عێراق لە دوای رزگاركردنی لە دەستی دیكتاتۆری بەعسی و بونیادنانی دەوڵەت و دەستوورێكی نوێ لەسەر بنەمای سیستمی فیدڕاڵی بە هاوكاریی كورد، نەك هەر لەم دەوڵەتەدا هاوبەشیی كورد و مافە دەستوورییەكانی پێشێل كراوە، بگرە زۆر بە زەقی دژایەتی دەستكەوتەكانی هەرێمی كوردستان كراوە و هەوڵ دراوە قەیرانی جۆراوجۆری بەسەردا بسەپێنن، تا ئەو راددەیەی كە بودجەی كوردستان لە سەردەمی نوری مالیكیـەوە هەتا ئێستا بڕاوە، ئەوەش هاوكات بووە لەگەڵ هێرشی تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) بۆ سەر كوردستان و هاتنی بە لێشاوی نزیكەی دوو ملیۆن پەنابەر و ئاوارەی شەڕ بۆ هەرێمی كوردستان، بۆیە لە دۆخێكی وادا سەركردایەتی كورد لەم بەشەی كوردستاندا، گەیشتنە ئەو كۆدەنگییەی كە پێویستە بە گشتپرسییەك بۆ ئیرادەی گەل بگەڕێینەوە و پرسی سەربەخۆیی بخەنە بەر دەنگی هاووڵاتیان، بێگومان ئەوەش وەرچەرخانێكی مێژووییە و ئەنجامدانی (ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی) دەتوانێ كورد لە عێراقی گیرۆدەی شەڕی مەزهەبی دووربخاتەوە. لە ئێستاشدا هاوكێشە سیاسی و یاسایی و دەستوورییەكان بە تەواوی لە بەرژەوەندیی كوردستانە و پێویستە یاساو پرسی سەربەخۆیی لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، هەروەها یاسا و پرسی ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكان تاوتوێ بكەین كە بەمجۆرە دەیخەینەڕوو:
خاڵی یەكەم:

یاساو پرسی سەربەخۆیی لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی:
باس لە دیباجەی دەستوری عێراق ناكەم كە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ باس لەمافی چارەی خۆنووسین دەكات. رەنگە پێمان بڵێن: دیباجە سیفەتی ئیلزامی نییە! كە لە راستیدا سیفەتی ئیلزامی هەیە، بەڵام فۆكس دەخەمە سەر مادەی (8) لە دەستووری عێراق كە ئاماژە بە (پابەندبوونی دەوڵەتی عێراق بە ئیلتیزامە نێودەوڵەتییەكان دەكات). یەكەمین ئیلتیزامی نێودەوڵەتی كە دەكەوێتە ئەستۆی عێراق، بریتییە لە داننان بە مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلانی وڵاتەكەی، ئەویش بەپێی ماددەی (1) لە هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی ساڵی1966 كە تایبەتن بە مافەكانی مەدەنی و سیاسی (ICCPR)، ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری (ICESCR) كە عێراق موسادەقەی كردوون لە ساڵی 1970، هەروەها ماددەی (1) و ماددەی (55) لە میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان كە عێراق ئەندامە تێیدا، ئەمە جگە لەوەی كە ماددەی (56)لە میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان، وڵاتانی ئەندامی ناچاردەكات بە پابەندبوون بە مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلانی سنووری وڵاتەكەیان. بۆیە دەڵێین: ئەم مافە لە عێراق مافێكی دەستوورییە و سیفەتی ئیلزامیی هەیە بۆ دەسەڵاتی مەركەزی لە عێراق.

زیاتر ورد دەبینەوە بۆ ناو یاسا عێراقییەكان كە مەبەست یاسای ئاساییە (القانون العادی) ماددەی (1) لە هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی لە ساڵی 1966 كە لە سەرەوە ئاماژەی پێكراوە، جەخت لەسەرمافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلان دەكەن لە سنووری ئەو وڵاتانەی كە ئەندامن لە پەیماننامەكە، عێراقیش وەكو دەوڵەتێكی ئەندام لە پەیماننامەكە ئەم مافەی بە یاسا كردووە بە جۆرێك دوای ئەوەی موسادەقەی دەكات، دەیكات بە یاسا كە ژمارەكەی (193) ساڵی (1970) لە وەقائعی عێراقی ژمارە (1927) لە 7/10/1970 بڵاوكراوەتەوە، ئەو مافە لە دەوڵەتی عێراق بووە بە مافێكی یاسایی و سیفەتی ئیلزامیی وەرگرتووە، بە شێوەیەك كە حكومەتی عێراق ناچاردەكات، رێز لە ئیرادەی گەلانی سنووری وڵاتەكەی بگرێت، كاتێك كە بڕیاری سەربەخۆیی دەدەن.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی: یاسای نێودەوڵەتی هەلوێستی روونە لەسەر مافی چارەی خۆنووسین بە شێوەیەك كە بەپێی ماددەی (53) لە پەیماننامەی ڤیەننا ساڵی 1969 ئەو مافە بووە بە رێسایەكی ئەمرپێدەر (القواعد الامرە) بە شێوەیەك كە سەرپێچیكردنی بەرپرسیاریەتی بەدوادا دێت.

بەم شێوەیە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی كوردستان پشت ئەستوورە بە یاسا لە راگەیاندنی سەربەخۆیی.
خاڵی دووەم:
یاسا وپرسی ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكان:
بێگومان دوای ئازادكردنی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، ماددەی 140 لە دەستووری عێراقی كەوتە بواری جێبەجێكردن، واتە هەنگاوی یەكەم جێبەجێ كرا كە ئاساییكردنەوە بوو (تطبیع) ئەم هەنگاوە پێویستە هەنگاوی دووەم بە دوای خۆیدا بێنێت كە راپرسی (الاستفتاء)یە بۆ ئەوەی خەلكی ئەو ناوچانە بە شێوەیەكی دەستووری بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان و لە هەڵبژاردنەكانی هەرێم بەشداربن.
لێرەدا چەند پرسیارێك دێتەپێشەوە، ئایا حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت ماددەی (140) جێبەجێ بكات؟ ئایا جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە لە تایبەتمەندی (اختصاص) حكومەتی فیدڕاڵدا نییە؟


لە وەڵامدا دەڵێین: دەستووری عێراقی لە ماددەی (140) باس لە (التزام) دەكات، نەك (اختصاص) و دەڵێت: حكومەتی عێراق ئیلیتزامی ئاساییكردنەوە و راپرسی لە ناوچە كێشە لە سەرەكان دەكەوێتە ئەستۆ، كە پێویستە جێبەجێی بكات. ناڵێت (اختصاص)ی حكومەتی عێراقە، بەڵكو دەڵێت: ئیلتیزامە لەسەری.. ئەگەر بیگوتبایە (اختصاص)ی حكومەتی عێراقە، بێگومان حكومەتی هەرێم نەیدەتوانی كارەكە ئەنجام بدات، چونكە دەبوو بە كارێكی نادەستووری، كە ئیلتیزامیش هەبێت، دوو لایەن دەبن، لایەنی یەكەم: جێبەجێكردنی ئیلتیزامەكەی دەكەوێتە ئەستۆ، لایەنی دووەم: جێبەجێكردنی ئیلتیزامەكە لە بەرژەوەندیدایەو كە خاوەنی ئیلتیزام لە كاتی خۆیدا ئیلتیزامەكەی جێبەجێ نەكرد، رێساكان ماف دەدەن بە خاوەن بەرژەوەندی كە خۆی ئیلتیزامەكە جێبەجێبكات و تێچووی جێبەجێكردنی ئیلتیزامەكەش لە خاوەن ئیلتیزام وەربگرێتەوە.
بۆیە دەڵێین: حكومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی ماددەی (140)لە دەستووری عێراقی مافی جێبەجێكردنی ماددەكەی هەیە، هەروەها مافی ئەوەشی هەیە كە داوای تێچووی جێبەجێكردنی ماددەی ناوبراویش لە حكومەتی عێراقی بكاتەوە.
بەم شێوەیە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پشتبەستن بە دەستوور، دەتوانێت راپرسی لە ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكان ئەنجام بدات. هەروەها بەپێی بڕگەی یەكەم لە ماددەی دووەم لەیاسای كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەلبژاردن و راپرسی، كۆمسیۆن دەتوانێت هەڵبژاردن و راپرسی لە كوردستانی عێراق ئەنجام بدات بە شێوەیەكی گشتی، نەك تەنیا لە هەرێمی كوردستان.


لە كۆتاییدا دەڵێین: هیچ بۆشاییەكی یاسایی نییە بۆ پرسی ئەنجامدانی راپرسی لە هەرێمی كوردستان و ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكان، ئەوەش پرسێكە پشت ئەستوورە بە دەستوور و یاسا، بەدوای ئەواندا پرسی راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ پرسێكە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی پشت ئەستوورە بە یاسا. *

عێراق لە دوای رزگاركردنی لە دەستی دیكتاتۆری بەعسی و بونیادنانی دەوڵەت و دەستوورێكی نوێ لەسەر بنەمای سیستمی فیدڕاڵی بە هاوكاریی كورد، نەك هەر لەم دەوڵەتەدا هاوبەشیی كورد و مافە دەستوورییەكانی پێشێل كراوە، بگرە زۆر بە زەقی دژایەتی دەستكەوتەكانی هەرێمی كوردستان كراوە و هەوڵ دراوە قەیرانی جۆراوجۆری بەسەردا بسەپێنن، تا ئەو راددەیەی كە بودجەی كوردستان لە سەردەمی نوری مالیكیـەوە هەتا ئێستا بڕاوە، ئەوەش هاوكات بووە لەگەڵ هێرشی تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) بۆ سەر كوردستان و هاتنی بە لێشاوی نزیكەی دوو ملیۆن پەنابەر و ئاوارەی شەڕ بۆ هەرێمی كوردستان، بۆیە لە دۆخێكی وادا سەركردایەتی كورد لەم بەشەی كوردستاندا، گەیشتنە ئەو كۆدەنگییەی كە پێویستە بە گشتپرسییەك بۆ ئیرادەی گەل بگەڕێینەوە و پرسی سەربەخۆیی بخەنە بەر دەنگی هاووڵاتیان، بێگومان ئەوەش وەرچەرخانێكی مێژووییە و ئەنجامدانی (ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی) دەتوانێ كورد لە عێراقی گیرۆدەی شەڕی مەزهەبی دووربخاتەوە. لە ئێستاشدا هاوكێشە سیاسی و یاسایی و دەستوورییەكان بە تەواوی لە بەرژەوەندیی كوردستانە و پێویستە یاساو پرسی سەربەخۆیی لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، هەروەها یاسا و پرسی ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكان تاوتوێ بكەین كە بەمجۆرە دەیخەینەڕوو:
خاڵی یەكەم:


یاساو پرسی سەربەخۆیی لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی:
باس لە دیباجەی دەستوری عێراق ناكەم كە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ باس لەمافی چارەی خۆنووسین دەكات. رەنگە پێمان بڵێن: دیباجە سیفەتی ئیلزامی نییە! كە لە راستیدا سیفەتی ئیلزامی هەیە، بەڵام فۆكس دەخەمە سەر مادەی (8) لە دەستووری عێراق كە ئاماژە بە (پابەندبوونی دەوڵەتی عێراق بە ئیلتیزامە نێودەوڵەتییەكان دەكات). یەكەمین ئیلتیزامی نێودەوڵەتی كە دەكەوێتە ئەستۆی عێراق، بریتییە لە داننان بە مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلانی وڵاتەكەی، ئەویش بەپێی ماددەی (1) لە هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی ساڵی1966 كە تایبەتن بە مافەكانی مەدەنی و سیاسی (ICCPR)، ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری (ICESCR) كە عێراق موسادەقەی كردوون لە ساڵی 1970، هەروەها ماددەی (1) و ماددەی (55) لە میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان كە عێراق ئەندامە تێیدا، ئەمە جگە لەوەی كە ماددەی (56)لە میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان، وڵاتانی ئەندامی ناچاردەكات بە پابەندبوون بە مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلانی سنووری وڵاتەكەیان. بۆیە دەڵێین: ئەم مافە لە عێراق مافێكی دەستوورییە و سیفەتی ئیلزامیی هەیە بۆ دەسەڵاتی مەركەزی لە عێراق.
زیاتر ورد دەبینەوە بۆ ناو یاسا عێراقییەكان كە مەبەست یاسای ئاساییە (القانون العادی) ماددەی (1) لە هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی لە ساڵی 1966 كە لە سەرەوە ئاماژەی پێكراوە، جەخت لەسەرمافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلان دەكەن لە سنووری ئەو وڵاتانەی كە ئەندامن لە پەیماننامەكە، عێراقیش وەكو دەوڵەتێكی ئەندام لە پەیماننامەكە ئەم مافەی بە یاسا كردووە بە جۆرێك دوای ئەوەی موسادەقەی دەكات، دەیكات بە یاسا كە ژمارەكەی (193) ساڵی (1970) لە وەقائعی عێراقی ژمارە (1927) لە 7/10/1970 بڵاوكراوەتەوە، ئەو مافە لە دەوڵەتی عێراق بووە بە مافێكی یاسایی و سیفەتی ئیلزامیی وەرگرتووە، بە شێوەیەك كە حكومەتی عێراق ناچاردەكات، رێز لە ئیرادەی گەلانی سنووری وڵاتەكەی بگرێت، كاتێك كە بڕیاری سەربەخۆیی دەدەن.


لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی: یاسای نێودەوڵەتی هەلوێستی روونە لەسەر مافی چارەی خۆنووسین بە شێوەیەك كە بەپێی ماددەی (53) لە پەیماننامەی ڤیەننا ساڵی 1969 ئەو مافە بووە بە رێسایەكی ئەمرپێدەر (القواعد الامرە) بە شێوەیەك كە سەرپێچیكردنی بەرپرسیاریەتی بەدوادا دێت.
بەم شێوەیە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی كوردستان پشت ئەستوورە بە یاسا لە راگەیاندنی سەربەخۆیی.
خاڵی دووەم:
یاسا وپرسی ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكان:
بێگومان دوای ئازادكردنی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، ماددەی 140 لە دەستووری عێراقی كەوتە بواری جێبەجێكردن، واتە هەنگاوی یەكەم جێبەجێ كرا كە ئاساییكردنەوە بوو (تطبیع) ئەم هەنگاوە پێویستە هەنگاوی دووەم بە دوای خۆیدا بێنێت كە راپرسی (الاستفتاء)یە بۆ ئەوەی خەلكی ئەو ناوچانە بە شێوەیەكی دەستووری بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان و لە هەڵبژاردنەكانی هەرێم بەشداربن.
لێرەدا چەند پرسیارێك دێتەپێشەوە، ئایا حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت ماددەی (140) جێبەجێ بكات؟ ئایا جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە لە تایبەتمەندی (اختصاص) حكومەتی فیدڕاڵدا نییە؟
لە وەڵامدا دەڵێین: دەستووری عێراقی لە ماددەی (140) باس لە (التزام) دەكات، نەك (اختصاص) و دەڵێت: حكومەتی عێراق ئیلیتزامی ئاساییكردنەوە و راپرسی لە ناوچە كێشە لە سەرەكان دەكەوێتە ئەستۆ، كە پێویستە جێبەجێی بكات. ناڵێت (اختصاص)ی حكومەتی عێراقە، بەڵكو دەڵێت: ئیلتیزامە لەسەری.. ئەگەر بیگوتبایە (اختصاص)ی حكومەتی عێراقە، بێگومان حكومەتی هەرێم نەیدەتوانی كارەكە ئەنجام بدات، چونكە دەبوو بە كارێكی نادەستووری، كە ئیلتیزامیش هەبێت، دوو لایەن دەبن، لایەنی یەكەم: جێبەجێكردنی ئیلتیزامەكەی دەكەوێتە ئەستۆ، لایەنی دووەم: جێبەجێكردنی ئیلتیزامەكە لە بەرژەوەندیدایەو كە خاوەنی ئیلتیزام لە كاتی خۆیدا ئیلتیزامەكەی جێبەجێ نەكرد، رێساكان ماف دەدەن بە خاوەن بەرژەوەندی كە خۆی ئیلتیزامەكە جێبەجێبكات و تێچووی جێبەجێكردنی ئیلتیزامەكەش لە خاوەن ئیلتیزام وەربگرێتەوە.


بۆیە دەڵێین: حكومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی ماددەی (140)لە دەستووری عێراقی مافی جێبەجێكردنی ماددەكەی هەیە، هەروەها مافی ئەوەشی هەیە كە داوای تێچووی جێبەجێكردنی ماددەی ناوبراویش لە حكومەتی عێراقی بكاتەوە.
بەم شێوەیە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پشتبەستن بە دەستوور، دەتوانێت راپرسی لە ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكان ئەنجام بدات. هەروەها بەپێی بڕگەی یەكەم لە ماددەی دووەم لەیاسای كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەلبژاردن و راپرسی، كۆمسیۆن دەتوانێت هەڵبژاردن و راپرسی لە كوردستانی عێراق ئەنجام بدات بە شێوەیەكی گشتی، نەك تەنیا لە هەرێمی كوردستان.
لە كۆتاییدا دەڵێین: هیچ بۆشاییەكی یاسایی نییە بۆ پرسی ئەنجامدانی راپرسی لە هەرێمی كوردستان و ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكان، ئەوەش پرسێكە پشت ئەستوورە بە دەستوور و یاسا، بەدوای ئەواندا پرسی راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ پرسێكە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی پشت ئەستوورە بە یاسا.




پ.ی.د. پرسی سەربەخۆیی..
ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكان (مادەی140) لە دیدی یاساییەوە