لە مانگی نیسانی ساڵی 2014دا، سوپای ئەمریكا لە دژی چەند گرووپێكی یاخیگەر دەجەنگا، بەرپرسانی ئەمریكا یاداشتی دەستگیركردنی موقتەدا ئەل سەدریان دەركرد، كە پیاوێكی ئایینیی گەنج و لەخۆبایی بوو و ئەمریكییەكان و هاوپەیمانەكانی هەراسان كردبوو. پۆل بریمەر، كە لەو كاتەدا باڵاترین بەرپرسی ئەمریكا بوو لە بەغدا، رایگەیاند كە سەدر لە یاسا یاخی بووە. بۆیە سەرۆك جۆرج بوش بە دوژمنی ئەمریكای ناوزەد كرد.
یاداشتەكە، كە چەند مانگێك پێشتر لەلایەن دادوەرێكی عێراقییەوە دەركرابوو، تۆمەتی هاندانی كوشتنی پیاوە ئایینییە ركابەرەكەی لە مانگی نیسانی 2003دا خستەپاڵ سەدر، كە پارچە پارچە كرا، تاوەكو مردنی لە شاری نەجەف، كە پیرۆزترین شارە لای شیعەكان. سەدر خۆی حەشاردا و پشتیوانكارەكانیشی بۆ چەند مانگێك لە باشووری وڵاتەكە و گەڕەكە شیعەنشینەكانی بەغدا شەڕیان لە دژی سوپای ئەمریكا كرد. چەند ساڵێك دواتریش، سەدر وەك پیاوێكی ئایینی و فەرماندەیەكی جەنگی دڵڕەق ترسی لای ئەمریكا دروست كرد. لە ساڵی 2006دا بەرگی گۆڤاری نیوزویك سەدری بە مەترسیدارترین كەسی عێراق لە قەڵەم دا.
لە 12ی ئایاردا و كاتێك عێراقییەكان دوای 15 ساڵ لە داگیركاریی ئەمریكا، لە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی وڵاتەكەیاندا دەنگیان دا، وێنەیەكی نوێی سەدر دەركەوت: پیاوێكی ئایینی دەم بە خەندە بە ریشێكی بەفرئاساوە و پەنجەی بە مەرەكەب رەنگكراوی بەرزكردۆتەوە، دوای ئەوەی لە نەجەف دەنگی دا و بە دەستی چەپیشی ئاڵایەكی پلاستیكی عێراقی بەدەستەوە بوو.
دژبەریی نێوان ئەم دوو وێنەیە ئەو راستییە روون دەكاتەوە كە چۆن بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر سەدر توانیویەتی خۆی نوێ بكاتەوە لە ماوەی دەیەی رابردوودا -لە سەركردەی میلیشیایەكی تایەفەگەرییەوە كە سەرپەرشتیی كوشتنی هەزاران عێراقی كردووە، بۆ جەنگاوەرێكی پۆپۆلیستی و ناسیۆنالیستی و دژ بە گەندەڵی-. هاوپەیمانێتیە سیاسییەكەی سەدر، كە تێكەڵێكە لە (ئیسلامییە شیعەكان، پارتی كۆمۆنیستی عێراق و چالاكە عەلمانییەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و بزنسكارە سوننە دیارەكان) بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراو هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی بردەوە و زۆرترین دەنگی بەدەست هێنا، كە 54 كورسییە لە كۆی 329ی كورسیی پەرلەمان. هێشتا سەدر زۆری ماوە كە بتوانێت زۆرینە بەدەست بهێنێت، كە 165 كورسییە، بۆ دیاریكردنی سەرۆك وەزیران و پێكهێنانی حكومەت.
سەركەوتنی سەدر مایەی سەرسوڕمانی ئەمریكا، ئێران، سعودیە و تەنانەت زۆرێك لە عێراقییەكانیش بوو. لە ناوچەیەكەدا كە بە هۆی شەڕەوە كاولكاری بەسەردا هاتووە و پاشا و پیاوە بەهێزكان زاڵن بەسەریدا، ئەم دەنگدانە بەراوردێكی جێی پێشوازیلێكردنی بۆ دەستەبەركردین: ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی تا راددەیەك ئازاد و دادپەروەرانە لە جیهانی عەرەبیدا، كە تێیدا دەرئەنجامەكان پێشوەختە دیاری دەكرێن و بەلای كەمەوە لەم هەڵبژاردنەدا وا دەركەوت كە پۆپۆلیزم جێی تایفەگەری گرتبێتەوە، وەك هێزی زاڵ و باڵادەست لە سیاسەتی عێراقیدا.
بەڵام ئەم هەڵبژاردنە رووداوێكی زەمینلەرزەئاسا نەبوو كە ببێتە هۆی گۆڕینی سیاسەت لە عێراقدا، كە هێشتا دەردەدارە بە دەست گەندەڵی، چەقبەستوویی و دەستتێوەردانی دەرەكییەوە. لە راستیدا، چەندێك لەم دەردانەش بەشداربوون لە سەركەوتنەكەی سەدردا، بێئومێدی عێراقییەكان لە ئاست چینە سیاسییەكەدا سەریكێشا بۆ ئەوەی بە كەمترین رێژە بەشداری بكەن، لە سەدا 44، لە دوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانییەوە، لە ساڵی 2005دا و دوای داگیركارییەكەی ئەمریكاوە. (رێژەی بەشداربوون لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا لە سەدا 60 نەهاتەخوارەوە).
رێژەی كەمیی بەشداریكردن لەم هەڵبژاردنانەدا بۆ بەرژەوەندی سەدر بوو. بە چەشنی گرووپە ئیسلامییەكانی دیكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بزووتنەوەی سەدریش رێكخراوێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی بەهێزی بنیادناوە كە دەتوانێت دەنگی بۆ دەستەبەر بكات. هەروەها سەدر سەركەوتووانە خۆی وەك كەسێكی ناسیۆنالیستی عێراق خستەڕوو كە پشتیوانی لە حكومەتێكی نوێ دەكات كە پێكهاتبێت لە كەسانی تەكنۆكرات و گەندەڵیی بەربڵاو چارەسەر بكات. یەكێك لە جەماوەریترین دروشمەكانی بزووتنەوەكەی بریتییە لە «گەندەڵی تیرۆریزمە.»، لەبەر ئەوەی پەرلەمانتار و وەزیرەكانی خودی سەدر بە تۆمەتی گەندەڵی لەكەدار كرابوون، ئەوا لە پێش هەڵبژاردنەكاندا رێگەی لە 34 پەرلەمانتاری بلۆكی پەرلەمانی پێشوی گرت و رێگەی نەدان دووبارە خۆیان كاندید بكەنەوە، ئەمەش وەك ئاماژەیەك لێكدرایەوە كە سەدر پلانی پاكسازیكردنی هەیە. لە سەرەتای مانگی ئایاردا، دامەزراوەی پیرۆزی شیعە، بە رێبەرایەتی ئایەتوڵای مەزن عەلی ئەل سیستانی، رێزلێگیراوترین پیاوی ئایینی عێراق، داوای لە شوێنكەوتووانی كرد كە لەسەر بنەمای تایفەگەری دەنگ نەدەن و بیریخستنەوە كە گەندەڵی چینی سیاسی وڵاتەكەی دەردەدار كردووە. هەروەها سیستانی بە دەنگدەرانی راگەیاند كە خۆی و دامەزراوەی ئایینی لە نەجەف پشتیوانی لە هیچ لایەن و كاندیدێك ناكەن.
لە دوای ئەوەی لە ناوەڕاست مانگی ئایاردا ئەنجامە سەرەتاییەكانی هەڵبژاردنەكان راگەیەنراوە، سەدر رۆڵی شادروستكەری گێڕاوە، كە لەگەڵ بلۆكە پەرلەمانتارییەكانی دیكەدا گفتوگۆ دەكات لەبارەی پێكهێنانی هاوپەیمانێتی حوكمڕانییەوە. ئەو ئاماژەی بەوە كرد، كە ئەگەری زۆرە هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەرۆك وەزیران، حەیدەر عەبادی بكات، كە چاوەڕوان دەكرا، هاوپەیمانێتیەكەی سەركەوتن بەدەست بهێنێت، بەڵام بە پلەی سێیەم هات. هەروەها سەدر چاوی بە هادی عامری كەوت كە پلەی دووەمی بەدەست هێناوە و سەركردەیەكی میلیشیایی بەهێز و هاوپەیمانی ئێرانە كە سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەك دەكات كە هێزەكانی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێت و ئەو میلیشیا شیعەیانەی هاوپەیمانن لەگەڵ حكومەتدا كە رۆڵێكی سەرەكییان بینی لە شەڕی دوورخستنەوەی چەكدارانی داعش لە عێراقدا. بە هەمان شێوە سەدر گفتوگۆ لەگەڵ پارتە كوردییەكان و گرووپە ناسیۆنالیستە عێراقییەكانی دیكەدا دەكات كە كورسییەكی كەمتریان لە پەرلەماندا هەیە.
ململانێی سیاسی لەبارەی پێكهێنانی حكومەتی نوێیەوە قورس و دژوار دەبێت، لە بەشێكیدا لەبەر ئەوەی ئەو پارت و سیاسەتمەدارە عێراقییانەی كە بەرژەوەندیی قووڵیان هەیە لە درێژەپێدانی سیستمی دابەشكاری تایفەگەری كە تێیدا وەزارەتەكانی حكومەت و ئیمتیازاتەكانی دابەش دەكرێن. هەروەها ئەم سیستمە دەرفەت بۆ دەستێوەردانی دەرەكی دەخوڵقێنێت، بەتایبەتی بۆ ئێران، و بە راددەیەكی كەمتر بۆ ئەمریكا، كە نزیكەی 5000 سەربازی هەیە كە هاوكاربوون لە راوێژپێدان و راهێنانی هێزەكانی عێراق لە ماوەی شەڕێكی سێ ساڵەدا بۆ دەركردنی میلیشیاكانی داعش لە شارەكانی عێراقدا. لە كاتێكدا كە ئیدارەی ترەمپ بە راددەیەكی گەورە خۆی لە لێدوانی گشتی بە دوورگرتووە لەبارەی هەڵبژاردنەكەوە، گەورە یاریدەدەرێكی سەدر رایگەیاند كە بەرپرسەكانی ئەمریكا لە رێی میانگیرەكانەوە هەوڵیانداوە پەیوەندی لەگەڵ ئەندامەكانی هاوپەیمانە سیاسییەكەی سەدردا دروست بكەن، لە دوای ئەوەی سەركەوتنی بەدەست هێنا.
سەدری تەمەن 44 ساڵ، كە رۆژێك لە رۆژان هاوپەیمانی ئێران بووە و لە سەروەختی شەڕی ناوخۆیی عێراقدا بۆ ماوەیەكی زۆر لەوێ ژیاوە، ئێستا رەخنەیەكی زۆر دەگرێت لە پشتیوانیی تاران بۆ لایەنە شیعەكانی عێراق لەم ساڵانەی دواییدا. ئەو بەردەوام ئەوەی دووپات كردۆتەوە كە ناچێتە نێو حكومەتێكی هاوپەیمانێتییەوە لەگەڵ هاوپەیمانەكانی ئێراندا، بەڵام پەیوەندی لەگەڵ عامریدا دروست كردووە كە نزیكترین هاوپەیمانی ئێرانە لە عێراقدا، هەروەها لەگەڵ سەركردەیەكی دیكەی شیعەدا، عەممار حەكیم كە ئەویش لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەكرێت. لە سەروبەندی هەڵبژاردنەكاندا، ئێڕان بێ پێچ و پەنا ئاماژەی بەوە كرد، رازی نابێت بە حكومەتێك هاوپەیمانەكانی سەدر سەرۆكایەتی بكەن. عەلی ئەكبەر وەلایەتی، راوێژكاری باڵای رابەری باڵای ئێران، ئایەتوڵا عەلی خامنەئی لە مانگی شوباتدا و لە كاتێكدا لە عێراقدا هاوپەیمانێتییەكان بۆ هەڵبژاردنەكان پێكدەهێنران، رایگەیاند كە «رێگە نادەین لیبڕاڵ و كۆمۆنیستەكان حكومڕانیی عێراق بكەن.» بەڵام دوای دەرئەنجامە چاوەڕواننەكراوەكان، خامنەئی، سەرۆكی یەكەی ئۆپەراسیۆنە دەرەكییەكانی سوپای پاسداران (قاسم سولەیمانی)ی، بۆ رێكخستنی هاوپەیمانەكانی ئێران رەوانەی بەغدا كرد.
رژێمی ئێران چەند بەرژەوەندییەكی هەیە لە پشتیوانیكردن لە حكومەتێكی دۆست لە بەغدا، عێراق قووڵاییەكی ستراتیژی و بەربەستێكی بۆ دەخوڵقێنێت لە بەرامبەر سعودیە و وڵاتانی دیكەی سوننە كە لەگەڵ ئێراندا ململانێ دەكەن لەسەر باڵادەست بوون بەسەر ناوچەكەدا. هەروەها تاران دەخوازێت زامنی ئەوە بكات هەرگیز عێراق نابێتەوە بە هەڕەشەیەكی وجوودی لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئێران، بە چەشنی ئەوەی سەرۆكی پێشووی عێراق، سەدام حوسێن كردی لە كاتی داگیركارییەكەیدا بۆ ئێران لە ساڵی 1980. سەدام حوسێن لەلایەن دەوڵەتە عەرەبییە سوننەكان و هێزەكانی رۆژئاواوە پشتیوانی لێكرا لە ماوەی هەشت ساڵی شەڕی عێراق و ئێراندا كە كاولكاری بەسەر هەردوو وڵاتەكەدا هێنا.
داگیركارییەكەی ئەمریكا لە ساڵی 2003 كە ئامانج لێی رووخاندنی سەدام حوسێن بوو، دەرگای بۆ دەستڕۆیشتوویی ئێران بەسەر عێراقدا واڵاكرد و ئێرانیش بە رەوتێكی خێرا دەستیدایە بەهێزكردنی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەرجەم لایەنە سەرەكییەكانی شیعەی عێراقدا. بۆ چەندین ساڵ دوای داگیركارییەكەی ئەمریكا، سەدر دەستڕۆیشتووییەكی زیاد لە قەبارەی خۆی هەبوو بەسەر سیاسەتی وڵاتەكەوە. ئەو توانیویەتی بە چەشنێك جەماوەری شیعە بجووڵێنێت كە چەند سەركردەیەكی كەمی دیكەی عێراق توانییان هاوشانی بن، شوێنكەوتووەكانی، یەكێك لە بەهێزترین میلیشیاكانیان لە سەروەختی شەڕی ناوخۆیی عێراقدا دروستكرد و رۆڵی شادروستكەریان بینی لە دەستنیشانكردنی سەرۆك وەزیرەكان و پێكهێنانی حكومەتە هاوپەیمانێتییەكان.
كاتێك هاتە گۆڕەپانەكەوە، تەمەنی سەدر هێشتا 30 ساڵ نەبوو، چەندین دەیەی مابوو بۆ ئەوەی نازناوی ئایەتوڵا بەدەست بهێنێت. سەدر پێگەیەكی ئایینی وەهای نەبوو كە ببێتە مەرجەع، و شوێنكەوتەی هەبێت. بەڵام ئەو تەنیا كوڕی رزگاربووی ئایەتوڵای مەزن موحەمەد باقر سەدر-ە، كە لە ساڵی 1999دا لەلایەن رژێمی عێراقەوە كوژرا. كە ئەم زانا گەورەیەی شیعە، بە پێچەوانەی سیستانییەوە، پشتیوانی لەوە دەكرد، پیاوانی ئایینی رۆڵێكی سیاسیی گەورەیان هەبێت. سەدری گەنج میراتی سیاسیی باوكی بۆ مایەوە وەك سەركردەی بزووتنەوەی سەدر.
سەرەڕای میراتی خێزانی، سەدر بانگەشەیەكی دیكەی سەركردایەتی هەیە كە شوێنكەوتووانی بەكاری دەهێنن بۆ زاخاودانی شەرعییەتەكەی لە بەرامبەر سەركردەكانی دیكەی عێراقدا. ئەو لە سەروەختی حوكمڕانیی دڵڕەقانەی سەددام حوسێندا عێراقی جێنەهێشت بۆ ئەوەی لە تاراوگە بژێیت. دوای رووخانی دەسەڵاتی سەدام و پشتیوانكارەكانی ئیدانەی داگیركارییەكەی ئەمریكا و پلانی ئیدارەی بوش-یان كرد بۆ دامەزراندنی حكومەتێكی كاتی كە بە شێوەیەكی سەرەكی پێكهاتبێت لە سیاسەتمەدارە پەسەندكراوەكانی تاراوگە، وەك ئەحمەد چەلەبی و ئەیاد عەللاوی. شوێنكەوتوانی سەدر دەستیان بەسەر نەخۆشخانە، قوتابخانە و مزگەوتەكانی چەند شوێنێكی بەغدا و نەجەف و كەربەلادا گرت. لە غیابی حكومەتدا خزمەتگوزاریی كۆمەڵایەتیان دەستەبەر كرد. پۆستەرەكانی سەدر دیوارەكانی گەڕەكە شیعەنشینەكانیان داپۆشی و ئەو بە دەیان هەزار كەسی كۆكردەوە لە میانەی گردبوونەوەكان و لە كاتی نوێژی هەینیدا. ئەو توانی چەند هەزار چەكدار كۆبكاتەوە كە زۆربەیان گەنجانی گەڕەكە هەژارەكانی بەغدا و باشووری عێراق بوون، بۆ ئەوەی پەیوەندی بە میلیشیا نوێیەكەی (سوپای مەهدی) بكەن.
دوای ئەوەی سەرۆك ئۆباما لە كۆتایی ساڵی 2011دا دوایین سەربازی ئەمریكی لە عێراق كشاندەوە، سەدر بڕیاری دا بچێتە خەڵوەتەوە و خۆی لە سیاسەت بە دوورگرت، بەڵام پشتیوانەكانی بەردەوام بوون لە خۆكاندیدكردن بۆ پەرلەمان و كۆنتڕۆڵكردنی چەند وەزارەتێكی سەرەكی. سەدر دەستیكرد بە خستنەڕووی خۆی وەك جەنگاوەرێكی ناسیۆنالیستی و دژە گەندەڵی. ئەو لە چاوەڕوانیدا بوو بۆ دەرفەتێكی دیكە بۆ ئەوەی رۆڵی فریادڕەس ببینێ.
لە هاوینی ساڵی 2014دا، سەدر ساتەوەختی خۆی دۆزییەوە، كاتێك چەكدارانی داعش شاری موسڵیان لە باكوور داگیركرد. سێ رۆژ دواتر، سیستانی داوای چەكهەڵگرتنی كرد و لە ماوەی چەند هەفتەیەكدا، بە دەیان هەزار لە خۆبەخشە شیعەكان ناوی خۆیان تۆمار كرد بۆ پەیوەندیكردن بە سوپای عێراق، یان بە میلیشیا شیعەكانەوە. لە كاتێكدا شوێنكەوتووانی پەیوەندییان كرد بە شەڕی دژ بە داعشەوە، سەدر داوای هاوپەیمانێتییەكەی نوێی لەگەڵ سوننەدا كرد. لە ساڵی 2015دا، سەدر پەیوەندی بە هاوپەیمانێتی عەلمانی و كۆمۆنیستە عێراقییەكانەوە كرد كە هەڵمەتیان لە دژی گەندەڵی و بژارەی سیاسی دەستپێكردبوو. لە شوباتی ساڵی 2016دا، سەدر دەستی بە هەڵمەتێكی بەرفراوان كرد لە بەغدا بە ئامانجی كۆتاییهێنان بە گەندەڵی و خراپ ئیدارەدانی دارایی نێو حكومەت. لە دیمەنەكانی چەشنی پایتەختە عەرەبییەكانی دیكە، بۆ ماوەی دوو مانگ سەدر، دەیان هەزار عێراقی هێنایە سەر شەقامەكانی بەغدا. ئەم پیاوە ئایینییە داوای لە عەبادی كرد بەڵێنەكانی خۆی (هەڵوەشاندنەوەی هەر سێ جێگری سەرۆكایەتی، كەمكردنەوەی خەرجی و هەڵگرتنی بەشكاری تایفەگەری لە میانەی دامەزراندنە سیاسییەكاندا)، جێبەجێ بكات. دوای چەند مانگێك لە خۆپیشاندان و لە كۆتایی مانگی نیساندا، سەدان پشتیوانكاری سەدر هەڵیانكوتایە سەر پەرلەمان لە ناوچەی سەوزی پارێزراوی بەغدا. دوای 24 كاتژمێر خۆپیشاندەرەكان كشانەوە، بەڵام سەدر هەڕەشەی ئەنجامدانی خۆپیشاندانی بەرفراوانی دیكەی كرد. هێزە ئەمنییەكان بە راددەیەكی گەورە تەماشاكار بوون، رێگەیان بە سەدر و شوێنكەوتووەكانی دا بۆ ئەوەی بچنە نێو ناوچەی سەوزەوە.
وێنەی ئەو رۆژە پێگە نوێیەكەی سەدری چەسپاند وەك جەنگاوەرێكی ناسیۆنالیستی دژە گەندەڵی و وەك یەكێك لەو سەركردە دەگمەنانەی كە ئامادەن بەرەنگاری دەستڕۆیشتوویی ئێران بەسەر عێراقدا ببنەوە. ئەمەش هۆكارێك بوو بۆ سەركەوتنە چاوەڕواننەكراوەكەی لە هەڵبژاردنەكاندا. بەڵام لە ئێستادا و بۆ ئەوەی دەرفەتێكی راستەقینەی هەبێت بۆ چاكسازی، ئەوا دەبێت سەدر سیاسەت بكات و رووبەڕووی ئەو هێزانە ببێتەوە كە ساڵانێك بوو رەخنەی لێدەگرتن.