ھاتنا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ وەرچەرخانەک مەزن بی د دیرۆکێدا. محەمەد(س) وەک چاکسازەک بیە دەرگەھێ ھاتنا ھندەک بۆھایێن فەر کە ئەو ماوەیەکێ گەلەک ژ مێژە بی ل گزیرتا ئەرەبی ھاتبینە ژبیرکرن و پاشگۆە ھاڤێتن: بەرابەری و یەکسانی، دادپەروەری، و ئازادی. ئەو جڤاک د گۆپیتکا نەزانیێ لسەر دەستێ وی پێغەمبەری جارەک دیتر ھاتە ھایدارکرن بۆ لخوە زڤڕینێ. لێ ئەڤ چەندە گەلەک پێنەچۆ. بۆ بدەستڤەئینانا پلە و پایە و ( مالێ دۆنیایێ) و دەستھەلاتێ، ئەو تشتێن محەمەدی(س) پویتە پێنەددان، ھندەک ڕابین سەر دەە و دۆوا خوە. وان بەرۆڤاژی پێشەوایێ خوە، نەشیا خوە لبەر وان تشتان و خوەشی و دەستکەفتان و تام و چێژا ڤێ جیھانێ بگرن. ئەو ژێ خەریب ببین. کار و تشتەک زەحمەتە و ھەر کەسەک نەشێتن خوە لبەر بگریتن. نابیتن ل وان بھێتە گرتن. لەوما وەکی مامۆستایەکێ ئایینی وەکی عۆمر چنگینانی دبێژیتن، پشتی ماوێ دەستھەلاتێ محەمەدی(س) پێدڤییە ئەو دەم و جە و کەس بھەمیڤە ب چاڤەکێ دیتر بھێنە تەماشەکرن چونکی جھێ گۆمانێنە(٢).
جەنگێ ( جەمەل ) خالا پێکدادانا وان لایەنان بی. لێ بلا لبیرا مە نەچیتن ژی ئەڤ ململانێ و کێشمەکێشە نە تشتەک نوی بی و د بنەڕەتدا یا بەری ھنگی بی و بەلکۆ ژی یێن سەردەمێ نەزانیێ( جاھلیەتێ) بی و پەیوەندارە ب کەلتوور و فەرھەنگێ جڤاکیێ خەلکێ دەڤەرێ و نەخاسمە نەجد و حیجازێ و ژ وان ژی مەککەھێ، و بابەتەک ئالۆزە.
ھەر چەوا بیتن ڤی شەڕی ئیسلام دابەشی سەر دوو گرووپێن ھەڤڕک کرن و گەلەک پشتی ھنگی ناڤ ل وان لایەنان ھاتە دەیناندن: شێعە و سۆننە. زانایێن ئایینی ژ ھەر دوو لایان و نەخاسمە د سەردەمێ خەلافەتا عەباسیان شۆل گرانتر کر و پاشی و پشتی دەرکەفتنا پاشاتیا سەفەویان ئێکجار ئالۆزتر کر. ئەڤان تشتان ئەز ژ کیستێ خوە نابێژم ئەڤە ئەو ڕاستینە یێن دیرۆک ڤەدگێڕیتن. تەوەرێ سەرەکیێ ڤی شەڕی ئەو بی کا ئایا کیژ کەس باشتر و ژێھاتی تر بی ببایە جێگرێ محەمەدی(س): عەلی یان ئەبووبەکر؟ ژبلی ڕە و ڕیشالێن جڤاکی و سایکۆلۆژی یێن ڤی بابەتی، کە وەک مە لسەری ئاماژە پێدای بۆ شێوازێ ژیان و کەلتوور و فەرھەنگێ عەرەبێن بیابانی( بدوی) دزڤڕیتن، بەھرەکا دیتر یا وێ دیتنەکا ئایینی بی بۆ بابەتی. وەک زانایێ مەزنێ جڤاکناسی، عەلی وەردی( ١٩١٣-١٩٩٥)، دبێژیتن ئەڤ چەندە بۆ ئێک ژ بنەمایێن ئایینی ڤەدگەڕێتن و ئەو ژی شیفاعەتە(الشفاعە)، کە تێدا مرۆڤێ دیندار ھزر دکەتن ئێک، و ئەو ئێک ھەر کەسەکێ باشێ ئایینی بیتن، دێ ل ڕۆژا دۆماھیکێ( قیامەتێ) بەرگەڕھان و ( شیفاعەتا ) وی کەتن و وی ژ ئاگرێ جەھنەمێ پارێزیتن. د باوەرا ڤی مرۆڤی جیھان بەرناکەڤیتن و چ گرنگییا خوە نینە و یا فەر ئەوە تو بۆ ڕۆژا دۆماھیکێ کار بکەی. ( ھەر چەندە عەلی وەردی د پەرتووکێن خوە دا ڤی بابەتی گەلەک تێکڤە ددەتن و دەمێ بەحسێ ھندێ دکەتن ژبەر ھندێ کو گەلەک کەس و مۆسلمان و مەزنێن وان نەشێن دناڤبەرا ڤان دوو لایەنان ھەڤسەنگییەکێ دروست بکەن و تووشی گەلەک ڕەفتارێن ھەڤدژ دبن و کارەسات ژێ پەیدا دبن). لەوما ھەر کەسەکێ باش بیتن و شیفاعەتێ بۆ وی بکەتن دێ گۆنەھێن وی ھەمی ئێنە شویشتن. ئەوان ئەڤ ھزرە یا ژ کەلتوورێ کەڤن و مرۆڤاتیێ وەرگرتی کا چەوا پاشا و مەلکا مرۆڤەکێ تاوانبار و ژبەر خاترا کەسەک دیتر ژ سزایێ مرنێ قۆرتال دکرن و گەردەنا وی ئازا دکرن( ١: ب. ١٦). ئەوان و لسەر ڤی بنەمایی سەرەدەری دگەل خەلافەتا عەلی و یێن دیتر دکرن، و لدەمەکی ئەو ھەمی کەس و کارێن محەمەدی(س) بین و لنک وی چ جیاوازییا وان نەبی و بۆ وی ھەمی وەک ئێک بین. گەلۆ پا بۆچی خەلکێ وەسا ھزر نەدکر؟ ئەڤێ چەندێ پەیوەندی ب دروستبوون و ئاڤابوونا کەساتی و سایکۆلۆژیایا وان ڤە ھەبی کە بەرھەمێ وی کەلتوور و فەرھەنگێ جڤاکی بی ئەوێ ئەو تێدا پەروەردە ببین و پێگەھشتبین. ئەوان وەکی مرۆڤێن سەری و یێن بەرێ ھزر دکرن و باوەرا وان ئەو بی ئەگەر ئەو دگەل فلان یان فلان کەسی بن ئەو کەس دێ ل ڕۆژا دۆماھیکێ شیفاعەتا وان کەتن و وان ژ ئاگرێ تووند و دژوارێ وێ قۆرتال کەتن. مە نەڤێتن لڤێ گۆتارێ لایەنێن ئەرینی و نەرینی یێن ڤێ ھزرێ بئازرینین و گۆتارێ درێژ بکەین. بەلێ فەرە بزانین ئەوان نەک ژبەر ژێھاتی بوون یان ساخلەتەک دیتر یا ھەر ئێک ژ وان جامێران و ئیمامان ئەڤ دۆکارە دکر. چ گۆمان ژی تێدا نینە ئەو کەس و ئیمام ھژمارەکا مرۆڤێن ژێگرتی(نخبە) و زیرەک و تێگەھشتی و زانا و مێرخاس و خۆدان ئەزموون و باوەرەکا بھێز بین، و دگەل ھەمی ئەو جیاوازیێن دگەل ھەڤدیتر دا ھەبوون، ھەمی ھەژی خەلافەتێ و ڕێڤەبرنا جڤاکا ھنگی بین. و خوویایە پشتی ھنگی ئەو ئێک لدویڤ ئێک گەھشتنە وی پلە و پایەی. بەلێ ئەو حنێرا خەلکێ دکر یا تشتەک دیتر بی. ئەوان ژ ئالیێ ھزرکرنێ خوە ئینانبیە ڕێزا ڕۆبۆتەکی و مەژیێ خوە نەددان شۆلی. ئەوان ژبیر کربی خۆدایێ مەزن و دلۆڤان د لێپێچین و سزادان و پاداشتکرنا مرۆڤان ھند دادپەروەرە کو بۆ ڤێ چەندێ پیڤەرێن خوە یێن ھەین و ئەو بخوەژێدەر و سەرچاڤەی دادپەوەریێ یە. بەرێ خوە بدیێ مرۆڤ، ما مرۆڤ چ تشتە؟، بەندەیەکێ وی خۆدایێ مەزن و دلۆڤان و دادپەروەر، ب تایبەت ئەڤ چەند سەد سالە یێ گەھشتیە وێ ڕاستیێ کە د سزادانا مرۆڤان دیاردا ( واستەکاریێ) و بەرگەڕھانێ و بنەمایێن مرۆڤکانێ و خزم خزمانێ و عەشیرەتکانێ و ... ھتد، ھێدی چ گرێ ژ ئاریشەیێن مرۆڤان ڤەناکەتن و تشتەک نەدروستە. و لسەر ڤی بابەتی و بنەمایێ و یاسایێن سەردەم ھیچ جۆرە مایتێکرنا ژ ڤان جۆران و سزادانێ و کێمکرنا سزایێ تاوانبارێن کۆژەک و مەترسیدار قەبیل ناکەتن و ب جۆرەک ژ نەدادپەروەری و تێکدانا یاسایێ و سەروەرییا وێ و زۆرداری ل مرۆڤایەتی و جڤاکێ و شارستانیەتێ و قۆربانیان ل قەلەم ددەتن. لەوما دبینین ئەڤ جۆرە بزاڤە ل وەلاتێن پێشکەفتی و دیمۆکراسی ھیچ بایەخەکێ خوە نینە و تنێ یاسا تێدا سەروەرە. پا ڤێجا ھەکەر مرۆڤ گەھشتبیتە ڤی ئاستی، پ خۆدایێ مەزن و دلۆڤان و بەخشندە و دادپەروەر چەوا ڤی تشتی و ڤێ چەندێ نزانیتن و ناکەتن؟؟!! ناچێبیتن ئەم کارێ خۆدایێ مەزن ب مەژیێ بچویک و پێڤەرێن خوە یێن ساویلکە بپیڤین و بدەینە بەر ئێک.
ھەکەر وەکی مرۆڤێن سەردەمێ نەزانیێ ( جاھلیەتێ) بیتن ئانکۆ زۆردارێن وەکی ھندەک خەلیفەیێن ئەمەوی و عەباسی و ئۆسمانی و ئەبووبەکر بەغدادی، و مۆسعەب زەڕقاوی، و سەدام، و ... ھتد، چونکی سۆننەنە دێ بەر شەفاعەتا ئەبووبەکری و عۆمەرێ خەتاب کەڤن، و یێن وەکی حەسەنێ سەباح و گەلەک پاشایێن ئیرانێ و ...ھتد، بەر شەفاعەتا ئیمام عەلی کەڤن، چونکی ئەو ژی شێعە بووینە!!
ئەڤە چەرخێ بیست و ئێکێ یە و ھندەک جامێرێن وەکی عادل مۆرادی ھێشتان ب مێنتالیتە( و ئەقلیەت) و سایکۆلۆژییەتا بیابانیەکی ھزر دکەتن! ئەو ھند زەحمەتێ بۆ خوە و مێشکێ خوە چێ ناکەتن کە ھزر بکەتن ئەو خۆدایێ مەزنێ بشێتن وی وەک شێعەیەک ل ڕۆژا دۆماھیکێ ل دادگەھا تەژی دادپەروەرییا خوە ( محاسبە) بکەتن دێ شێتن لسەر پیڤەرێ نەتەوەیی ژی وی کاری بکەتن. ئەو ئەڤرۆکە بزاڤێ دکەتن ب بەرگریکرن ژ ئیرانێ و شیعەیان، ( شیفاعەتا) ئیمام عەلی بۆ خوە مسۆگەر بکەتن. ئەو نائینیتە بیرا خوە ترازییا خۆدایێ مەزن ھند ھەستیار و ناسک و ھویر( دقیق) و ڕاستە کە مرۆڤان ب کریار (عەمەل) و گۆتار و (نیەت) و قەنجیێ و حرابیێ دپیڤیتن و ھەلدسەنگینیتن و پاشی سزا ددەتن یان پاداشت دکەتن، نەک لسەر بنەمایێ ھندێ کا تو ژ کیژ تایی یی یان ژ کیژ تایی نینی. بدرێژاھییا دیرۆکا تەحل و دژوارا کوردان گەلەکا ڤیا ڤێ چەندێ بکەن. باب و باپیرێن مە لسەر ڤێ ھزرێ و ڤی مێنتالیتە( ئەقلیەتی) گەلەک خەلەتی کرن و ئەم پێش وان ڤە شەرمێ ژ دیرۆکێ دکەین و داخوازا لێبۆرینێ ژ وان گەل و نەتەوە و ئایین و وەلاتان دکەین، یێن ئەوان لسەر دەستێ باب و باپیرێن مە زۆرداری لێھاتی کرن. ئینشالا خۆدێ ب ( عەمەلێ) وان و وەک خوە دگەل وان بکەتن، چونکی کەس ھندی وی زاتێ پیرۆز دروست و ڕاست نینە.
لبن ھزرا یێن وەکی عادل مۆرادی سەلاحەدینێ ئەیووبی ل مسرێ ئەو چەند دگەل دەولەتا فاتمییانیا شێعە کر ئەوا کری، و ل دەستپێکا چەرخێ بیستێ مە کوردان ئەو کار دگەل برایێن خوە یێن ژ نەژادێ ئاریایی، ئانکۆ ئەرمەنیێن مەسیحی، کر یا ھاتی کرن و دیارە وەکی مەزنا گۆتی " یا ڤی دەستی بۆ وی دەستی نامینیتن"، و کی نابێژیتن ئەڤا بسەرێ مە دھێتن ژ گۆنەھا وان و گەلەک تاوانێن دیتر نینە یا ڤان تۆخمە کەسان و ب فیتا خەلکێ ب باب و باپیرێن مە داینەکرن؟
یا ژ عادل مۆرادی ڤە ئەم کورد ھەمی مۆسلمانین و (٥٠%) ژ مە شێعەنە و ( ٥٠%) ژی سۆننەنە، و پێدڤیە ئەم پشتا ڤی یان ئەوێ دیتر بگرین! یا شێعەیا یان ژی یا سۆننەیان. ئەوی یا ژبیرکری نەتەوێ کورد ژبلی ھەر دوو مەزھەبێن سەری و مۆسلمانان، گەلەک نەمۆسلمانێن تێدا، و ژ برایێن ئێزدی، و مەسیحی یێن کورد، و سائیبە، و کاکەیی، و زەردەشتی و جۆھییا، و ... ھتد، پێ:ھاتین. لەوما فەرە دەما ئەم بڕیارێن گرێ>ای ب کورد و کوردستانیان ددەین مافێ وان و گەلەک پێکھاتەیێن دیترێن وەکی مەسیحی و ئاشووری و کلدان و سریان و ئەرمەنی و تورکمان و ...ھتد، لبەرچاڤ بگرین. ئەڤ ئاخە وەلاتێ مە ھەمیانە. نابیتن ئەم تنێ بچاڤێ شێعە و سۆنناتیێ تەماشەی کوردستانێ بکەین و وان خەلەتیا دووبارە بکەین ئەوێن باب و باپیرێن مە، و ژ نەزانی و دویرنەبینیێ، ئەنجامدای. تەنشتا مە ژانەک دیتر یا تێدا ھەی. برینا وێ ژ نساخیەک دیترە و دەرمانێ وێ ژی، بەرۆڤاژی دیتن و بۆچۆن و جیھانبینیا یێن وەکی عادل مۆرادی، برایەتی و ئێکگرتن، ڤیان و دەستبەردانە ژ ڕکمانەگرتن ( و عینادێ) و مەژی ھشکیێ و دەمارگیریێ یە. چەوا شێعە و سۆننا بڤان ناڤ و نیشانان سەدان دەولەت بۆ خوە ئاڤاکرن و ژ ھەمی ناز و ( نەعمەتەکا ) سیاسی ھاتینە تێرکرن، ئەم ژی پێدڤییە ب پیڤەرێ خوە و ئارمانجێن ھەڤپشک و پابەندی ب فەلسەفەیا پراگماتیزمێ بزاڤا ئاڤاکرنا " دەولەتا کوردستانێ" بدەین دا ھەمی پێکھاتەیێن سەری تێدا ھەست ب بوونا خوە و ھەمی جۆرێن ئاسایشا ئابووری، و ئاسایشا کەلتووری و فەرھەنگی و جڤاکی، و ئاسایشا سیاسی، و یا ژ ھەمیا گرنگتر و فەرتر ئاسایشا سایکۆلۆژی بکەن.
*******
ئەڤ گۆتارە بەرۆڤاژی ھزرا ھندەک کەسان نە پشکەکە ژ وان شەڕێن ڕاگەھاندنێ، بەلکۆ ژبلی ھندێ بابەتەکە گرێدایی ب لایەنێ سایکۆلۆژیایا تاکێ کوردی ڤە، ھەروەسا پشکەکا ژ وان خەلەکێن بەرسڤا مەیە وەک بسپۆرێ سایکۆلۆژیایا پەروەردەیی بۆ پرسیارەکا بەڕێز د. ھۆگر تاھر تەوفیق سەرۆکێ پشکا مێژوو ل زانینگەھا زاخۆ کە ل دیبێیتەکا سیاسی-دیرۆکی ل ( ١٦/٥/٢٠١٦) و ب ئامادەبوونا چەندین کەساتیێن سیاسی ھاتبیە ڕێکخستن و پرسیارەکا مەزن و ئالۆز تێدا ھاتە ئازراندن کە: " بۆ چی کوردستانی خۆدان کەساتیەک زیندی نینە و نەخاسمە لسەر ئاستێ جیھانی؟" و د ڤێ گۆتارێ دا ژی وەکی جارێن دیتر پشکەک ژ بەرسڤا ڤی بەڕێزی مە ب ستۆیێ خۆڤە گرت. لێ دگەل ھندێ ژی باوەرا مە ئەوە ئەڤ بابەتە گەلەک ئالۆزە و پێدڤی ب ڤەکۆلینێن مەزنتر و ھویرترە، لێ دیساڤە ئەوا مە دڤێتن ل ڤێرێ بێژین ئەڤ مێنتالیتەیە پشکەکا بچویکە ژ وان بناسێن کارتێکرنێ د ڤێ چەندێ و پرۆسێسا سیاسی و جڤاکی ل کوردستانێ دا دکەتن. وەک دیارە برێز عادل مۆراد نە مرۆڤەکێ ئاسایی و یێ کۆلانا و بازاڕییە بەلکۆ وەک ئێک ژ کادرێن سیاسی یێن ب ئەزموون ل کوردستانێ کارتێکرنێ د ھزرا تاکێ کوردستانێ دا دکەتن و ھەر نۆکە ھندەک مرۆڤ ھەنە بکەڤنە بن ڤێ کارتێکرنێ، لەوما دەمێ ئەو ل کەنال و دەزگەھێن ڕاگەھاندنێ داخوویانین ھاوشێوەی ئەوا ڤان چەند ڕۆژا لسەر " ھێرشێن ئیرانێ و پەیوەندییا وێ دگەل بزاڤێن حزبا دیمۆکراتا کوردستانا ئیرانێ" دای و ددەتن و ئاراستەیا وان داخوویانییا وەکی سیتافکا ھەیڤێ ڕۆھن و ئاشکرایە، لەوما ئەڤ چەندە دخوازیتن مرۆڤ جارەکا دیتر بۆ دیرۆکێ بزڤڕیتن و ڤی مێنتالیتە ( ئەقلیەتی) لبن میکرۆسکۆپا سایکۆلۆژیایێ تەماشە و دیڤداچۆنا وێ بکەتن دا گەلەک ھویرکاری بۆ خەلکێ ڕۆھن ببن. ئەڤ گۆتارە ھەروەسا نە کێمکرنە ژ بۆھایێن ئایینی لنک کەسێ بەلکۆ گۆتارەکا شرۆڤەکاری و ڕەخنەگرانە و زانستی یە.
ژێدەر:
(١) الوردی، علی( ١٩٦٩). لمحات اجتماعیە من تاریخ العراق، الجزء الڕول، گ.١، الشریف الرچی.
(٢) عۆمەر چنگینانی (٢٠١٦). جوێن نەدان کۆێڵەبوون نییە!سایتی گۆڤاری گۆڵان،http://gulan-media.com/sorani/articles.php?eid=٧٠&id=٢٦١٩) ١٩/٦/٢٠١٦ کراوە(
*مامۆستای ئەکادیمی/پسپۆرێ زانستەکانی پێداگۆگی و سایکۆلۆژی/زانینگەی زاخۆ