بواری كارگێڕیدا پێویستیان پێیان نییە. بەڵام رەنگە كێشەكە ئەوە بێت كە ئەم فەرمانبەرانە شارەزاییەكی كەمیان هەبێت بۆ كاركردن لە كەرتی تایبەتدا. هەرچۆنێك بێت ئەگەر حكومەت بیەوێت ژمارەی فەرمانبەران كەم بكاتەوە، ئەوا پێویستە دەرفەتی كاركردنیان لە كەرتی تایبەتدا بۆ بڕەخسێنێت بۆ ئەوەی بێبەش نەبن لە كار و داهات. هەروەها ئەوەی پەیوەندی بە پێشخستنی توانای كارگێڕیی كارمەندانی حكومەتەوە هەبێت، ئەوا دەتوانین لێرەدا وەك نموونەیەك ئاماژە بە حاڵەتی قوتابخانەكان بكەین، ئێمە دەزانین ئەركی سەرەكیی قوتابخانە بریتییە لە خوێندن و پەروەردە، كە لە مامۆستا و قوتابیدا چڕدەبێتەوە، بەڵام لێرەدا دەبێت كار لەسەر ئەوە بكرێت كە چۆن پەرە بە توانای كارمەندە كارگێڕییەكانی دیكەی قوتابخانە دەدرێت بۆ ئەوەی ئەوانیش رۆڵیان هەبێت و بەشدار بن لە رەخساندنی كەشێكی لەبار و تەندروست بۆ پەروەردە. دواتر كاتێك ژمارەی كارمەندان زیاتر دەبێت لە مامۆستایان، بۆ نموونە لە كۆلێژێكدا كە 80 مامۆستا و 200 فەرمانبەری هەبێت، ئەوا تۆ سیاسەتی بێكاری پەردەپۆشكراوت پیادە كردووە، كە هەر تەنیا لە پێناوی ئەوەی كەسێك مووچە وەربگرێت دامەزراوە، لە كاتێكدا كە كارمەندی كارگێڕی دەبێت ئیمتیازاتی خۆی هەبێت، ئەمە بۆتە هۆی ئەوەی غەدر لە مامۆستای زانكۆش بكرێت. بە شێوەیەكی گشتی لەم رووەوە گرفت و كێشەی گەورە هەیە. بۆ نموونە لە دیراسەتێكدا كە لە عێراقدا كراوە، دەركەوتووە كە بەرهەمی هەر فەرمانبەرێك لە عێراقدا 15 خولەكە لە رۆژێكدا، بەڵام ئەگەر بتەوێت كەسێكت هەبێت كە بەرهەمەكەی 5 بۆ 8 كاتژمێر بێت لە رۆژێكدا، ئەوا پێویستی بە ئیمتیازاتی زیاتر هەیە، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی بە مووچەیەكی كەم رازی بێت لەبەر ئەوەی تەنیا 15 خولەك كار دەكات. لەم رووەوە دەكرێت بە دوو شێواز كار بۆ پێشخستنی تواناكان بكات، یەكەمیان حكومەت خۆی دامەزراوەی تایبەتی هەبێت بۆ پەرەپێ