ژێدەر و ئامارێن فەرمی نیشانددەن ل ڤان چەند ھەیڤێن بۆری ئاریشەیێن جڤاکی و سایکۆلۆژی و تاوانێن وەکی کۆشتن و خۆکۆشتنێ یێن زێدەبووین. چ پێنەڤێتن ڤێ چەندێ پەیوەندییەکا ڕاستەوخۆ یا دگەل وێ قەیرانێ دا ھەی یاکۆ بەرسینگێ ھەرێمێ گرتین، نەخاسمە ژی یا ئابووری. یا دیار و ئاشکرایە ئەڤ قەیرانە پشکەکا وێ بەرھەمێ وی جەنگێ سایکۆلۆژییە ئەوا حکومەتا بەغدایێ و بۆ دروستکرنا ئاستەنگان لبەر کوردستانیان و پەشیمانکرنا وان ژ داخوازی بۆ جۆداببون و دروستکرنا "دەولەتا کوردستانێ" یە. ھاتنا ڕەشمالا تارییا ڕێکخراوا تیرۆریستیا دەولەتا ئیسلامی کارتۆنیا داعشێ فاکتەرەک دیترە، و فاکتەرێ دیتر ژی ھاتنا خوارێ یا بۆھایێ پەترۆلێ یە کە دیسانێ ئەو ژی یارییەکا سیاسییە ئەندامێن ئۆپێکێ و نەخاسمە ژی سعۆدیا و ئیران و ھندەکێن دیتر ئەنجام ددەن. ھەلبەت ھژمارەکا ھۆکارێن دیترێن بابەتی و خۆدی ژی بێبەھر نینن د ڤێ چەندێ دا لێ ئەڤ گۆتارا کۆرت ناھێلیتن بدرێاھی وان بەحس بکەین. چارەسەرکرنا ھەمی ڤان ئاریشان پێکڤە و د گاڤێدا ھێدی یا ژ دەست تاکێ کوردستانی و سەرکردایەتی و بەلکۆ جیھانێ ژی دەرکەفتی. دبیتن خواندەڤان ڤێ پرسیارێ بکەتن: پا ڤێجا چارە چییە؟ مە لڤێرێ نەڤێـتنبێژین کە ھەتا چەند حکومەتا ھەرێما کوردستانێ پەرۆشی وێ ئێکێ یە و چ کرییە یان نەکرییە. چونکی مە ئاگەە ژ گەلەک ژ وان بزاڤ و ھویرکارییان نینە. لێ ئەوا مە دڤێتن لڤێرێ ئاماژەی پێبدەین ئەو چارەسەرن ئەوێن بسپۆرەکێ سایکۆلۆژی دشێتن وەک پێشنیار بێخیتە بەردەستێ خواندەڤانان و یا دیتر دمینیتە سەر وان کە دێ چەند شێن مفای ژێ وەربگرن و ئەڤە ژی تشتەک ڕێژەییە. سەرباری ھەمی ئەو گۆتاریێن ژ ئالێی لایەنێن ئایینی و یاسایی و نۆژداری و پەروەردەیی و ... ھتد، دھێنەپێشکشکرنلێ ھێشتانێ دزی، خرابی، گەندەلی، تاوان، نەساخیێ، جەستەیی، و لادانێن کۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و ... ھتد، ھەر یێن دناڤ جڤاکێدا ھەیین و بەلکۆ ژی د زێدەبوونێدانە.
دیارە مرۆڤ خۆدان کۆمەکا پێدڤیاتیا(needs) و داخوازیانە و بۆ بڕێڤەچۆن و گەشەکرنا کەساتیا مرۆڤی دابینکرن و ھەبوونا وان گرنگ و فەرن. و ژیانا سەردەم ژی تایبەتمەندییا خۆ یا ھەی و ڕۆژ بۆ ڕۆژێ ئەڤ داخوازییە زێدەتر دبن. ژ سادەترین تشتا و ژ خوارنێ و ڤەخوارنێ و جل و بەرگ و کەرەستێن ناڤ مالێ بگرە ھەتا یێن مەزن وەکی خانی و ترۆمبێل و ... ھتد، یێن بووینە پشکەک ژ داخوازیێن ھەر مرۆڤەکی. و دیارە ژی مرۆڤ ب سروشت وەسانە و چاڤێن وی تێر نابن. لەوما ھەتا ئەڤ تشتە نەھەی و پاشی بدەست کەفت دێ بەزیتە یا دیتر و یا دیتر و یا دیتر. بەلێ ھەتاکۆ ھەمی تشت ژی ھەبیتن ھەر چاڤێن وی تێر نابن و مەزنترین بەلگە ژی بۆ ڤێ گۆتنێ دەھان و سەدان مەلیۆنێر و مەلیاردێرن، کە ب ھزرا من و تە چ ژێ کێم نینە، بەلێ ھەکەر تو دگەل وی بئاخڤی دێ ھزاران کێماسیان لنک خۆ بێژیتن و گەلەک ژ وان ژی( و نەخاسمە ل وەلاتێن ئەمریکا و ئەورۆپی و ئاسیایا دویر و ...ھتد) لدۆماھیکێ خۆ دکۆژن.
ئەڤە ڕاستی و یاسایەکا باش نیشانی مە ددەتن: باشە ھەکەر داخوازیێن مرۆڤی ھۆسا لبن نەھاتوونە و چ جاران بدۆماھیک ناھێن، ئایا چ بھێتەکرن باشترە؟بیگۆمان ئەڤ پرسیارە بڤی ڕەنگی بدۆماھیک ناھێتن بەلکۆ پێدڤیە بێژین: باشترین ڕێک بۆ سەرەدەریکرن دگەل ژیانێ و خۆ دویر ئێخستن ژ بارگرانیا وێ و خۆپاراستن ژ ئێش و ئازارێن دەروونی چیە؟ دبیتن ئەڤا ئەم دبێژین بناڤ گۆھێ چەند یان گەلەک کەساندا نەچیتن و باوەری ژی پێنەبیتن. ئەڤە ژی ژبەر گەلەک ئەگەرانە و ئێک ژ وان پەروەردەیا خێزانییا خەلەتە ل دەڤەرێن مە و گرێدایە ب کەلتوور و فەرھەنگێ ئابووریێ وێ کە تێدا ئابووریکرن نەبوویە پشکەک ژ بنەمایێن بڕێڤەچۆنا خێزانێ. ئەڤ کەلتوورە ھەر یێ لسەر ھندێ بڕێڤەچۆی"بلا ئەڤرۆ ھەبت سۆبەھی خۆدێ کەریمە". ڕاستە و (ێدق) خۆدێ کەریمە، بەلێ دەستگرتن ژی یا ھەی. پا بۆچی دبێژن:" نە شەرت ڕێنجبەرییە شەرت ڕێبەرییە"؟؟ ئەڤ پەندە و گۆتنە مەزنترین وانەیە و گەلەک دگەل کاودانێ نۆکەدا دگۆنجیتن. ڕێبەری د ھندێدا ئەو پارێ تە بزەحمەت و خۆھا ناڤ چاڤا و دژواری و ڕێنجبەریڤە بدەستخۆڤە ئیناندی تو چەوا خەرج دکەی و چ پێدکڕی و خێزانا تە چەوا و لسەر چ بنەمای خەرج دکەن و چەوا و کەنگی و بۆچی؟ ئایا بۆھایێ وێ دزانن یان ژی تەخشان و پەخشان و ڕێژ و بێژێ پێدکەن؟ دبێژن ل وەلاتێ ئەمریکا و ھەتاکۆ ناڤ مالێن زەنگینا ژی ھەکەر کۆڕ یان کچەک پێدڤی ب پارەی دبیتن و داخوازێ ژ مالباتا خۆ بکەتن دێ بەرێ وی دەنە وان جھێن داخوازیێن کاری لسەر پارچەیەک ژ کاغەزێ ھاتیە نڤێسین و تێدا ئەدرێس و ژمارا تەلەفۆنا وی جھی و مالێ یا تێدا و لبەر دەرگەھێ میترۆ یان وێستگەھا پاسا ھاتینە ھلاویستن. ئەڤە بۆ ھندێ دا ئەو گەنج و سنێلە بخۆ بچیتن و کار بکەتن و بۆھایێ وی پارەی بزانیتن ئەوێ بدەستخۆڤە دئینیتن. بێگۆمان دێ خەرجکرنا وێ ژی نەوەکی یا مەبیتن.
مەزنترین ئاریشەیا کو کەلتوور و فەرھەنگێ مە بدەست وێ ڤە دنالینیتن ڕێژ و بێژە، کە ئەندامێن مالباتێ ناچار دکەتن گڤاشتنێ لسەر سەمیانێ مالێ دروست بکەن بۆ وەرگرتنا پارەی و ئەڤ گڤاشتنە گەلەک جاران ئاریشەیێن مەزنێن وەکی شەڕ و نەخوەشی و لێدان و قۆتان و کۆشتنێ ژێ پەیدا ببیتن. یان چی دبیتە پالدەر بۆ گەندەلیێ و دزی و بەرتیلخوارنێ و گەلەک کار و تشتێن خەلەت کە لدۆماھیکێ گەھیتە گرتن و شەھمزاربوون و ڕووی ڕەشیێ، و ل ھندەک کەسان ژی بڕەنگەکێ گڤاشتنێن دەروونی و ھێدی ھێدی ئێش و ئازارێن سایکۆلۆژی و بەلکۆ ژی نەساخیێن گرانێن جەستەیی وەکی شەکرە و جەلتەیا دلی یان مێشکی و یان ژی نەساخیێن دەروونی وەک خەمۆکی(depression) یان شیزۆفرینیا و ھندەک جاران ژی خۆکۆشتنە.
لەوما " ڕێبەری" مەزنترین چارەسەرە بۆ قۆناغێن ھۆسا دژوارێن مرۆڤ ب قەیرانەکا ئابوورییا وەکی نۆکە ل کوردستانێ پێدا دەرباز دبین و پێدڤیە ئەم وەکی ھەمی خەلکێ جیھانێ وێ بکەینە ھێڤێنێ ژیان و پشکەکا کەلتوور و فەرھەنگی و پێکھاتا کەساتیا خۆ. و یاسایەک یا ھەی دبێژیتن " پشتی ھەر شەڤەکا ڕەش و تاری ڕۆژەکا ڕۆھن و زەلال دھێتن". ئەڤە یاسایێن جیھان و سروشتێ نە و گرنگ ئەوە مرۆڤ چەوا خۆ لبەر بگریتن و بکار بینیتن و بێھنا خۆ فرە بکەتن ھەتا ئەو شەڤا تاری دەرباز دبیتن.
قەیرانائابووریونەساخیێندەروونی یێن کۆ پشتی گەلەک ژ ئاریشەیێن جڤاکی و ئابووری یێن خەلکێ مە و ل ڤان چەند سالان پەیدا بووی و خەم و خەیالێن خێزانا کوردستانی ب ھەمی ئایین و نەتەوەان ڤە زێدەکرین، و ب سەدان تاوان و نەخۆشیێن مەزن و بچویک ژێ پەیدا بووین، زیانەک مەزن گەھاندە مە کوردستانیان، بەڵی پا کی نابێژیتن یەزدانێ مەزن و بەخشیندە ڤێ نەخۆشییا مەزن بۆ مە ھەمیان ب خێر نانڤێسیتن و ئەو خێر ژی دروستبوونا دەولەتا کوردستانێ تێدا نەبیتن. پێدڤییە ئەم ھەمی پێکڤە و وەکی ڤان دوو سێ سالێن نەخۆش و ب زەحمەتێن چۆیی بێھنا خۆ فرە کەین، دا خەلەتی ژ کەسێ چێنەبن و ئەو خێر بگەھیتە ئەنجاما خۆ. ھەکەر ئەو خەلەتی خەمسارییا ھندەکان بیتن دا بڕێکا نەچۆن بۆ سەر سندۆقێن دەنگدانێ تۆلا خۆ ل ھندەک کەسان ڤەکەن ئەڤە تنێ نیشانەکە ژ کەساتیەکێ شاش و بێ بنەما و لاواز و ھەلگرێ تێکچۆن و نەخۆشیێن دەروونی. چونکی لێبۆردن د ھەمی ئایین و فەلسەفەیان دا یا بۆ ڕۆژەک ھۆسا ھاتیە دەیناندن. بلا کەس بڤێ ھزرا خەلەت تۆلا ھندەک کەسێن کێم ل مەلیۆنان مرۆڤان ڤەنەکەتن. ئەڤە تاوانەکە دژی وان مەلیۆن مرۆڤان و سەدان مەلیۆنێن پشتی وان دھێن.
*بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و پەروەردەیی/ زانینگەھا زاخۆ