گەلی كورد لە ماوەی چەند ساڵی رووخانی رژێمی بەعس گشت شێوازەكانی و هەموو میكانیزمێكی گرتەبەر بۆ ئەوەی عێراق وەكو وڵاتێكی یەكگرتووی فیدراڵ بمێنێتەوە، ئەوەی عێراقی بەم دۆخە برد بریتی بوو لە بیركردنەوەی شۆڤینیانەی عوروبەو خەونی گەڕانەوەی دەسەڵاتێكی مەركەزی بەهێز پێچەوانەی بنەما سەرەكییەكانی دەستوور كە زیاتر لە 85% خەڵكی عێراق لە 2005 دەنگی بۆ داوە.
پەنابردنە بەر ریفراندۆمی سەربەخۆیی 25/9/2017 لە لایەن گەلی كورد و سەركردایەتی سیاسی دوای 15 ساڵ لە رووخانی ژرێمی سەدام و حوكمی بەعس دێت بەلام تاوەكو ئێستا هزری بەعس لە ناو بیرو هۆشی بەشێك لە دەسەڵاتدارانی بەغدا ماوە. ئەوانەی ئەمڕۆ دەڵێن ریفراندۆم نا دەستووریە، پێویستە بگەڕێنەوە دیباجەی خودی دەستوورەكە كە دەڵێ جێبەجێكردنی ئەم دەستورە گرێنتی پاراستنی یەكپارچەی خاكی عێراقە ، ئێستا لە كۆی 142 ماددە 55 ماددەی پێشلكراوە. بۆیە بڕیاردان لە ئەنجامدانی ریفراندۆم لە لایەن سەركردایەتی سیاسی كوردستان لە خۆڕا نەبووە وەكو هەندێك كەس بانگەشەی بۆ دەكەن بەڵكو پێشینەیەكی دوور و درێژی هەیە.
بەغدا پاڵی بە كورد ناوە بۆ ڕۆیشتن بەرەو ریفراندۆم و جیابوونەوە ، چونكە ئەوان شەراكەت و حوكمی هاوبەشیان لەگەڵ كورد لە بەغدا قبوڵ نییە، لە پرەنسیپی فیدراڵیزم پاشگەزبوونەتەوە ئەگەرنا كەمكردنەوەی پشكی كورد لە سوپا، سیلكی دیبلۆماسی، دەستە سەربەخۆكان، بڕینی بودجەو مووچەو قوتی خەڵك، نەدانی پارەی جوتیاران و یاریكردن و بردنی پشكی پێشمەرگە لە بودجەی سیادی و دابەشكردنی چەك پێشمەرگە بە سەر حەشدی شەعبی هەموو ئەمانە جیاكردنەوەی بەشە عەرەبیەكەی عێراقە لە بەشە كوردییەكەی كە ناوی كوردستانە.
عێراق بەرەوە تائیفییەت و حوكمی شیعەو قەلاچۆكردنی سوننەو رادەستكردنی پارێزگا سونییەكان بە دەستی داعش ڕۆیشت دواتریش بە ناوی ئازادكردنی ئەو شارانە بە سەدان هەزار خەڵك لە ژن و منداڵ و پیرو پەكەوتە ئاوارە بوون ، بەشی زۆری ئاوارەكان روویان لە هەرێمی كوردستان كردووە كەچی بەرپرسانی بەغدا ئامادە نەبوون دەروازەی شارەكە بەرووی ئاوارەكانی فەلووجە بكەنەوە كەچی باسی یەكێتی خاك و خەڵكی عێراق لەگەڵ كورد دەكەن.
هەرێمی كوردستان نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارەی لە خۆ گرتووە بەغدا یارمەتی و پێداویستی ئەو ئاوارانە دابین ناكات لە كاتێك دا ئەم ڕەوشە مرۆییە خراپە بەرەنجامی سیاسیەتە یەك لە دوای یەكەكانی حكومەتی عێراقە، كە لە وڵاتێكی فرە پێكهاتەوە بووتە وڵاتیكی تاك پێكهاتەو تاكحیزب ، بۆیە كورد چی دیكە ئامادە نییە لەو وڵاتە ببێتە سووتەمەنی شەڕو قوربانی و هەموو چەند ساڵ جارێك دوو چاری كارەساتێكی هاوشێوەی كیمیاباران، ئەنفال و جینوسایدی شنگال ببێتەوە ، ئەمجارەیان بە شاهیدی هەموو وڵاتانی جیهان كارتی ئەنجامی ریفراندۆمی سەربەخۆیی بەكار بێنین بۆ دروستكردنی دەولەتی كوردستان و جیابوونەوەی یەكجاریی.عێراق تەنیا دوو رێگەی لەبەردەمدا ماوە، یەكەمیان ئەوەیە جارێكی دیكە دەرفەتی دانوستاندن و رێككەوتن لەگەڵ كورد بڕەخسێنێ و ئەگەر ئەمەش سەركەوتوو نەبوو ئەوە رێگەچارەیەكی باشتریان لەبەردەستە كە بریتییە لەوەی رێگە بە كورد و پێكهاتە سەرەكییەكانی دیكە بدەن لە عێراق جیاببنەوە و قەوارەی سەربەخۆی خۆیان پێكبهێنن.

گشت دەسەڵاتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق لە ماوەی نزیكەی سەد ساڵی رابردوو، لە جیاتی بونیانتانی بناغەی دیموكراسی هەمیشە كاریان بۆ دروستكردنی سیستەمی دیكتاتۆری و تاكرٍەویی و خۆسەپاندن و چەوسانەوە كردووە .لە راستیدا سەركەوتنی دیموكراسی و فیدڕاڵیزم پێویستی بە كەلتووری دیموكراتی هەیە كە ئەمەش نەك ئێستا، بەڵكو لە داهاتووی دووریش لە عێراق جێگیر نابێت، بۆیە دروسترین نەخشەڕێگا بۆ كوردستان بەدەستهێنانی سەربەخۆییە، تەنیا ئەوەش گەرەنتییە كە عەقڵییەتی دیكتاتۆریی بەغدا نەتوانێت چیتر دژایەتی كوردستان بكات. واتە كوردستان تەنیا بە سەربەخۆیی لە هەڕەشەی عێراق و وڵاتانی دەوروبەری دەپارێزرێ و پارێزبەندی و وەك دەوڵەتێكی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووكان پێگەی نێودەوڵەتی بۆ دابین دەبێت. مانەوە لەگەڵ ئەم عێراقەی ئێستا درێژەدانە بەو گرفت و كێشانەی كوردستان و ئەگەری سەندنەوەی ئەو ماف و دەستكەوتانەشی هەیە كە تا ئێستا هەیەتی و هیچ ئاسۆیەكی چارەسەریش بەدی ناكرێت.رەنگە هەندێك جار بگوترێت ئەگەر فیدڕاڵیزم لە عێراقدا لەلایەن زلهێزانەوە پشتگیری بكرێت، دواجار سەردەكەوێ، لە راستیدا ئەمەش گەرەنتی نییە، چونكە ئەم فیدڕاڵییەتە بەپێی ویستی زلهێزەكانی دنیا و ئەمەریكا و بەریتانیا دروستكرا، بەڵام بینیمان ئەم زلهێزانە تەنیا بۆ ماوەیەك پشتیوانییان لە فیدڕاڵیی عێراق كرد، دواتر لە عێراق كشانەوە و گەورەترین گرفت بۆ عێراق دروستكرا، بۆ نموونە داعش توانی بۆ ماوەی ٤٨ كاتژمێر شارەكانی سوننە داگیربكات، گەورەترین قەیران لە نێوان هەولێرو بەغدا دروست ببێت، تەنانەت بودجەی كوردستان بڕا، ئەمەریكا و بەریتانیا، لەم بوارەدا، هیچ یارمەتی كوردستانیان نەدا، كێشەی فیدڕاڵی لەناو دەستوور و یاسادا نییە، بەڵكو گرفتەكە لە عەقڵییەتی بەغدادایە كە دەیەوێت لە بری فیدڕاڵی تەنیا سیستمی سەنتراڵ جێگیر بكات، بۆیە بە بۆچوونی من ئەگەر دووبارە فیدڕاڵی دابڕێژرێتەوەو زلهێزێكیش پشتیوانی بكات، هیچ كاری لەسەر بەرەو باشتربوونی بارودۆخی كوردستان نابێت.
سیاسەتی پەراوێزخستن و داگیركردن و كرٍینی چەك و تانك و فرۆكەی ئێف 16ی و دەیان ئامێری تر سەڵمێنەری ئەو واقیعەن كە ئیتر مەحاڵە ئەو وڵاتە رێچكەی دیموكراسی بگرێتە بەر.شكستی فیدڕاڵی لە عێراق لەبەر ئەوەیە كەلتووری دیموكراتی لە عێراق زۆر لاوازە، سەركەوتنی فیدڕاڵی پێویستی بە كەلتووری دیموكراتی هەیە، لە سەرەتای ئازادكردنی عێراق لە ٢٠٠٣ خەڵكی عێراق بەتایبەت هەرێمی كوردستان متمانەیان بە ئەمەریكا هەبوو كە لەناو عێراقی نوێدا بەپێی دەستوور پاڵپشتی لە مافەكانی كوردستان بكرێ، بەڵام ئەو متمانەیە نەما، چونكە بینیمان ئەمەریكا لە ٢٠١١ لە عێراق پاشەكشەی كرد، نە لەسەر ماددەی ١٤٠ و نە لەسەر بودجەی پێشمەرگە و یاسا و نەوت و گاز و نە لە دوای بڕینی بودجەی كوردستان پشتیوانی كوردی نەكرد و نەیتوانی پشتیوانی سوننەش بكات
هەر وڵاتێك سیستەمی فیدڕاڵی هەڵبژاردبێت، خەڵكی ئەم وڵاتە خۆیان سیستەمی فیدڕاڵیان هەڵبژاردووە، واتە تا راددەیەك كەلتووری دیموكراتییان تێدا هەبووە. ئەمەریكا ئەندازیاری دروستكردنی سیستەمی فیدڕاڵی بوو لە عێراق، بەڵام كەلتووری دیموكراتی لەناو عێراق نەبوو، بۆیە ئەم بڕوایە بۆخودی ئەمەریكاش دروست بوو كە سیستەمی دیموكراتی لە عێراقدا سەرناكەوێ، ناچار پاشەكشەی كرد و ئیدی كێشە راستەقینەكانی عێراق كەوتنەڕوو.
عێراق زۆر هەوڵ دەدات چەك و تەقەمەنی بكڕێت و سوپایەكی بەهێز دروست بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت رێگری لە مافە دەستوورییەكان كوردستان بكات، هەروەها بینیمان كە چۆن لە دوای سەركەوتنی ریفراندۆمی سەربەخۆیی بە هەموو توانایەكەوە هێرشیان كردە سەر هەرێمی كوردستان . لەگەڵ ئەوەی ریفراندۆم پرۆسەیەكی دیموكراسی بوو ،بەڵام كردەوەكانی بەغدا دەرخەری ئەو راستیەن كە عێراق رێچكەی دیكتاتۆرییەكی تر گرتۆتە بەر. بەغدا لەجیاتی ئەوەی سەروەت و سامان بۆ كڕینی چەك خەرج بكات، دەبێت ئەو كات سەروەتی خۆی لە بواری مەدەنی خەرج بكات و ئەوەش دەبێتە هۆكارێك تا فەزای ناوخۆی عێراق باشتر بكرێت، لە جیاتی عەقڵییەتی سەربازی بەرەو عەقڵی مەدەنی هەنگاو هەڵبگرن و سەقامیگری زیاتر بۆ عێراق دروست ببێت.بۆیە بەم جۆرە عەقلییەت خۆسەپێنەرە مەحاڵە بەغدا باوەری بە دیموكراسی و فیدراڵیزم هەزم بكات . بۆ ئەوەی شەرٍ و ناكۆكییەكان كۆتایی پێی بێت دەبێ‌ مافەرەواكانی كورد چ لە رێگەی دەستوور و چ ئەو ریفراندۆمەی كە میللەتی كورد دەنگی لە سەر داوە و مافێكی رٍەوایە یەكڵا بكرێتەوە ..