د درێژاھیا مێژوویا کاروانێ مرۆڤایەتیێ دا تیرۆر ھەبوویە لێ ب ڕەنگێن جیاواز و پێناسێن جۆدا جۆدا بۆ چەمکێ تیرۆر و تاوان ھاتینە کرن, وەکی کۆ د گۆتارێن فەیلەسوفا دا وەکی سوکرات و ئەفلاتون و ئە رستۆ دا تاوان گرێددان ب نە درووستیا ڕەوشتی و پێکھاتە یا لەشی لێ بێگۆمان ئەگەر ئەم ل سەرھلدانا زانستێ دەرووناسییا تاوانێ بگەڕھین مە بڤێت و نەڤێت خالا دەستپێکی ڤە دگەریتن بۆ نیڤا سەدێ ھە ژدێ کۆ د بیردۆز و تویژینەوەیێن زانستی یێن جۆدا جۆدا دا تاوان ھاتییە پێناسەکرن و ئەو فاکتەرێن دبنە ئەگەرێ تاوانێ و رێکین خۆپاراستن و چارەسەری یا وێ، ھەر ژبەر ڤێ چەندێ پەر سندنا زانستێ دەرووناسییا تاوانێ ھاتیە گرێدان ب مێژوویا بیردۆزێن دەروونناسی و تاوانێ .
(لۆمبرۆزو ) زانایەکێ ئیتالیە د بیردۆزا خۆدا کۆ چەندین ڤەکۆلینێن زانستی ئەنجام دان داکۆ بزانیتن مروڤێ تاوانبار کیە؟ و ئەگەر و فاکتەرێن دبنە ھاریکار بۆ ئەنجامدانا تاوانێ چنە؟ ژوان ڤە کۆلینێن لومبروزوی ئەنجامداین ئەو بی کۆ لومبروزو پزیشکێ نەخۆشیێن مێشکی بی دناڤ سۆپای دا، ڤەکۆلینا خۆ لسەر لاشەیێن سەربازان دا کر و ل دوماھیێ پشتی ئەنجام بوو دەرکەتین لدیڤ میتودین وی دیاربوو کۆ ئەو سەربازیێن راستگۆ و خۆدان رەفتارێن باش لەشێ وان گەلەک جیاواز بوو ژ سەربازیێن خراب و خۆدان رەفتارێن نەباش , ھەروەسا لومبروزوی پشکنینێن پزیشکی لسەر گرتیخانەیان ئەنجام دا کۆ ژمارا پشکداران د ڤێ پشکنینێ دا (٥٩٠٧) تاوانباربین دیار بی کۆ مروڤێ تاوانبار جەستەیێ وی ب گشتی وەک سەر و دەست و دفن و گۆە و مەزناتی و پەحناتی و ستیراتییا وان جیاواز بین دگەل کەسێن نەتاوانبار :و ھەروەسا فاکتەرێن ژینگەھێ و بایۆلوژی و بوماوەیی دانە دیارکرن . لێ دڤێرێ دا مە دڤێتن ئاماژە ب ھندێ بدەین کۆ نۆکە جیھان یا دقۆناغەکێ دا دبۆریتن تیرۆر و تاوان یا بوویە مەترسی لسەر جیھانێ ب گشتی و کوردستانێ ب تایبەتی . چەمکێ تیرۆریست وەک پێناسە ئانکۆ ئەو کەسەیە یان ئەو گرۆپەیە کۆ رادبن ب ترساندنا کەسەکی یان گرۆپەکی بۆ بدەستڤەئینانا مەرەمێن خۆ یێن تایبەت وەکی رێکخراوا تیرۆریستا داعش ھەروەسا پێناسەک دی تاوان ئانکۆ ئیشاندنا دەروونی وەک ترس و نیگەرانی و خەمۆکی لدەڤ خەلکێ و ئیشاندنا لەشی وەک بریندارکرن و کۆشتن و سەربرین یان ژی تاوان ئانکۆ بن پێکرنا ئازادیا تاکەکەسی بۆ مەرەمێن تایبەت و ھەستکرن ب خۆشیێ پشتی ئەنجام دانا کریارا تیرۆریستیێ. ژبەر ھندێ دەرووناسییا یاسایێ و تاوانێ تەکەزێ لسەر ڤێ ھەست و رەفتارێ دکەن بۆ ژێک جۆداکرنا مرۆڤێ تیرۆریست و مروڤێ نەخۆشیا مێشکی یان دەروونی ھەی و نائینە سزادان وەک ئێک , یا دیارە نەخۆشیێن دەروونی بەھراپتر نە دزیان بەخشن بۆ ئیشاندن و ترساندنا کەسێن بەرامبەر لێ دھندەک نەخۆشیێن دەروونی دا وەکی شیزۆفرینیا یان وەھم ھندەک رَەفتاران دکەن دبنە ئەگەرێ ئیشاندنێ و بیتن کۆشتنا کەسەکی یان ھندەک کەسا، لێ ئەڤە نائێنە ھژمارتن ب تیرۆریست یان تاوانبار چۆنکی ئەڤ نە خۆشە ھەست ب خۆشیێ ناکەتن و نە بەرپرسیارە ژ ڕەفتارێن خۆ د کۆشتنا کەسەکی دا چۆنکی نزانیتن بۆچی ئەڤ ڕەفتارە کر بەلێ کەسێ تیرۆریست بە رۆڤاژی ڤی نەخۆشی ھەست ب خۆشیێ دکەتن و سەربلندە ب کۆشتنا مرۆڤان ھەروەسا وان بیرۆباوە ر و مەبدەئێن ھەین و لدیڤ دچن و خۆ خۆدان خێر و سەرفەراز دبینن و بگرە شەھید ژی دبینن، ژبەر ھندێ ژی گەلەک جاران دێ بینی مروڤێ خۆدان باوەرنامە ژی دگەل وانن و بیرۆبوچونێن مەبدەئێ خۆ بۆ ھەڤالێن خۆ یێن تیرۆریست رۆھن تر لێ دکە ن ژبەر ھندێ ئەڤ کەسە یان گرۆپا تیرۆریست مەترسیە لسەر ھەمی مروڤایەتیێ چۆنکی کریارێن وان دژی ھەمی وان بونموونە ئایێن و دەولەت و گرۆپێن دی یێن مروڤایەتیی نە . ژبەر ھندێ ئێک ژ ساخلەتێن ھاریکار دبنە ئەگەرێ تاوانێ ئەو ژی( Egocentricity) : ئانکۆ بەس ھزرا خۆ بخۆ تنێ دکەتن و تەرکیزا وی یان وێ گرۆپێ تنێ لسەر بیرۆباوەرێن وانە و بێ پەسەندکرن و رێزگرتن و قەبیل کرنا بیرۆباوەرێن لایەنێن دی .
تاوانباری و تیرۆر ب ڕێکێن جۆدا جۆدا تێنەکرن وەک:
١. سەپاندنا ئاینی:کۆ دڤێ قۆناغێ دا ئەڤ کەس یان گرووپا تیرۆریست رادبیتن ب خۆرتی سەپاندنا بیرۆباوەرێن خۆ یێن ئاینی لسەر ھندەک ئاینێن دیتر وەکو تیرۆریستێن داعش ئەڤ کارە دژی ئاینێن زەرەدەشتی و ئێزدی و مەسیحی کرین و کارێن دژی مروڤایەتی ئەنجام داین . لسەر سەرھلدانا تیرۆرێ زانایێ بناڤ و دەنگ (عەلی وەردی ) د پەرتوکا خۆدا یا بناڤێ ( مھزلە العقل البشری ) ئامەژە ب ھندێ دکەتن ( ھەر گرووپ یان وەلاتێ گرنگی ب خاندنا پەرتۆک و کەلتۆرێ وەلات و لایەنیێن دیتر نەکەتن چ گۆرانکاریێن مروڤایەتی د ھزر و بیرۆ و بوچۆن و ڕەفتارێن وان دا پەیدا نابن ) ئەڤ ئاخفتنا عەلی وەردی لسەر جڤاکێ ررۆژھەلاتا ناڤین بگشتی و عێراقێ ب تایبەت دگۆنجیتن چۆنکی د درێژاھییا خۆین رێشتن و تیرۆرێ لعێراقێ دا ڤە گەریتن بۆ ھندێ کۆ ئیکدۆ قەبیلکرن نەبوویە و ھەردەم دڕاندانە سەردەری دگەل پاپۆرا کاروانێ مرۆڤایەتیێ کریە .
٢. سەپاندنا دەولەتێ:دڤێ رێکێ دا سیاسیێن ڤێ دەولەتێ حەزەکا بێ وێنە بەرامبەر دەستھەلاتێ یا ھەی و لسەر ھەمی نەتەوە یان ئاینێن دیتر سەپینتن و نەچار دکەن ملکەچی وان بن و وان ژ مافێن وان یێن مروڤایەتێ دیرکەن وەکی کۆ دەولەتێن مینا عێراق و تورکیا و ئیران و سوریا و تایبەتی رێکخراوا تیرۆریستییا داعش ئەڤ کارێ نەمروڤایەتی دگەل ھەمی ئایین و نەتەوەیێن دیتر دکەن وەکی مە کۆردا . ل دوماھیێ ھیڤیا من ئەوە کەس وی مافی نەدەت خۆ و بێژت داعش نەساخێن دەروونی نە و چ لسەر ناچیت بەلکۆ بەرۆڤاژی داعش ئانکۆ تیرۆریست و چونکی وان دڤێن بیرۆباوەرێن خۆ ب سەپینن لسەر مروڤایەتیێ ئەڤ چەندە ژی ناگۆنجیتن دگەل چ زانست و یاسایا.

*نزار عصمت علی: مامۆستایێ ھاریکار/ زانینگەھا زاخۆ/ پشکا دەروونناسیا گشتی/ تایبەتمەندێ دەروونناسیا گشتی(کلینیکی)*
ئەف بابەتە پێشتر ل ڕۆژناما ئەڤرو بەلاڤبیە، ھژمارا (١٩٦٥) ٥/١٠/٢٠١٦