كوردستانێكی بەهێز كە مانای حكومەتی بەهێز دەگەیەنێت، دروشمی پارتی دیموكراتی كوردستان بوو لە هەڵبژاردنی ئەم دواییەی هەرێمی كوردستاندا، ئەوەش زۆر باس و خواسی لەسەر كراوە، بەڵام بە سەرزارەكی نەبێت، ئەم پرسە لەگەڵ ئابووریدا باس نەكراوە. بێگومان كوردستانێكی بەهێز لای زۆر كەس بەهێزیی پێشمەرگە و پۆلیس و ئاسایش و هەواڵگری دێتە بەرچاو، بەڵام لە راستیدا كوردستان وەك وڵات بەهێز نابێت بێ ئابوورییەكی بەهێز. زۆر وڵات هەبوون لە رووی سوپا و چەكی پێشكەتوو و تەنانەت كۆمەڵكوژییەوە زۆر بەهێز بوون، بەڵام چونكە خاوەنی ئابوورییەكی لاواز بوون، بەرگەی ئابڵوقە، یا قەیرانێكی كورتیشیان نەگرتووە، لە هەمان كاتیشدا لە بەر نەبوونی هەلی كار و بێ هیوایی، گەنجەكان و شارەزاو پسپۆڕەكانی بە لێشاو روو لە هەندەران دەكەن. لێرەدا، پێویستە پێناسەیەكی بەهێزبوونی ئابووری بە كورتی بكەین و پەنجە بخەیەنە سەر ئەو پێوەرانەی كە بەهێزیی ئابوورییان پێ دەپێودرێ.
لە زانستی ئابووریدا بەهێزبوون بە بەرگەگرتنی قەیرانی ئابووری و دارایی دەپێورێت و لە رووی كاتیشەوە پێوەر ئەوەیە كە وڵات چەندی پێدەچێت لە دوای قەیران بگاتەوە ئاستی داهات و گەشەكردنی ئابووریی پێش قەیران. بێگومان هەڵسانەوە دوای قەیران پشت دەبەستێت بە بەهێزی جومگەكانی ئابووریی هەر وڵاتێك. بۆ نموونە تەنیا ئەڵمانیا و ئەمریكا دوای شەش ساڵ توانییان بچنەوە ئاستی چالاكیی ئابووری و داهاتی تاكەكەسی پێش قەیرانی ٢٠٠٨. ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ بەهێزبوونی دامودەزگاكانی دارایی و حكوومی و بناغەی ئابووریی ئەو وڵاتانە. زۆر وڵاتی دیكە هەن دوای دە ساڵ لەو قەیرانە ئێستاش بە دەست كارتێكەرە نەخوازراوەكانی ئەو قەیرانەوە دەناڵێنن، چونكە ئابووریەكانیان هێندە بەهێز نەبوون و خۆشیان ئامادەییان بۆ قەیرانێكی وا نەبوو.
پێگەكانی بەهێزبوونی ئابووری
گومانی تێدا نییە كە هێزی ئابووری هەر وڵاتێك دەگەڕێتەوە بۆ بەهێزبوونی دامودەزگا داراییەكانی وڵات و تەندروستیی كەرتەكانی ئابووریی ئەو وڵاتە. بە وردتر پێویستە ئەوە بڵێین كە تا چ رادەیەك سیستەمی بانكی و ئابووریی ئەو وڵاتە بەرگەی قەیران دەگرێت و كەرتەكانی ئابوورییش تا چ رادەیەك توانای ململانێی كاڵاكانی وڵاتانی دراوسێ و بیانییان هەیە. پەیوەست بە ئابووری كوردستانەوە، پێویستە ئەم پێوەرانە بەم شێوەیەی خوارەوە وردبكەینەوەو پەنجە بخەینە سەر لایەنە لاوازەكان و پێشنیار بكەیەن بۆ حكومەتی كوردستان كە چۆن كۆشش بكات بۆ زاڵبوون بە سەر لاوازییەكاندا.
سیاسەتە ئابوورییەكانی حكومەتی بەهێز
بەداخەوە لە هەرێمی كوردستاندا كەرتی گشتی هەر لە مێژەوە دوچاری قەیرانێكی گەورە هاتووە، ئەویش بە هۆی زەبەلاحكردنی دامودەزگاكانی حكومەت و تاك سەرچاوەیی داهاتی حكومەت كە ئەویش نەوت و گازە. لێرەدا حكومەت هەمیشە رووبەڕووی كێشەی ناهاوسەنگی بودجە بووەتەوە. هەموو كات خەرجییەكانی زۆر زیاترن لە داهاتەكانی. ئەم ناهاوسەنگییەش خۆی لە پێویستی وەبەرهێنانێكی زۆردا دەبینێتەوە بەراورد بە داهاتەكانی. ئەمەش كێشەی هەموو وڵاتانی هەژارە كە پێویستیان بە بونیادنانی ژێرخانی ئابوورییە لە كاتێكدا كە سەرچاوەی داهاتەكانیان زۆر لاوازە. لە هەرێمی كوردستاندا ئەم كێشەیە خراپییەكی دیكەی بە سەردا هاتووە، ئەویش ئەوەیە كە دەزگاكانی حكومەت پڕئاخن كراون لە هێزی كاری نەخوازراو، بە جۆرێك كە هەفتا لە سەدای خەرجی حكومەت دەچێتە مووچەی فەرمانبەرەكانی و زۆر كەم دەمێنێتەوە بۆ پێشكەوتنی ئابووری و وەبەرهێنان.
بە گشتی ناهاوسەنگی لە بودجە و داهاتی حكومەتدا و لە نیوان وەبەرهێنان و كەمیی پاشەكەوت و زۆری كرێكار و نەبوونی هەلی كار و زۆر خواست لەسەر خزمەتگوزارییە گشتییەكان و لاوازیی دامودەزگا حكوومییەكان، بوونەتە هۆی لاوازیی ئابووریی كوردستان. بۆ چاكسازیی ئابووری و دامەزراندنی ئابوورییەكی بەهێز ئەم پێشنیارانەی خوارەوە بۆ حكومەتی نوێی كوردستان دەخەینەڕوو، هەرچەندە هەر یەك لەم خاڵانە پێویستیان بە لێكۆڵینەوەی تێرو تەسەلتر هەیە، بەڵام لێرەدا مەبەست تەنیا ئاگاداركردنەوەیە:
یەكەم: سیستەمی باج و گۆڕینی ئابووریی نافەرمی بە ئابووریی فەرمی: بەداخەوە زۆربەی زۆری ئابووریی كوردستان نافەرمییە. واتە جیگەی كار و دروستكردنی بەها ئابوورییەكان لە سیستەمی حكومەتیدا ناونووس نەكراون و نە كۆمپانیا و نە كرێكاران و نە بە كاربەران باج نادەن. ئەمەش سیستەمێكی زۆردواكەوتووە كە تەنیا لە وڵاتە نەوتی و هەژارەكاندا باوە. بۆیە ئەگەر حكومەت مكوڕە لەسەر ئەوەی حكومەتێك و كوردستانێكی بەهێز دروست بكات، دەبێت شۆڕشێك لەم بوارەدا بەرپا بكات، بەوەی هەموو ئابووری بكات بە فەرمی و هەموو كەس كە كار دەكات، بەش بە حاڵی خۆی باج بدات، جا لە كەم كەم و لە زۆر زۆر. ئەم بابەتە لە جێگەی دیكەدا بە دوورو درێژی باس كراوەو رێوشوێنی خۆی هەیە كە لێرەدا بوار نییە بە درێژی باس بكرێتەوە. هەر ئەوەندە بەسە بگوترێت كە هەر ئابوورییەك بەشە نافەرمییەكەی گەورە بێت، ئەوە ئابوورییەكی شكستخواردووە و حكومەتەكەی هەرگیز توانای لە سەر پێ راوەستانی خۆی نییە. لە هەمان كاتدا ئەگەر حكومەتی داهاتووی كوردستان بیەوێت لە حكومەتی كرێ وەرگر (Rentier State) دوور بكەوێتەوە، دەبێت دەست بكات بە ریفۆرم لەم بوارەدا.
دووەم: پێویستە سیستەمی دامەزراندن رابوەستێنێت، مەگەر لە جێگەیەكدا كە زۆر پێویست بێت: لەمەڕ ئەم خاڵەدا دەبێت حكومەت لە سەرچاوەی ژیانەوە بگۆڕدرێت بە حكومەتی دابینكردنی خزمەتگوزاری. نابێت هەموو كەس هەر چاوی لە حكومەت بێت بۆ دابینكردنی كار و مووچەو خانەنشینی. راستە ئەم گۆڕانكارییە زۆر گرانە، بەڵام دەبێت حكومەتی داهاتووی كوردستان لە شوێنێكەوە دەستپێبكات، هەرچەندە بڕیارەكانیش قورس بن.
سێیەم: دەبێت لەمەودوا پڕۆژەی زەبەلاح (فیلی سپی)- چونكە فیلی سپی زۆر بە ئاسانی دەبیندرێت- دروست نەكات، بۆ ئەوەی پێشانی خەلكی بدات: بۆ نموونە هێشتا پڕۆژەی بازنەیی ١٢٠ مەتری لە هەولێر بەتەواوی تەواو نەكراوە، چ حیكمەتێكی تێدایە پڕۆژەی ١٥٠ مەتری دەستپێبكرێت؟! لە بری ئەو رێگە بازنەییە زۆر چاكتر و هەرزانتر و پێویستتر ئەوەیە حكومەت سیستەمی هاتوچۆی گشتی لە هەولێردا دابمەزرێنێت. ئەویش بە دەستپێكردنی سیستەمی پاس كە لە هەموو پایتەختەكانی جیهاندا باوە؛ كڕینی ١٥٠ پاسی لەبار تەنانەت ئەگەر قازانجیشی نەبێت، سوودی بۆ ژینگە هەیەو زۆر لە هاووڵاتیان رزگار دەكات لە بەكارهێنانی ئۆتۆمبیلی خۆیان كە تێچووەكەی زۆر گرانترە لە بەكارهێنانی پاسی حكوومی. لە هەمان كاتدا هەلی كاری هەمیشەیی بۆ كرێكارێكی زۆر دروست دەكات. شومپیتەر (١٩٧٣) ئابووریناسی بەناوبانگی بەریتانی دەڵێت: لە قۆناغی سەرەتایی گەشەكردنی ئابووریدا بچووك جوانە (Small is beautiful). بۆیە ئەو پێی باش و سەركەوتووتر دەبێت ئەگەر حكومەتەكانی وڵاتانی هەژار هەوڵی بەكارهینانی تەكنەلۆجیای بچووك و مامناوەندی بدەن و لە پرۆژەی بچووكەوە دەست پێ بكەن، نەك پرۆژەی گەورەو تەكنەلۆجیای زۆر پێشكەوتوو.
چوارەم: دەبێت سیستەمی مووچە ریفۆرم بكرێت: حكومەت نابێت لەژێر پاڵەپەستۆی فەرمانبەراندا جارێكی دی بچێتە ژێر باری سیستەمی مووچەی عێراقەوە كە بۆ كوردستان بەردەوامبوونی زۆر گرانە. بۆیە دەبێت بەشێوەیەكی وردبینانە سیستەمی مووچە بخاتە بەر چاكسازی و نەهێڵێت جارێكی دی ئەم رێژەیەی ئێستا بەرزتر بكرێتەوە بۆ ئاستی پێشووی. بۆ ئەمەش دەبێت بە مووچە و خانەنشینی نایاسایی زۆر بەرزدا بچێتەوە و رێكی بخاتەوە.
پینجەم: كەرتی دارایی و بانكی، باسكردنی گەشەكردنی ئابووری بەبێ هەبوونی كەرتێكی بانكیی كارا، هیچ مانایەك ناگەیەنێت لە جیهاندا. یەكێك لە هەرە كارە گرنگەكانی كەرتی بانكی نێوەندگیرییە لە نێوان پاشەكەوتكەر و وەبەرهێنەر. زۆربەی خەڵكی لە هەموو جیهاندا پاشەكەوت دەكەن، جا ئەگەر كەمیش بێت، لە بانكدا دایدەنێن، ئەمەش دەبیتە مایەی دروستبوونی گۆلێك لە پارە. ئەم پارەیەش لە رێگەی بانكەكانەوە دەبنە سەرچاوەیەكی گرنكی وەبەرهێنان و بانكەكان بە قەرز دەیدەن بە سەرمایەگوزارەكان. بەم رێگەیەش هەردوولا، پاشەكەوتكەر و وەبەرهێنەر، قازانج دەكەن و لە هەمان كاتدا یارمەتی ئابووریی وڵات دەدەن. بانكەكانی كوردستان بەم كارە گرنگە هەڵناسن. ئەڵبەتە هۆكارەكانی ئەمەش روونە. بۆیە دەبێت حكومەتی كوردستان متمانە لە نیوان خەڵك و بانكەكاندا زیندوو بكاتەوە. ئەمەش رێگە و شوێنی خۆی هەیە كە لێرەدا بوار نییە باس بكرێت. هەر لە بەر هەمان هۆ پاشەكەوتی خەڵكی نابێتە سەرچاوەی دارایی بۆ ئابووریی وڵات و زۆربەی خەڵكی پاشەكەوتەكانیان لە قوتوو و ژێر سەریندا دەشارنەوە، لە كاتێكدا ئەگەر ئەو پاشەكەوتانە لە بانكدا بوایە بۆ ئابووریی وڵات سوودێكی زۆری لێدەبینین.
بێگومان كەرتی دارایی نابێت تەنیا لە بانكەكاندا بچووك بكرێتەوە، بەڵكو ئەم كەرتە دامودەزگاكانی بیمە و پارەگۆڕینەوە و پارەی خانەنشینی و گوڕینەوە و كڕین و فرۆشتنی پشكی كۆمپانیا و كۆمپانیاكانی دیكە دەگرێتەوە كە كاری دارایی ئەنجام دەدەن. هەریەك لەمانە بۆی هەیە ببێتە سەرچاوەی دارایی بۆ حكومەتی كوردستان. بۆیە پێشنیار دەكەم كە حكومەت كۆمسیۆنێك دابمەزرێنێت كە هەموو ئەم دامودەزگایانە بهێنێتە ژێر ركێفی خۆیەوە و یاسا و رێسای تایبەتیان بۆ دابڕێژێت و نەهێڵێت ببنە مایەی لە دەستچوون و دزەكردنی سەرچاوەیەكی زۆر گرنگی دارایی بۆ حكومەت. لە بیرمان نەچێت هەتا ئەم كەرتە بە شێوەیەكی مۆدێرن رێكبخرێتەوە، هیندە هەڵسووڕانی كاروباری نیشتمانیان ئاسانتر دەكرێت و مەترسیی فێڵ و زەرەر و لە دەستچوونی پارە كەمتر دەبێتەوە. بۆیە گەشەكردنی ئابووری بە بێ رێكخستنەوەی ئەم كەرتە دەبێتە مایەی زیانێكی ئابووریی زۆر بۆ ئابووریی هاووڵاتیانیش لە هەمان كاتدا.
شەشەم: پاشەكەوتكردن، حكومەتی كوردستان نابێت حكومەتێكی دەست بۆ دەم بێت. واتە نابێت هەر بیر لەوە بكاتەوە هاوسەنگی لە نێوان خەرج و داهاتدا دروست بكات. بۆیە پێشنیار دەكەم كە حكومەت هەموو مانگێك هەر چەندێك قەرزی بانكەكان دەداتەوە، هێندەش پارە پاشەكەوت بكات و لە بازاڕێك یا بانكێكی ناوەندی وڵاتانی پێشكەوتوودا وەبەری بهێنێت. ئامانجی ئەم سیاسەتەش ئەوەیە كە وڵات ببێتە خاوەن یەدەكی دارایی خۆی و لە كاتی تەنگانەدا بە كاری بهێنێت. هەتا ئەو یەدەكە زیاتر بێت، هێندە توانای حكومەت بەرزتر دەبێت لە رووبەڕووی قەیراندا. وەك لە كوردەواریدا گوتوویانە زێڕی زەرد بۆ رۆژی رەش. لە قەیرانی دابەزینی نرخی نەوتدا بینیمان چۆن حكومەتی عێراق هەم سوودی لە یەدەكی خۆی دەبرد و هەم پارەشی بە سەر یەدەكەكەیدا بە قەرز وەردەگرت. بەڵام چوون حكومەتی كوردستان هیچی نەبوو، بۆیە یەكسەر چووە ژێر هاواری قەرزەوە و كاتێكیش سەرچاوەی قەرزوەرگرتن وشكی كرد، نەیتوانی مووچەی كارمەندانی خۆیشی دابین بكات. پێویستە حكومەتی داهاتووی كوردستان رێگە و شوێن بۆ ئەم پاشەكەوتكردنە بدۆزێتەوە، تەنانەت ئەگەر بە نهێنیش بێت.
حەوتەم: كەرتی پیشەسازی و كشتوكاڵی، حكومەتی كوردستان بە پێچەوانەی رای باوەوە دەبێت ببێتە حكومەتێكی بەرهەمهێنەری كارا. تیوریی ئابووری و ئەزموونی وڵاتانی تازە گەشەكردوو ئەوەمان نیشاندەدا كە حكومەتی پاسیڤ كە هەموو شت دەهێڵێتەوە بۆ كەرتی تایبەت و بازاڕی ئازاد بە هیچ شێوەیەك یارمەتی گەشەكردنی ئابووری نادات، بەتایبەت لە قۆناغی یەكەمی گەشەكردنی ئابووریدا. دەلیلی هەڵسان بەم كردارە ئەوەیە كە زۆر پیشەسازی هەن پێویستی نیشتمانیان هەیە، بەڵام قازانجی زۆر كەمیان بۆ كەرتی تایبەت هەیە، لە هەمان كاتدا رەنگە مەترسیی سەرنەكەوتنیان زۆر بێت. بۆ نموونە پیشەسازییەكانی دەرمان، تەكنەلۆجیا، چەك، هاتوچۆی گشتی و.. هتد. بۆیە كەرتی تایبەت خۆی لە قەرەی ئەو پیشەسازییانە نادات. بۆیە ئەركی حكومەتە كە دەستپێشخەرییان تێدا بكا، جا سەربەخۆ بێت، یا بە هاوبەشی لەگەڵ كەرتی تایبەت.
بۆ دەستنیشانكردنی ئەو پیشەسازییانەی كە پێویستە حكومەت وەبەرهێنانیان تێدا بكات، دەبێت كۆمیسیۆنێكی پسپۆڕی دابمەزرێندرێت كە تەنیا كاری بەرهەمهێنان و هەلی كار دروستكردن بێت. ئەم خاڵە قسەی زۆر زیاتر هەڵدەگرێت، بەڵام لێرەدا بەم هێندەیە دەیهێڵینەوە. هاندانی پیشەسازیی بچووك و مامناوەندی لەو بوارانەی كە بە بەرژەوەندی نیشتمانی دەژمێردرێن، بەتایبەت لەو بوارانەی كە هەلی كاری هەمیشەیی دروست دەكەن، ئەركی سەرشانی حكومەتی كارایە و دەبێت بە شێوازی پێویست ئەم هاندانانە جێبەجێ بكرێت.
هەشتەم: كەرتی خزمەتگوزاری، رەوتی گەشەكردنی ئابووریی جیهان لە پەنجا ساڵی رابردوودا ئەوەمان نیشان دەدات كە كەرتی خزمەتگوزاری لە هەموو كەرتەكانی دیكەی ئابووری خێراتر گەورە دەبێت و رێچكەی گەشەكردنی ئابوورییش بەم كەرتەدا تێپەڕ دەبێت. بۆیە حكومەت دەبێت زۆر بە بایەخەوە سەیری ئەم كەرتە بكات. رۆڵی حكومەت لە هاندان و پەرەسەندنی ئەم كەرتە جا بە خۆی بێت، یا بە هاوبەشی لە گەل كەرتی تایبەت، زۆر گرنگە. ئەم كەرتە نەك هەر دەبێتە سەرچاوەیەكی گرنگی داهات لە رێگەی باجەوە، بەڵكو دەبێتە مایەی دروستكردنی زیاترین هەلی كار. بێگومان ئەو كەلتوورە نابەجێیەی كە لە كوردستاندا هەیە بەوەی كاركردن لە كەرتی خزمەتگوزاریدا بە كارێكی نەنگ دێتە بەرچاو، دەبێت بگۆڕدرێت و حكومەت رێگە و جێگەی شیاو دابنێت كە مافی كرێكارانی كەرتی خزمەتگوزاری بپارێزرێت، بە شێوەیەك كە هاندەری ماددی دروست بكریت بۆ بەشداریكردن لەم كەرتەدا. ئەمەش رێگە و جیگەی خۆی هەیە، كە لێرەدا بوار نییە بە درێژی باس بكرێت. حكومەت دەبێت بیر لەوە بكاتەوە كە حیكمەت چییە لەوەی زۆربەی كرێكارانی ئەم كەرتە بیانین؟! لە هەمان كاتدا چۆن زۆربەی كوردانی هەندەران لەم كەرتەدا لە وڵاتانی بێگانە كاردەكەن و پێشیان نەنگ نییە!
ئەنجامگیری
حكومەتی بەهێز بە بێ ئابوورییەكی بەهێز هیچ مانایەك ناگەیەنێت. لاوازییەكانی ئابووریی هەرێمی كوردستان لە زۆر بواردا ئاشكراو بەرچاون، بەڵام چۆنێتی چارەسەركردنیان هەر وا ئاسان نییە و زۆر جاریش دید و روانگە و ئیرادەی سیاسی بۆ چارەسەركردنیان نییە. ئەم وتارە بە شێوەیەكی كورت رووناكی خستووەتە سەر هەندێ جەمسەری سەرەكیی ئابووریی كوردستان كە ئێستا پێویستیان بە هەنگاوهەڵهێنان هەیە بۆ چارەسەركردنیان. لە هەمان كاتدا بۆ ئەنجامدانی هەموو ئەو ریفۆرمانەی ئاماژەیان پێكراوە، پێویست بە لێكۆڵینەوە و كاتی پێویست هەیە. ئەمانە نابێت ببنە بیانوو بۆ نەكردنیان. حكومەتی داهاتووی كوردستان بۆ بەهێزكردنی خۆی و پاراستنی بەرژەوەندیی هاونیشتمانییان پێویستە لە جێگەیەكەوە و بە ئیرادەیەكی پۆڵایین دەستپێبكات. ئێستا لە هەموو كات باشترە. كاتێك ئابووری لاوازە و تەنگانە و قەیران دەستپێدەكات، زۆر كەم شتی پێدەكرێت. ئەو كاتەش گلەیی لە بەختی خۆكردن و پاڕانەوە هیچ سوودێكیان نابێت. ئەزموونی چوار ساڵی پێشوو ئەوەمان پێشان دەدات كە هەر خۆمان دەتوانین دۆست و پشتیوانی خۆمان بین. بۆیە دەبێت ئێستا هیممەت بكەین و دیدێكی رۆشنمان بۆ بەهێز بوون هەبێت.