رێباز و قوتابخانێت دەروونناسیێ مرۆڤان لدویڤ ساخلەتێت دەروونی، جەستەیی، وژدانی، ھەلچۆنی، و ب جۆر و رەنگێت جۆدا دابەش و پۆلین دکەن. ل تیۆرەکا وەک ئێنیگرام (Enneagram theory) دا، نۆژدارێ دەروونیێ ئەمریکی، کلۆدیۆ نارنجۆ لدۆر گەلەک جۆرێن کەساتیێ دکەت، بۆ نموونە کەساتییا چاکساز، و بۆ نموونە ئاماژەی (وۆلت بێرک رائۆل)، کەساتیێ جۆھی دکەت یێ مال و سامانێ خۆ ھێلای و خزمەتا وان جۆھییا دکر ئەوێن ژ دەستێ نازییا قۆرتالبووی، و مھاتما گاندی، ئەوێ بۆ سەربخۆییا ھندستانێ، خێزانا خۆ ھێلای. خۆدانێ ڤێ کەساتیێ شیانا کۆنتۆلا خۆ یا ھەی، نموونەیینە، حەز ژ باشترکرنا رەوشا ژیانا خەلکێ دکن، رێکخستی دژین، ھەستیارن، زانا و کەتوارن، لسەر پرەنسیپێن جێگیر رەفتار دکەن. سەرکردێن کوردان بڤی رەنگی ھەبینە. شێخ عەبدۆلسەلام و بارزانیێ نەمر بۆ گەھاندنا دەنگێ نەتەوێ خۆ رێکا مان و نەمانێ ھەلبژارت و ھزاران کیلۆمتر رێک دەربازکرن. سایکۆلۆژی سەدان سالە بزاڤا پۆلینکرنا کەساتییا مرۆڤان ددت. زێدەگۆتن نینە ھەکەر بێژین زەردەشتێ میدی، پیشەنگێ ڤێ کاروانێیە، چونکی وەک فەیلەسۆفێ مەزن، فریدریک نیچە، دبێژت:" ئێکەم دەروونناسێ جیھانێیە". پۆلینکرنا دووانییا زەردەشتێ ئەشوویێ سپیتمان، بەری پترتر ژ ٢٥٠٠ سالان، ھێڤێنێ گەلەک ژ پۆلینکرنێن نۆکەیە. ئەڤ ھەمی جۆرە پۆلینکرنە نیشانددەن ھەر گرووپەک د ھندەک ساخلەت و تایبەتمەندییا وەکھەڤن. دبیتن ئەڤە دەرگەھەک بیت مرۆڤا بڤی رەنگی بسەر دوو گرووپا دابەش بکین:
١- گرووپێ ئێکەم یێ دشێت ناڤێ "مریێت ساخ" بۆ وان گۆنجای بت.
٢- گرووپێ دوویەم ھەژی ناڤێ "ساخێت مرینە".
گرووپێ ئێکەم یێت ژپێخەمەت مرۆڤاتیێ قۆربانیێ بخوە ددن. پێغەمبەر و ھندەک، فەیلەسۆف و زانا و سەرکردە دکەڤنە د ڤی دەستکیدا. عەلی وەردی د پەرتووکا خوە یا بناڤۆدەنگ ( مەھزەلا عەقلێ مرۆڤا) بەرپەرێ ١٥٨، پشتا خوە ب قۆرئانا پیرۆزڤە گرێددت، و وەسا دبینت سۆقرات پێغەمبەرەکێ یەونانییە، خوە گۆری مرۆڤ و نەتەوە و مرۆڤاتیێ کر. مرۆڤێت گرووپێ دووھەم چ جاران نەشێن وی کاری بکەن و نەڤێت ژی. ھەلبەت نەگرنگە بێتە سەلماندن ئەو پەیمبەرە یان نە بەلکۆ گرنگ ئەو خاندەڤان بزانت پەیامبەر دکەڤنە د گرووپێ ئێکەم و خزمەت و ڤیانا مرۆڤان لنک وان بەر ھەر تشتەک بی نەک بەرژەوەندی و تاج و تەخت. لەوما دبینین وان چ تشتەک نەبی و دلێ نەدبرە تشتێ خەلکێ و خەلک قۆربانی خۆ نەدکر، بەلکۆ خوە قۆربانی مرۆڤاتیێ کرن.
لەوما ناڤێ ڤان مرۆڤێت وژدان ساخ، ساخێت مرینە، و دژین و ساخن، بەلێ دزانن ئەو ھەر بێھنەکێ دڤیا بۆ مرۆڤاتیێ و نەتەوە و نیشتمانێ خوە مرنێ بچاڤێت خوە ببینن. ھەردەم ئامادە و بەرھەڤن مرنێ ل ھەمبێزا خوە بگرن دا مرن ژ نیشتمان و خەلکێ دویر بکەڤت. ئەو ب ھەمی وێرەکیڤە خوە ب مری دبینن، بەلێ پا د ساخن و د خەباتێدانە. پێشمەرگێ کوردستانێ، بەرگریکەرێ جڤاک و جیھانێ، دکەڤنە د ڤی گرووپیدا. ئەوێت دلسۆز و پاقژ د کارێ خۆ دا ئەڤ گرووپەنە. جەنابێ سەرۆک بارزانی ب پێداگری لسەر بڕێڤەچۆنا ریفراندۆمێ نیشاندا ھێدی دۆزا کوردستانیان ب خوینێ و کۆشتار و ئەنفالا ناگەھیتە چ جھان بەلکۆ دیمۆکراسیەت پێدڤییە چارەسەرەکا دروست بیت. ئەڤە ئەزموونەکە د ڤی ژیدا بۆ ھەر کەسەکێ پەیدا نابیت. ھندەک یێت لبەر مرنێ بەلێ تا نۆکە ژی تێنیێت خوینڕشتنێنە.
لێ گرووپێ دووھەمێ مرۆڤان خۆدان تایبەتمەندیێت بەرۆڤاژی ئێکەم دەستەکێنە. تێکدەرێت بزاڤ و قەنجی و خەبات و کار و درویشم و ھزر و ئارمانج و شۆلێ جوینێ ئێکەمن. بچاڤ ساخ و زیندینە. دلڤن و " سەر رەشن"، بەلێ د راستیدا " بێ کەلەشن"، چونکی وژدان مرینە، و یێ وژدانێ وی مری بت بخوە مری دھێتە ھژمارکرن. مرییەکێ نەڤەشارتی. ئەڤ مرۆڤە ئەون یێت دڤێت بگەھتە ھندەک تشتا و جھا، نە چونکی ھەژی وانە بەلکۆ چونکی تنێ دلێ وی دچت بۆ وی بن و بۆ کەسێت دیتر نەبت. لەوما بۆ ڤێ چەندێ خەلکا دیتر وەک پێسترکەکێ بۆ خوە بکاردئێنت و بەرپێت خوە داددت دا بگەھتە یا وی دڤێت، و بۆ وی نەخەمە ب خیانەتکرن ل ھەڤال و دۆست و کەسان چەند کەس بنە قۆربانی. لدویڤ باوەرێت دەروونناسان کاکلا حەسیدیێ و زێدەخوازیێ ھەر ئەڤەیە. بزاڤێ دکت ب ھەر رەنگەکێ ھەبت بگەھتە وان، گرنگ گەھشتنە نەک چەوانیا گەھشتنێ. یاسا و بھایێت مرڤی و جڤاکی و کەلتووری و فەرھەنگی گرنگ نینن. بۆ ڤی کاری ئامادەنە ھەر رێکەکێ بجەڕبینن، چ ب خیانەت ل مرۆڤاتیێ، و زمانلوسی و مەلاقی و دووروویێ و لبن ھەر ناڤەکێ و ھزر و درویشمەکی بت، ئایینی، نەتەوەیی، سیاسی، جڤاکی، کەلتووری و ...ھتد، بت، یان ب درەو و فرت و فێل و خاپاندن و ژناڤبرنا کەسەکی یان ھزاران کەسان، چ ئەوێن دەوروبەری خوە و ھاریکارییا وی کرین و باوەری پێ ھەی و چ یێن دویر، چ ب وێرانکرن ھزاران گۆند و باژیران بت یان ب کۆشتن و ئەنفالکرنێ، یان ب ھەر رێکەکا د پیڤەرێ وژدانی دا نە یێ راست و نە ژی رەوایە. خوەلیسەر دێ کیڤە بی و چی؟ یێت بەری تە چ بر بن ئاخێ؟ کۆروشێ مەزنە شاھینشاھێ ساسانیێ ب بنیات کورد، ئەڤ جیھانە ھەمی لبەر دەستا بی، د دۆماھیک وەسیەتا خۆ گەلەک تشتا دبێژت و نەخاسمە ژی دبێژت:"...من ب زێڕ و زیڤڤە ڤەنەشێرن و نەکن بن ئاخێ. من وەکی خوە بکن د وێ ئاخا ئەز ژێ پەیدا بیم...". ئەڤ جۆرێ دووھەم ژ مرۆڤان، ھەردەم و نەخاسمە نۆکە گەفن بسەر مرۆڤاتیێ، چونکی بسانەھی و بێ وژدانانە خوە دگھۆڕن و لسەر ئێک رێباز و سۆزێ نینن، و ھژمارا وان رۆژ لدویڤ رۆژێ زێدە دبت. ئەو بۆ دل و (نەفسا) خوەیێ مری، دشێن ھەر تشت و کەسەکی بکنە پێخوارن و قۆربانی. د زانستێ دەروونناسیێدا ئەڤ مرۆڤە نەک لسەر جڤاکێ بەلکۆ لسەر ژۆ ژی ب مەترسیدار دھێنە ھژمارتن. ڤەکۆلینێن زانستی درەوکرنێ بۆ لایەنێ دەروونی ب زیاندار دھژمێرن. بەلکۆ ژیێ کەسەکی ٣٠ سال بیت بەلێ پێداگری لسەر درەو و خیانەت و رەفتارێن وەسا وی وەک پیرەمێرەک ٦٠-٧٠ سالی نیشان بدەن. چونکی ئەو د دەروونێ خۆ دا نەیێ گۆنجای و ناکۆکە و ئەڤە کارتێکرنێ لسەر جەستێ وی دکەت.
فرۆید وەسا دبینت ئەڤ مرۆڤە بەرھەمێت قۆناغا زارۆکینیێ و نەخاسمە ٥-٦ سالێت ئێکەمن، تێدا گرووپێ ئێکەم ب پرۆسێسەک دروستا پەروەردییدا دەرباز بین، و بەلێ گرووپێ دووھەم ئەون یێت لبن گەفێت ژیانا وێ قۆناغا ژیانێ ژ گەلەک پێدڤیاتیێت سۆزداریێ و نەخاسمە دلۆڤانییا دەیبابا بێبەھر بین، و ئەڤ نەدلۆڤانیە بیە پشکەک ش کەساتییا وان و ھەمی ئەڤ رەفتارێت تژی بێوژدانی د نۆکەدا بەرھەمێ ھنگینە و تۆلڤەکرنەکە ش وێ شەپرزەییا دەروونییا ئەو تێدا دژیت.
مرۆڤاتی و خێزان و جڤاک و وەلات و پەروەردە و زانست، ئەڤرۆکە پێدڤی ھندێنە دلۆڤانیێ بکنە پشکەک ژ پرۆگرامێ ژیانێ و خواندن و فێرکرنێ، بەلکۆ بڤی کاری و رەفتارا جوان و یا کو د مرۆڤێ جوینێ ئێکەمدا ھەی چەند مدەھەکی بسەر ژیان و شارستانیەتا مرۆڤاتیێ زێدە ببت، و یان ژی وەک دکتۆر نەوزاد سەدیق سلێمان، بسپۆرێ زانستێن شەریعێ ل زانینگەھا سەلاحەدین، ل ئێکەم کۆڕبەندا ئاشتییا نافخۆیی و جڤاکی ل وێ زانینگەھێ ل ١١/١٠/٢٠١٨، بەری ھەمییا ژی رەوشت (ئەخلاق) ببتە ئێک ژ گرنگترین لایەنێن پرۆگرامیً خواندنێ. ژبلی ھندێ پێدڤییە تاکێت جڤاکێ ھشیار بن و جوینێ ئێکەم بکەنە سیمبۆلێ ژیان و کار و خەبات و سیاسەتێ، و جوینێ دووھەم ب دەنگ و رەنگ و ھزرێت خوە سزا بدەن، ھەتا ھەکەر برایێ مرۆڤی بت، دا کەسەک دیتر ئەو وێرەکی لدەڤ پەیدا نەبت بڤان رەفتارا زیانێ بگەھینتە جڤاکێ.
*ئەڤ بابەتە ل رۆژا (٣/١١/٢٠١٨) ب دەستکاریڤە،ل سایت و رۆژناما ئەڤرۆ ھاتیەبەلاڤکرن.