پێشەکی :
یاخوویا کە نەتەوێ کوردی خۆدانێ دیرۆکەکا کەڤنارەیە، و پێداچۆنەکا دیرۆکێ نیشانی مە ددەتن کە تا چەندڤێ ژیانا دیرۆکی یا کەڤنارە بشێوەیەکی ڕاستەوخۆ کارتێکرن د ستراکچەرێ سایکۆلۆژیایا وی داکرییە و ھندەک دەرزێن ئێخستین کە ھەکەر دویڤداچۆن و چارەسەرییا وان نەھێنەکرن دێ ئەڤ دەرزە بنەشکەنە و چارەسەری گرانتر بیتن، و نەخاسمە ژی ئەمێن د چەرخێ بیست و ئێکێ دا و دیوارێن بھێزێن بجیھا نیبوونێ دۆرما ندۆرێن مەیێن ئابلۆقە داین.
جھێ کوردی د دیرۆکێ دا
بزاڤێن کۆ بۆ کڤشکرنا دیرۆکا کوردستانێ ھاتینە ئەنجامدان و نەخاسمە ل دەستپێکا سەدێ بیستێ د شوونوارێن سنوورێن جۆگرافیاییا وێ، نیشانددەن کە ھەم کوردستان خۆدان دیرۆکەکا کەڤنە و ھەم ژی بھەمی وێرەکیێڤە دشێتن بھێتە گۆتن ئێکە ژ دەگمەنترین جھێن کۆ دیرۆکا مرۆڤایەتیێ بۆ ڤێ کوردستانێ دزڤڕیتن یا کۆ پێشی شێست ھزار سالان پێش زانینێ (٦٠,٠٠٠پ.ز)جھێ ژیان و ژیارا مرۆڤان بوویە (زیباری،٢٠٠٩,٧؛رێکانی و تۆڤی،٢٠١١،١١؛عارف،١٩٨٤،١٠١)، وگەلی کورد بدرێژاھییا ڤێ دیرۆکا کەڤنارەشان ب شانی نەتەوێن ئاری وەک فارسان، ویێن دیترێن وەک ئەرەب و توورکان ئێک بوویە ژ نەتەوەیێن سەرەکیێن ڤێ دەڤەرێ ل رۆژھەلاتا ناڤین وئاسیایێ (سەعدولا ٢٠١٠ ، ١)، و ناڤێ وێ و جھێ نەتەوەیا کەڤنار بشێوازێن جیاواز و ناڤێن جۆداوجۆدا د پەرتووکێن دیرۆکی و یان ئەوێن ئەسمانی دایێَن ھاتینە ئاماژە پێدان و ژ وان ژێدەرێن گرنگێن ئەڤ دانپێدانە کرین تەورات و ئەنجیل و قۆرئانا پیرۆزە، کە ئایەتا (٤٤) ژ سورەتا ھوودی مەزنترینێ ڤان بەلگانە (بداخ، ٢٠١٣، ٥).ل ھندەک سەردەمێن دیرۆکی بۆ نموونە ل سەدێ ھەفتێ بەری زایینێ کوردستان وەک پشکەک ژ ئیمپراتۆریەکا ئەرمەنستانێ بناڤێ(کوردچیج) دھاتەنیاسین، وھندەک نڤیسەرێن یەونان و رۆما کەڤن گۆتیە مە کوردان (کۆردونس)یان(گۆردیای)(نەقشبەندی ، ٢٠١٣، ٨).ئەڤ شێوازە ژ ناڤێ کوردستانێ تا سەدەیێن گەلەک دویڤدا و پشتی زانیینێ ژی یا بەردەوامبوو، ھەتا کۆ ئەڤێ نۆکە بوویە ناڤێفەرمیێ کوردستانێ، و مەبەستا مە ژ ڤێ دیرۆکا کۆرتکری دەسپێکەکە بۆ چۆنا ناڤ بابەتێ و شرۆڤەکرنا لایەنەکێ گرنگ ژ ڤێ دیرۆکێ و خواندناکا سایکۆلۆژیانە بۆ ڤێ دیرۆکێ.
وێنێکوردی د دیرۆکێ دا
ژێدەرێن ئەنترۆ پۆلۆجی و نەخاسمە ژی ئەتنۆلۆجی نیشانی مە ددەن کە چەوا و ب پشت گرێدان ب بەلگەیێن زانستی و فۆلکلۆری و کەلتووری و فەرھەنگێ نەتەوە و گەلێن جیھانێ و شارستانیەتا مرۆڤایەتیێ، ھندەک زانایێن وەکی ڤێلیام جۆنز(١٧٨٦) نەتەوەیێ کوردی دئێخیتە ناڤ گروپێن ھند وئەورۆپی (عارف ، ١٩٨٤،٦٢).
ھەر چەند کە چەندھا گەڕۆک و کەسانێن کە بناڤێن جیاوازێن سیاسی، بازرگانی یان ئۆلی ل ڤان چەند سەدەیێن دۆماھیکێسەرەدانا وەلاتێ کوردستانێ کرین و د یادداشتێن خۆ دا و یان پەرتووک یان بەلگەنامەیێن وانە نڤێسین کۆمەکا سالۆخەتا و تایبەتمەندیێن جوان یێن داینە پال تاکێ کوردی و وی ب مرۆڤەک ئازادیخواز، بێھن فرەە، ب تەحمۆل، و ھشیار وزێروک و مێرخاس، ب ھۆش و ھۆشیار وزیرەک، راستگۆ و خۆدان باوەری بخۆ، کویرھزر، رێزگر، یاریکەر، پەھلەوان ددەنە نیاسین(السندی،٢٠٠٧ ) ، لێ دھەمان دەمدا ژی یێن ھەین کە ژ بلی کۆ بدرێژاھیا دیرۆکێ یان ڕاستییا ژبیرکری یان خۆل گێلی ددەن و یان ژی ب ئەنقەست و بدەست وەدکەن و بۆ کوردان ناڤ و ناتۆرەیێن جیاواز و کرێت بکار دئینن و جار وان ژبەرەبابێ ئەجنا ودیپشکا ددەنەزانین و جاران وان ب تورکێت چیای ددەنە نیاسین و جار دبێژن ژ فلان ھۆز و نەتەوەیێ ئەرەبانە یان وان ب فارس دزانن (بداخ، ٢٠١٣ ،١٠٥)،و بۆ ڤێ مەبەستێ بناڤێن جیاواز و کەس و زانا و یێن خۆدان پیگەھێن ئایینی و زانستی و جڤاکی ئەڤ ئاخفتنە یێن گۆتین و کرین و ڤەگۆھاستین، وبێگۆمان ژی ئەڤ چەندە ئەنقەست بوویە چونکی ب باوەرا وان دەمێ ئەڤ گۆتنە و سالۆخەت بناڤێ کەسەکێ ژ ڤی بابەتی و بەرنیاس دھێتە گۆتن چەند دێ پترتر جھێ خۆ دناڤ خەلکێ دا ژ لایەکی و خۆدێ تاکێ کوردی ڤەکەتن و کارتێکرنێ لسەر وی ھەبیتن.
د بەرپەڕێن دیرۆکا کوردستانێ دا، ئەڤ بزاڤا رووخاندنا ستراکچەرێ کەسایتا تاکێ کوردی و دیوارێن کەلتوورێ زەنگینێ کوردستانێ یا د چھار ئارستەیا داھاتیە ئەنجامدان:
١. لسەر ئاستێ نەژادی کە وەک مە ئاماژە پێدای یڕێکا لکاندنا نەژادێ کوردان ب ئەجن و شەیتانی ھاتنە ئەنجامگرتن.
٢. لسەر ئاستێ جڤاکی، کە برێکا لکاندنا ھندەک سالۆخەت و ھێمایێن کرێتێن جڤاکی و سایکۆلۆژی وەک خرابکار، ڕێگر، دوژمنێن شارستانیەتێ و ... ھتد، داینە نیاسین و خەلک وەسا یێ تێگەھاندین کە کورد نەھەژی تێکەلیێ و ھەڤالینیێ نەو تەنھا جھێ ژیانا وان چیا و ناڤ دار و بەرانە.
٣. لسەر ئاستێ ئایینیی کە وەسا پرۆپاگندە ھاتیەکرن کە کورد ژ ڕێکا ڕاست و دروست دویرن و دوژمنێن خۆدایێ مەزن ویێن پێغەمبەرانە، وبۆ ڤێ چەندێ ژ چیرۆکێن ژ بەرخۆچێکریێن جۆداجۆدا، کە سۆتاندنا بابێ پێغەمبەرا ئیبراھیمێ خەلیل(سلاڤێن خۆدایێ مەزن لێ بیتن) ئێکە ژ وان چیرۆکێن ھەلبەسترای و بێ بنەما و دویر ژ ڕاستیێ و زانستی و لۆژیکێ و بێ بەختیە کە ل نەتەوێ تەوێ کوردی دھێتەکرن.
٤. لسەر ئاستێ مافێن نەتەوەیی، کە پشتی ڤان ھەمی بێ بەختیا و بۆختانێن بێ بنەما، چ جھێ گۆمانێ نینە کە نەتەوێ مە تووشێ ھزاران جۆرێن زۆردای و دەربەدەری و کۆشتن و جینۆ سایدێ و ئەنفالێ ببیتن(الخلیل،٢٠١٢، ٢٥٧).
ڤان ھەمی گۆتنک و ئاخفتن و چیڕۆک و چیڤانۆکێن بی بنەما وێنەیەکێ شاش و خراب یێ ژ کەساتی و ستراکچەرێ سایکۆ- سۆسیۆلۆژیێ کوردی لنک خەلکێ و ھەڤسێیێن کوردان لدۆر کوردی دروست کری، کە دبیتن بەشەک ژ وێ ھەمی زۆڵم وزۆرداری و کۆشتن و بڕین و ئەنفال و کیمیابارانکرن و جینۆساید و دەربەدەرکرنا کوردان و نەخاسمە ژی ئەو تاوانێن ل ڤان دوو سالێن بۆری دوژمنێن کوردستانێ بناڤێ دەولەتا ئیسلامی خەیالییا داعش و سوپایێ "حەشدا شەعبی" و لبن ئالایی ئیسلاما پیرۆز و ب پشتەڤانیا ھژمارەکا دەولەتێن مۆسلمان ل دەڤەرێ و ژ ھەر دوو بەرەیێن شێعە و سۆننە ل دژی مە کوردستانیان ھاتیە کرن، پشکەکا مەزن ژ ڤێ ئێکێ بھێتن کە خەلکا دیتر و نەخاسمە ژی ئەوێن ڤێ چەندێ دەرھەقێ مە دکەن، و بدیتن و د مێنتایتەیا ھزری یا وان دا وەسایە کە ژیانێ و کوردستان و جیھانێ ب مافێ مە نزانن و مە ھەژی وان نابینن!!؟
وێنێ خۆدێ کوردیژ خۆدێ خۆ
یا ئەشکرایە کە دەمێ ھندە پرۆپاگندە و بێ بەختی بۆختان لدویڤ و بۆ کەس و جڤاکەکێ بھێتەکرن، ئەو جڤاک و تاکە دێ کەڤیتە بن کارتێکرنا خرابا وان و ئەڤە ژی تشتەک سروشتی یە، و دبیتن زیانێن ڤان پرۆپاگندە و بێ بەختیا ھەمی لایەنێن جڤاکی و ئابووری و کەلتووری و ژ ھەمیا ژی گرنگتر سایکۆلۆژی بیتن.
تاک و جڤاکەکا کۆلبن مەترسی و ھەڕەشەیا ڤان گۆت گۆتک و پرۆپاگندا بیتن، بێگۆمان، دێ ھەمی دەمەکی د ترس و دوودلیێ و گۆمان و باوەری بخۆنەبوونێ دا ژیتن. ئارامی و ئاسایێشا سایکۆ-سۆسیۆلۆژیک ئێکە ژ سروشتی و ئاسایی و سەرەتاییترین پێداویستی- یێن مرۆڤی و تەنانەت گیانەوەران ژی، و ئەڤێ ڕاستیێ بنەمایێ تیۆرییا ئێک ژ مەزنترین سایکۆلۆژیستێن ھەڤچەرخ ، کە ئابراھام ماسلۆیێ ئەمریکی بیتن پێکدھینیتن. ھەکەر ڤی نەتەوەی نەشیا بیتن بدریژاھیا ڤێ دیرۆکا دویر و درێژ بگەھیتە ئاستێن بلندێن داھینانێ و شاھکارێن مەزنێن زانستی، ھەمی یان گەلەک و بەھرەکا مەزن ژ وێ بۆ ھندێ دزڤڕیتن کە تاکێ کوردێ و جڤاکا وی بەرەدوام لبن ھەڕەشەیا نەمانێ دابوویە، و دەلیڤەیێ ھندێ بۆ وی نە ڕەخسایە.
ھەر چەندە دیرۆک بۆ مە نیشان ددەتن کە ڤی نەتەوێ کەڤنارە ب سەدان زانا و ھزرڤانێن پێشکەشی کاروانێ شارستانیەتێ کرین(مەردۆخ روحانی،٢٠١١)، لێ نەتەوەیەکێ کۆ خۆدانێ کۆمەکا ھێمایێن ھۆشی و ھشیاریێ وزیرەکاتیێ یە دفێربوونا زمانێن جیاوازدا، تێگەھشتن و شیانا تەفسیرا قۆرئانا پیرۆز، دەیناندنا جۆرێن مۆسیقایێ، و ھۆنینا ھۆزان و چیرۆکێن ڕۆمان، شیانێن ئەندازیاریێ و ھۆنەرێ ئاڤاکرنێ، ھۆنەرێ جەنگکرنێ و لەشگەریێ، و گەلەک بوارێن دیتر، وەک پشکەک ژ ستراکچەرێ کەساتیاوی، وەک چەوا بسپۆرێن سایکۆلۆژی ئاماژەی پێددەن(ابراھیم، ٢٠١٣ ، ٣٥)، ھەکەر نە ژبەر ڤان فاکتەرێن نەرینی یێن ڕۆخێنەربانە دبیتن ببایە ژێدەرێ داھینەرێن سەرسۆڕھێنەر لسەر ئاستێ جیھانێ، و مەزنترین خزمەت پێشکەش کاروانێ زانستێ و ئاڤاکرنێ ل جیھانێ کربایە، ھەر چەندە د ڤێ ئێکێ دا و لدویڤ شیانێن خۆ قۆسیری نەکریە.
سەرەدەری دگەل ڤێ ڕەوشادیرۆکی
ھەکەر ئەنجامێن ڤەکۆلینێن زانستی نیشان بدەن کە ھژمارەکا فاکتەرێن کارتێکەر و ژ وان فاکتەران ژی ئەوێن دیرۆکی و کاریگەریێن نەرینی لسەر تاک و جڤاکا کوردی ھەبووینە و یێن بوویە ئەگەرێ دروستبوونا ھندەک ئاستەنگ و کۆسپ و تەگەرەیێن جڤاکی و رامیاری د ژیانا واندا(البرواری،٢٠١٢ ،٣٨٩ )، بەلکۆ ئەڤ پرسیارە دھزرا خواندەڤانێ ڤێ گۆتارێ دا دروست ببیتن کە : ئایا کورد دێ چەوا سەرەدەریێ دگەل ڤێ ھەڕفتنا دیوارێ ستراکچەرێ سایکۆ-سۆسیۆلۆژیکێ تاکێ خۆ دا کەتن؟
بلا لبیرا نەتەوێ کوردی بیتن کە ژیان سەرباری ھەمی ڤان تەحلی و نەخۆشیا دێ ھەریا بەردەوام بیتن. گەلێ کوردستانێ بدریژاھیا دویرۆکا تەحلا خۆ، یاخۆ لبەر ھەمی ڤان نەھامەتی و ئێش و ئازار و زوڵم و زۆردارییا گرتێ.ڤێ گۆتنا باب و باپیرێن مە کە دبێژیتن(دار لسەر کۆکا خۆ ڕادبیتن)و دیرۆکا کوردی دا یا نیشان دای کە کوردان شیانێن باشێن بشارستانی بوونێ یێن ھەین و دشێن دەمێ دەلیڤە ھەبیتن بلندترین و جوانترین و مەزنترین دەستکەفتێن شارستانیەتێ بدەست خۆڤە بھینن. نموونە ژی د دیرۆک مرۆڤایەتیێ و ل رۆژ ھەڵاتا ناڤینە کە د سەردەمێ خەلیفەیێن عەباسی دا مالباتا(بەرمەکییا ) ب وەرگرتنا پۆستێن وزارەتێن خەلافەتێ دەستکەفتێن مەزن بۆ شارستانیەتێ و مرۆڤایەتیێ ئینانە دی، و ھەروەسا ل سەردەمی دەولەتا مەروانیا ل کوردستانێ، ویێن وەڵاتێن ژێر دەستھەڵاتافارس و ئیرانێ لسەر دەمی کەریم خانێ زەند دا (الخلیل،٢٠١٣ ،١٨٠ )، و ل گەلەک جھێن دیتر دا کوردان یا شیای مەزنترین خزمەتا بگەھیننە خەلکێ و جیھانێ، ھەمی ئەڤ نموونە بیرامە ل ھندێ دھینن کە ئەگەر ھندەک کەس و لایەنان و نەحەز و نەیاران دۆھی و ئەڤرۆ ڤیای و دڤێتن مە قەدەم شکەستی بکەن و ب ئینانا ناڤ و ناتۆرەیێن نەھەژی، کارتێکرنی لسەر کەساتیا مە و پێکھاتە یا ھزریا مە بکەن، ئەڤە خەونەکە و ھەر چەندە ژی ھندەک کارتێکرنا لسەرکری و گۆتنکێن وەکی(ئەقلێ کوردی) و یان (کورد نابیتە ھیچ تشتەک) بوویە پشکەک ژ مێنتالیتەیا تاکێ کوردی و مە نەدوێرا دەستێ خۆ بۆ کارەکی و تشتەکی ببەین، و چونکی بدرێژاھییا دیرۆکێ ، دوژمنان بڤان گۆتنکا بۆ مە ئەو ھزر دروست کربوو کە ئەم کورد ھەژی چ کارەکی نینە و ھیچ تشتەک ژ دەستێن مەناھێن، لێ ئەڤرۆکە ئەزموون ھەریما کوردستانێ نیشانی مە و جیھانێ ددەتن کە ھەکەر دەلیڤە بۆ کوردان ھەبیتن و دوژمن و نەیارێن دەرەکی و ناڤخۆیی مایێ خۆ د مە نەکەن، دێ دەستکەفتێن وەکی بەرمەکیا و ئەیووبیا و زەندییا ل کوردستانێ و دەڤەرێ دووبارە کەین و مفایەک مەزن گەھینینە خۆ و کەسانێن دیترێن ڤێ جیھانێ، چونکی شارستانیەت بزاڤەکا ھەمە لایەنەیە و ھەمی نەتەوەیێن ڤێ جیھانێ تێدا ھاریکار و پشکدارن.
بلا تاکێ کوردی ل کوردستانێ، وەک جەمال(٢٠١٢) دبێژیتن خۆ ژ ڤان نەریتێن نە شارستانی دویر بکەتن کە بەردەوام یێ د گلەیی کرن و گازندەیان دا، کە بۆچی حکومەت چ تشتەکی نادەتەمن، بۆچی من نا دامەزرینیتن، بۆچی پارچەیەک ئەردی نادەتەمن، بۆچی من مووچەیەک نینەو...ھتد, و بلا ل جھێ وێ ھندێ ، کە بارێ حکومەتێ پێ گران دبیتن و حکومەت نەشێتن ڤان ھەمی داخوازیێن تاکێ کوردستانێ دابین بکەتن، چونکی ئەرکێ حکومەتی ھندەک مافێن سنووردار و پاراستنا ژیان و مسۆگەرکرنا جۆرایەتیێ یە نەک بەدیھینانا خەونێن تاک تاکێن ئەندامێن وێ جڤاکێ(جەمال، ٢٠١٢،١٥٠)، و ھەکەر مە ئەڤ چەندە ھێلان و ملێن خۆ بکارێ خۆ گرێدان، دیرۆک دسەلمینیتن کە دێ ڕیک بۆ پێشکەفتنێ و کاری خۆش بیتن.
لڤێرێ رۆلی بسپۆرێن ئەکادیمی، مامۆستایێن ئایینی، دەزگەھێن راگەھاندنێ و ڕێکخراوێن مەدەنی بەرجستە دبیتن کە بزاڤێ بکەن بڕێکا گەھاندنا پەیاما پیرۆزا ئاڤەدانی و شارستانیەتێ،ڤێ ھزرا خەلەت یا کۆ بدرێژاھیا دیرۆکێ، دوژمنان دناڤ دل ودەروونێ تاکێ کوردی دا چەقاندی وچەقی و شین بووی و قەدەمێن وی شکاندین،ژناڤ ببەن وگیانەکێ نوی بدەنە وی جەستێ ماندی، و بڕێکا زڤڕاندن و چاندنا بھایێن کەڤینێن کوردایەتیێ تێدا ، تێھنەکادیتر و ژیانەکا نوی ببەخشنە کەلواشێ ھەڕفتیێ کوردی د بەرپەڕێن دیرۆکێدا .
ژێـــدەر:
١. ابراھیم، ریکان(٢٠١٣). علم نفس الانسان الکردی، الگبعە الاولی، الژاکرە للنشر، بغداد ،(١٠٤)ێ.
٢. البرواری، محمد سعید حسین(٢٠١٢). المعوقات الاجتماعیە و السیاسیە للتسامح فی المجتمع الکوردی(دراسە میدانیە فی اقلیم کوردستان العراق)، مگبعە ھاوار، دھوک، کوردستان،(٥١٨)ێ.
٣. جەمال، نەوزاد ( ٢٠١٣ ) . ئۆنتۆلۆجیای سیاسی کۆمەڵگەی کوردی، چاپخانەی رەوشنبیری، ھەولیر، ١٦٠ ل.
٤. الخلیل، ڕحمد محمود(٢٠١٢).ێورە الکرد فی المێادر التراپ الاسلامی، گ ١ مگبعە آراس، ڕربیل ،(٢٧١)ێ.
٥. السندی ،بدرخان (٢٠٠٧). المجتمع الکوردی فی المنڤور الاستشراقی ،گ٢ ،دار سبیرێز ،دھۆک ،٦١٤ ێ.
٦. نەقشەبەندی، ئازاد محمەد ئەمێن(٢٠١٣) لێکۆلینەوە کوردستانیەکان، چاپخانەی رۆشنبیری، ھەولێر،(٢٧٢)ل .

*مامۆستای ئەکادیمی/پسپۆری زانستەکانی سایکۆلۆژیا و پێداگۆگی/ زانینگەی زاخۆ