دەمێ ئەم بیرا خوە ل ھندەک ڕێکخراوێن تیرۆریستی یێن وەکی دەولەتا داعشێ دئینین یا فەرە ژ بیرا مە نەچیتن ئەڤ بزاڤا ھۆڤ و ویرانکەر نە تشتەک نوییە بەلکۆ بەردەوامییا ھزری و ڕەفتاری و کەلتووری و فەرھەنگی و مێنتالی(ئەقلی) و کۆمەلاتییا گەلەک بزاڤێن پێشترە کە یا ژ ھەمیا دیارتر بزاڤا وەھابیانە.
دیرۆک دبێژیتن دەمێ سۆلتانێ ئۆسمانی سلێیمانێ مەزن لسالا (١٨٧٠) ھاتیە سەردەستھەلاتی و (٢٢) سالان ما لسەر تەختێ فرمانڕەوایێ، ل ویلایەتا وی یا بناڤێ نەجد و حیجازێ بزاڤەکا دڕندانە سەرێ خۆ ھەلدا و دەستپێکا وێ بۆ (شێخ محمد بن عبدالوھاب) ژدەیکبوویێ(١٧٠٣) گۆندەکێ وێ دەڤەرێ دزڤڕیتن. ئێکەم ھەڤڕکییا وی دگەل خەلکێ یا ھنگیە کە وی خەلک ددیت دچۆنە سەر گۆڕێن کەساتیا و داخوازا (شەفاعەتێ) ژ وان دکرن. ھەر چەندە ئەڤ تشتە نە یا نوی بوو و پەیوەندی ب ستراکتوور و پێکھاتەیا کەساتی و کەلتوور و فەرھەنگێ خەلکێ ڤە ھەبوو و دناڤ ئایینێ ئیسلامێ دا جھەک مەزن ھەبوو و یا ھەی، بەلێ ئەو ژ ڤێ چەندێ نەڕازی بوو و لسەر ڤێ چەندێ دژاتیا وان کەسان دکر.
کار گەھشتە ھندێ ژ باژێڕێ بەسرا ھاتە دەرئێخستن. وی دگۆت ئەڤ کارە دژی باوەرا ئیسلامێ یە و چ جیاوازی نینە دگەل بتپەرستیێ(ێەنەم پەرستیێ). سالا (١٧٤٥) ل گۆندێ دەرعیە لژێر ئەمیراتیا (محمد بن سعود) ئاکنجی دبیتن. وی میری و کۆڕێ وی ( عبدالعزیز)ی گەلەک ھاریکاری دگەلدا کرن بۆ بەلاڤکرنا ھزرا وی. د بەردەوامییا چەسپاندنا ھزرا خوە دا وی "جیھادا پیرۆز" دەرئێخست و وەک شویشتنا مێشکی کرە دناڤا مەژیێ لایەنگرێن خوە دا. ئەو گەلەک یێ شەھرەزا بوو و بسەر سایکۆلۆژییا جڤاکی و بۆھایێن خەلکێ بیابانی (عەشیرەتێن بەدەوی) ھەل ببی و تپلا خوە لسەر خالەکا ھەستیار دانابی و ئەو ژی جەنگ یان خەزا(الغزو) و دەستکەفت(الغنیمە) بین.
لایەنگرێن وی لسەر ڤی بنەمای و بۆھایێن چەواشەکری بڕیڤەدچۆن و پشتی ھەر سەرکەفتنەکێ زێدەتر و خۆرتتر دبین. ئەوی د پیلانێن خوە دا ھەروەسا پشتا خوە ب بێاوەری ب " شیفاعەتێ" و ب کافردەیناندنا بکاربەرێن وێ گرێدا و ئەڤە بۆ وی و لایەنگرێن وی ھیجەتەک مەزن و خوەش بی تا دژی نەیارێن خوە بجەنگن و د ژناڤبرنا وان بەردەوام بن. وان د ڤان جەنگا دا ئەو کەس ب کافر دھژمارتن و خوین و مال و ژن و نامیسا وان ل خوە حەلال دکرن. ژبەر سروشتێ سایکۆلۆژی و دەروونی و جڤاکیێ لایەنگرێن وی یێن بیابان گەڕۆک (بدوی) پەسندکرنا ڤێ ھزرێ و شێوازا جێبەجێکرنا وێ لنک وان بسانەھی بی و ب ئاریشە نەدھاتە دیتن.
وان ب زۆری شمشیرێ و نەخاسمە پشتی سالێن(١٧٩٠) و پشتی گەلەک سەرکەفتن ل نەجد و حیجازێ بدەستخۆڤە ئیناین، سنوورێ چالاکیێن خوە بەرفەرەھتر کر و خوە گەھاندە باژێڕێن باشوورێ ئێراقێ. ئەڤ جھە ئێکەم دەڤەر بین کەفتنە بن دربێن ھێڕشێن وان. ئەوان ھێدی ھێدی و ب چەندین جاران و د قۆناغ و چەرخێن جۆدا دا ھێڕشی وان باژێڕان دکرن و نەخاسمە ئەوێن بۆ شێعەیا پیرۆز و د ڤان شەڕان دا زیانێن مەزنێن مرۆڤی و مادی دگەھاندنە وان و خەلکێ وان. ب ھزاران کەس ژ خەلکێ سیڤیل و بێگۆنەە و بچویک و ژن و دانعەمر دکرنە قۆربانی.
لسەربنەمایێن ڕێبازا خوە ئەوان ژ ھیچ جۆرە تاوانەکا دژی مرۆڤایانە خوە نەددا پاش. سەرکەفتن و دەستکەفتنێن وان دگۆنجان دگەل سایکۆلۆژیا و بۆھا و ڕەوش و تیتالێن جڤاکا وان یا کەلتووری، ئەوا تاکێ بیابانی تێدا پەروەردە و مەزن بووی، و ئەڤە ھەمی ھندا دیتر بینە پالدەر بۆ دڕنداتیا وان و ژ گۆمان ژی تێدا نینە ئەوان کار و ژیارا خوە کربیە د چارچۆڤەی ھزرا ئایینیدا و ڕەنگەکێ ئۆلی تێدا بی و لبەر دل و گۆە و چاڤێن لایەنگرێن خوە خوەش کربی و بوونە ئەگەرێ بەردەوامییا وێ بزاڤا خوینمێژ نەمرۆڤایانە بناڤێ ئیسلاما پیرۆز، یاکۆ د ڕاستیدا دویرە ژ ھەمی وان کریار و ھزران. دەستھەلاتدارێن ویلایەتا ئێراقێ و خەلیفەیێن ئۆسمانی لبن گڤاشتنێن کەساتیێن ئایینی و نەخاسمە شێعەیا گەلەک جاران بزاڤا ژناڤبرنا وان ددان، لێ تێدا سەرکەفتی نەبین. ئەگەر ھەبین.
پشتی دامەزراندنا دەولەتا ئێراقێ (١٩٢١) و پشتی ھنگی وەسا ھزر دھاتکرن ئەڤ بزاڤا ھۆڤ و دڕندە ژ تووخیبێن ڤی وەلاتی بھێتە پاشڤەلێدان. لێ ئەوا ڕاستی بیتن وەسا بی و وەسا نەبی.سنوورا ئاستەنگ بۆ وان دەیناندن لێ دگەل ھندێ دا ژی پشتی وان سالان لبن کارتێکرنا ھزر و ئایدۆیۆلۆژیایا بەرەیێ سۆننە و ھەڤڕکییا وان دگەل بەرەیێ شێعە ئەڤ بزاڤە خوە د ھندەک شێوازێن دیترێن دژاتیکرنا شێعەیاندا دیت کە دەستھەلاتا ڕژێما بەعس فاشیستی و سەدامێ گۆڕ ب گۆڕ و لبن کارتێکرنا کەس و لایەنگر و زەلامێن ئایینی ژ سۆننەیا و تاڕادەیەکێ گەلەک لبن سەرپەرشتیا پاشاتیا سعۆدیێ، کە ئەو ژی ھەر ژبەرمایێن ئەوێن بەرێ بین، باشترین نموونەی ڤێ چەندێ و بزاڤێ بین. ھەڤال و ھۆگرێن وان یێن کورد ل دەڤەرێن کوردی و نەخاسمە ژ دەرچۆیێن خواندنگەە و کۆلیژ و پەیمانگەھێن ئایینی ژی ژ ڤێ چەندێ بێبەھر نەبین و دەستەکێ مەزن د وێ زۆرداریێ دا ھەبی و ھاریکارییا بەلاڤکرنا وێ ل ئێراقێ و کوردستانێ دکرن.
ئەڤرۆکە و پشتی بھارا عەرەبی و خوەشبوونا دەلیڤێ ھاتنێ جارەکا دیتر وێ بزاڤێ بناڤ ونیشانەک دیتر خوە ل دەڤەرێ ساخکر و پەلاماری ھەمی لایەکی دا و بنەمایێن کار و بزاڤ و دڕنداتییا وان ھەمی ئەو بیروباوەرێن وەھابییا بین و ڤێ چەندێ ژی ئەم د دژاتیکرنا وان بۆ نەمۆسلمانێن وەکی کوردێن ئێزدی و مەسیحی و کاکەیی و مۆسلمانێن شێعەیێن وەکی کوردێن شەبەک و جینۆسایدکرنا وان و ھەروەسا پەقاندنا پەرستگەە و مزگەفت و گۆڕێن پێغەمبەرێن مەزن ل دەڤەرا میسل و نەخاسمە یێن پیامبەرێن ئاشووری-سامی نەژاد، و گەلەک کارێن دیتر دا دبینین. بەھرا پتر یا ڤان تاوان لبن کۆلاڤێ سعۆدییان ھاتنەکرن، ئەوێن کۆ ئەڤرۆکە و ل دژی بەرەیێ شێعە ل مە کوردستانیان نێزیک بووی و مە ژ بەرەیێ سۆننە دھژمێریتن و سەرڤەسەرڤە پشتەڤانیێ ژ داخوازیێن مە دکەتن، بەلێ ژ بنڤە ھەر تشتەکێ دژی مرۆڤایانە و ئیسلامێ و شارستانیەتێ و بۆھایێن ھەڤچەرخ دکەتن. ب خۆدێ گەلەک سەیرە کەسەک بۆ دلێ خۆ و بێھنفرەیێ و نە بۆ تشتەک دیتر و مەبەستەک دیتر بچیتە سەر گۆڕێ کەس یان کەسانەکی و چ زیان ژ ڤێ چەندێ نەبیتن و نەگەھیتە خەلکێ، و ئەو بخۆ مفایەکی ژێ وەربگریتن ب کۆفری و زەندیی بھێتە دەیناندن؟ باشە مرۆڤ دێ کەنگی باوەری ب مرۆڤبوونا خۆ لنک پەیدا بیتن؟ ئەڤ کارێ ھندەک کەسان دویرە ژ گەلەک تشت و بنەمایێن لۆژیکی.
ھزرا ھندێ بکە کەسەک چۆیە سەر گۆڕێ مرۆڤەک باش. ما ئەڤە ئانکۆ ( عیبادەتێ ) وی دکەتن؟ بێگۆمان نەخێر. ئەڤ کارە ئەڤرۆکە د زانستێ دەروونناسی و پزیشکی دا دچیتە د چارچۆڤەی بابەتەکی بناڤێ ( پلاسیبۆ )، و ھەرچەندە چارەسەرکرنەکا ئێکجارییا نەخۆشی و نساخیێن دەروونی ناکەتن، چونکی نەخۆشیێن دەروونی نەخۆشیێن بایۆکیمیاوی نە و پێدڤی ب دەرمانان ھەیە، بەلێ پا کارتێکرنەکا مەزن لسەر جەستە و دەروونێ وی دکەتن و ئاستێ ( مەناعەیا ) وان بلند دکەتن و گەلەک جاران دبیتە ھاریکارەکێ مەزن بۆ ھندێ دگەل بکارئینانا دەرمانا ئەو کەس باشترین ئاست و قۆناغا چارەسەریێ ببڕیتن. بۆچی ھندەک کەس ڤێ چەندێ ب تشتەک مەزن لێک ددەن و ئەو کار چ خرابیەک بۆ کەسێ نینە؟ مرۆڤ پێدڤیە بۆ ڤان جۆرە ھزرکرنێن نەرێنی بەرامبەر ھندەک شاشییان جارەکا دیتر بخۆ دا بچیتن. ھەکەر ھزرا کەسەکی وەسا بیتن ئێک کافرە چونکی دچیتە سەر گۆڕێ کەسەکی، بەلێ کۆشتنا سەر وی کاری نەکۆفر بیتن دێ ڕەوشا جیھانیچ و وی وەلاتی چ بیتن؟
چونکی ئەڤ جۆرێن کەسان دێ ب ھەمان دیتن و چاڤ تەماشەی ھەر تشتەکی کەن، ھەتاکۆ تشتەک بەرژەوەندییا گشتی ژی بیتن دبیتن بۆ وان ڕامانێن خراب و نەرێنی ھەبیتن. ئەم یێن دناڤبەرا " نال و بزمارێن " شەق و پێھنێن شێعە و سۆننەایان ماینە ئاسێ و ھلاویستی و ماینە حەیری و بێ خۆیێ بێخۆدان، و ھندەک تلیلییا بۆ ڤان دوو تاخمێن سەر لێشێوای لێددەن. لدەمەکی کو سەرکرداتیا کوردستانی ب ھۆشیاریڤە یا خوە ژ سنوورێن ڤان دوو بەرەیێن ھەڤدژ و ھەڤڕک ئیناندیەدەر. دۆزا مە گەلەک ژ بیروباوەرێن وان یێن بێ بنەما د ڤێ ھەڤڕکاتیێ دا پیرۆزتر و گۆنجای ترن دگەل چەرخێ بیست و ئێکێ. پێدڤیە ئەم سەرێ خۆ نەکەینە د ترارێ ڤان دوو تاخمێن سەر لێشێوای چونکی ئەو چەند دگەل ئێک دژ بن گاڤا دۆر دگەھیتە مە بۆ مە دۆست و برایێن ھەڤدۆنە و چ جیاوازییا مە بۆ ھەر ئێک ژ وان نینە و ئەوێن سەرێ دئێخنە سەرئێشییا وان دوو تاخمێن تیرۆریست دا تنێ ب ڕھێن بابێ خۆ دکەنە کەنی. چونکی " حەسەن کەچەل " و سۆننە ھەمان " کەچەل حەسەن" و شێعەیە. خەمێن مە نە گرێدای بڤی یە و نە چ پەیوەندی ب یی َدیترە.
ژێدەر:
(١) الوردی، علی( ١٩٦٩). لمحات اجتماعیە من تاریخ العراق، الجزء الڕول، گ.١، الشریف الرچی.( ٣٨٤ ) ێ.
(٢) الوردی، علی (١٩٧٢ ). لمحات اجتماعیە من تاریخ العراق-( ١٨٧٦-١٩١٤)، الجزء الپالپ، بغداد، ( ٣٨٤ ) ێ.
(٣) الوردی، علی (١٩٧٢ ). لمحات اجتماعیە من تاریخ العراق-( ١٩٢٠-١٩٢٤)، الجزء السادس، بغداد، ( ٣٨٥ ) ێ.
*بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و پەروەردەیی/ زانینگەھا زاخۆ