پڕۆفیسۆری دیراساتی ئایینیی و وانەبێژی بنچینە و پەرەسەندنەكانی ئیسلامە و لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند بوارێكی گرینگ دەدات، وەك گۆڕانكاریی ریشەیی كۆمەڵایەتی، بڵاوبوونەوەی توندڕەوەی و تیرۆریزمی ئایینی و جیهادیزم و پرسی داعش و خەلافەت. بۆ تاوتوێكردنی بارودۆخی عێراق و پرسی رووبەڕووبوونەوەی داعش و شەڕی تایفەگەری، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا سازكرد و ئەویش بەمشێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.


* لە ماوەی رابردوودا ئیدارەی ئۆباما تا رادەیەك بارودۆخی عێراقی فەرامۆش كردبوو، كەمتریش بایەخی بە كێشەكانی ناوچەكە دەدا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پێشبینی دەكرێت سەرۆكی داهاتووی ئەمەریكا چ جۆرە سیاسەت و هەڵوێستێك لە ئاست ناوچەكە بەگشتی و عێراق بەتایبەتی بگرێتەبەر، هەروەها بۆچوونی ئێوە لە ئاست سیاسەتی ئەمەریكا لە ئێستای ئەم بەشەی جیهاندا چییە؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە بەشی یەكەمی پرسیارەكەوە، ئەوا ئەمە تا رادەیەكی گەورە بەندە بەوەی كێ دەبێتە سەرۆك، رەنگە هیلاری كلینتۆن پتر مەیلی هەبێت بۆ ئەنجامدانی دەستێوەردان بەتایبەت لە پێوەندی بە پرسی داعشەوە، بەڵام ئەگەری ئەوە هەیە كاندیدی كۆمارییەكان واتە دۆناڵد ترامپ، ئەم ئامادەییەی نەبێت. مەسەلەكە ئەوەیە لە ئێستادا تەوژمێكی بەهێز هەیە لە ئەمەریكا كە لەگەڵ دەستێوەرداندا نییە، زۆربەی ئەو سیاسییانەی باس لە داعش دەكەن، پتر ئەم پرسە بۆ هێرشكردنەسەر ركابەرەكانیان بەكار دەهێنن، نەك بۆ خستنەڕووی میتۆدێكی دیاریكراو بۆ چۆنیەتی رووبەڕووبوونەوەی داعش. لەبەر ئەوە لەم ساتەوەختەدا پرسی عێراق و سووریا و داعش پانتاییەكی زۆرێ پێنەدراوە لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا. واتە رواڵەتی زاڵ لە سیاسەتی پارتەكاندا، بەدەر لە هیلاری كلینتۆن، گۆشەگیری زیاترە، لە نێو دیموكراتەكاندا دەركەوتنی كەسێكی وەك بێرنی ساندێرز بەرجەستەكاری ئەم حاڵەتە بوو كە بە چەشنی دۆناڵد ترامپ، بانگەشەی بۆ گۆشەگیری زیاتر دەكرد، راستە ساندرێز نەبووە كاندیدی دیموكراتەكان، بەڵام لایەنێكی بەهێز هەن لە نێو دیموكراتەكان كە خوازیاری دەستێوەردان نین لە عێراقدا و تەنانەت خوازیاری مامەڵەكردنی سەربازییانە نین لەگەڵ داعشدا. بۆچوون و شیكردنەوەی من ئەوەیە كە سەرۆكی داهاتوو درێژەپێدەری سیاسەتی ئیدارەی ئۆباما دەبێت لە ئاست عێراقدا، واتە بوار بە بوون و مانەوەی هێزی تایبەتی ئەمەریكا بدات بۆ ئەوەی بەردەوام بن لە مەشقپێكردنی سەربازانی عێراق و هەندێ جار لە گۆڕەپانی شەڕیشدا رووبەڕووی داعش ببنەوە، بە هەمان شێوە بۆ ئەوەی هێرشی ئاسمانی ئەنجام بدەن و كەسانێكی دیاریكراو بكەنە ئامانج و لە ناویان بەرن، بەڵام نەك سوپای ئەمەریكا رەوانە بكات و رووبەڕوو شەڕ لەگەڵ دوژمندا بكات. لەبەر ئەوە من پێشبینی گۆڕانكارییەكی بەرچاو ناكەم، بەڵام ئەگەر هیلاری كلینتۆن هەڵبژێردرێت، ئەوا ئامادەییەكی زیاتری دەبێت بۆ ئەوەی سەربازی زیاتر بەشداری پێبكات لە ناوچەكەدا.
* ئاشكرایە كە داعش دەرهاویشتەی كێشە و نەخۆشییەكانە و رێشەی كێشەكان بریتییە لە ناكۆكی و شەڕی تایفەگەری و ئەو حوكمڕانێتییەی بەغدا كە بووە هۆی دوورخستنەوە و دوورەپەرێزخستنی سوننەكان، بە چەشنێك ئێستا دۆخەكە ئەوەندە ئاڵۆز بووە كە رەنگە ئەگەری پێكەوەژیانی ئەو پێكهاتانە لە ئارادا نەمابێت. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پێتوایە ئیدارەی ئێستای ئەمەریكا هەوڵی ئەوە بدات تا هەڵبژاردنی داهاتوو عێراق بە یەكپارچەیی بهێڵێتەوە و ئایا پێویستە ئیدارەی ئەمەریكا چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم كێشانەی عێراقدا بكات؟
- وەك ئەمەریكییەك تا راددەیەك شتەكان جیاوازتر دەبینم. من هاوڕام كە هۆكاری ریشەیی سەرهەڵدانی داعش پەراوێزخستنی كەمینەی سوننەكان بوو لە حكومڕانێتی، بەڵام پێموایە داعش رێكخراوێكە كە ناكرێت لە پرسی شەڕی ناوخۆییدا كورت بكرێتەوە، ئەگەرچی من هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا كە ئەگەر سبەینێ داعش لە ناو ببردرێت، ئەوا هۆكارە ریشەییەكانی بوونی جیاوازی و ناكۆكییە بنەڕەتییەكان لە ناو ناچن. هەروەها بەهۆی ئەوەی داعش بێئەندازە توندوتیژە ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە كە هەندێ لایەنی سوننە ئامادەبن كار لەگەڵ حكومەتی بەغدا بكەن، بەڵام هەروەك ئاماژەم پێكرد، داعش رێكخراوێك نییە تەنیا پەیوەست بكرێت بە سیاقی شەڕی ناوخۆییەوە، چونكە داعش دەیەوێت سەرتاسەری عێراق بخاتەژێر دەستی خۆیەوە و بگرە بانگەشەی جیهانیشی هەیە- بەلای كەمەوە لە نێو موسڵماناندا-، واتە مەسەلەكە لەوەدا كورت نابێتەوە كە ئەوان ئاڵاهەڵگری بانگەشەی كەمینەی سوننە بن. بە واتایەكی دیكە بانگەشەی دەوڵەت دەكات و خۆی پەیوەست ناكاتەوە تەنیا بە خواستی گروپێك، یان خێڵێكی سوننەوە كە بیەوێت لە سیاقی عێراقدا مامەڵەیەكی دادپەروەرانەی لەگەڵدا بكرێت. هەروەها من لەوە تێدەگەم كاتێك ئێوە باسی ئەگەری بەردەوام نەبوونی عێراق دەكەن وەك دەوڵەتێكی یەكپارچە، رەنگە ئەمە حاڵەتەكەش بێت، بەڵام من لە هیچ سیاسەتمەدارێكی ئەمەریكیم نەبیستووە كە پشتیوانی لەم پرسە بكات، رەنگە ناو بە ناو گوێمان لە سیناتۆرێك بێت و رایبگەیەنێت كە رەنگە كارێكی باش بێت ئەگەر بێتوو عێراق دابەش بێت، بەڵام سیاسەتێكی رەسمیی ئەمەریكا شك نابەم كە پشتیوانی لە یەكپارچەیی عێراق نەكات. ئەگەر پرسیاری ئەوەش بكرێت ئایا سەرۆكی داهاتوو پشتیوانی لەم پرسە دەكات، زەحمەتە ئەمە یەكلابكەینەوە، ئەوەی تا رادەیەك لێی دڵنیاین ئەوەیە كە كلینتۆن پشتیوانی مانەوەی عێراق دەكات بە یەكگرتوویی، رەنگە ترامپ پتر كراوە بێت لە ئاست دابەش بوونی عێراقدا، ئەویش لەبەر ئەوەی بە تەواوەتی نەزانە لە پێوەندی بە سیاسەتی دەرەكییەوە. من كەسایەتییەكی بەرپرس شك نابەم كە شارەزاییەكی هەبێت لە بارەی سیاسەتی دەرەوە و پشتیوانی لەوە بكات عێراق بەو شێوەیە لەبەریەك هەڵوەشێت.
* ئاشكرایە كە بیرۆكەی دابەشكردنی عێراق بۆ سێ بەش، یان یان سێ هەرێم بیرۆكەی جۆزێف بایدن بوو لە ساڵی 2006 كاتێك سیناتۆر بوو، بەڵام ئەوەی لە ئێستادا بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە بایدن جێگری سەرۆكی ئەمەریكایە و خۆی سەرپەرشتی ئەو بارودۆخە خراپەی عێراق دەكات. لێرەدا ئەو پرسیارەی دروست دەبێت ئەوەیە كە ئایا باشتر نییە هەوڵبدات بە ئاشتی عێراق دابەش بكات، لە بری ئەو هەموو خوێنڕشتن و كوشتنە كە لە دوای ساڵی 2003وە لە عێراقدا روودەدات؟ هەروەها ئێستا هەست دەكرێت حكومەتی عێراق جڵەوی كارەكانی لە دەست داوە و بەشێكی زۆری وڵاتەكە بە دەست داعشەوەیە، ئایا پێشبینی ئەوە ناكەیت جارێكی دیكە ئەمەریكا خۆی جڵەوی كاروبارەكان بگرێتەوەدەست؟
- ئەمە مەبەستەكەی من بوو كاتێك ئاماژەم پێكرد و وتم هەندێ لە سیناتۆرەكان لێدوانی لەم شێوەیە دەدەن، چونكە بایدن ئەو كاتە ئەم پێشنیارەی كردووە كە سیناتۆر بووە و دەسەڵاتی بەدەستەوە نەبووە، بەڵام كە ئێستادا جێگری ئۆبامایە پشتیوانی لەم هەڵوێستە ناكات. دواتر من پێشبینی ئەوە ناكەم دووبارە ئەمەریكا هەڵبستێت بە داگیركردنەوەی عێراق. خاڵی دووەم ئەوەیە كە راستە ئێمە تەواو هۆشیارین بەو پشێوییەی كە باڵی كێشاوە بە سەر عێراقدا، بەڵام دابەشكردنی عێراق نابێتەهۆی كۆتاییهێنان بەو پشێوییە، چونكە بەشێكی ئەو پشێوییە لەو جیاوازییانەوە سەرچاوە دەگرێت كە لە نێو ماڵی شیعەدا هەیە و دابەشبونی عێراق بۆ دوو بەش ئەمە چارەسەر ناكات. خاڵی سێیەم ئەوەیە تەنانەت ئەگەر عێراق دابەش بێت بۆ دوو، یان سێ بەش، ئەوا هێشتا روون نییە ئایا ئەو دەسەڵاتە سوننەیە كامەیە كە رووبەڕووی داعش دەبێتەوە، چونكە واقیعەكە ئەوەیە كە زۆربەی ناوچە عەرەبە سوننەكان لە ژێر كۆنتڕۆڵی داعشدان. هەروەها چەند بەشێكی كەم لە روممادی كۆنتڕۆڵ كراونەتەوە لە لایەن سوپای عێراقەوە، واتە ئەوەی باس دەكرێت لەو ناوچەیەدا هەرگیز نابێتە دەوڵەتی سوننە، چونكە راستەوخۆ داعش دەستی بەسەردا دەگرێت، لەبەر ئەوە پێموا نییە پێشنیارێكی لەم جۆرە پشتیوانی جەماوەری لێبكرێت. من چارەسەرێكم پێ نییە بۆ ئەو پشێوییەی ناوەڕاستی عێراقی گرتۆتەوە، بەڵام باوەڕیشم بەوە نییە بەم نزیكانە هێزی ئەمەریكی لە عێراق و با بڵێین لە بەغدا جێگیر بكرێت.
* واقیعەكە ئەوەیە كە كوردستان لە هەموو روویەكەوە سەربەخۆیە، هێزی سەربازی خۆی هەیە كە بەرگری لە خاكەكەی دەكات و دژی تیرۆریستیانی داعش لە شەڕێكی سەختدایە، هەروەها بە شێوەیەكی سەربەخۆ نەوت هەناردە دەكات و دەیفرۆشێت و نزیكەی 1.8 ملیۆن ئاوارە و پەنابەری لەخۆگرتووە، ئایا رێگریكردن لە سەربەخۆیی كوردستان كاریگەری خراپی لەسەر شەڕی دژ بە داعش نابێت؟
- راستە ئەمە واقیعێكی لەبەرچاوە كە لە شەڕی یەكەمی كەنداوەوە، باكووری عێراق –كوردستان- بە شێوەیەكی كارا سەربەخۆ بووە، لە نێو ئیدارەی ئەمەریكاشدا پشتیوانی بەهێز هەیە بۆ بەردەوامبوونی ئەو بارودۆخە، بەدڵنیاییەوە كورد ئەوەی سەلماندووە كە دوژمنێكی بە توانای داعشە، ئەمە هیچ گومانێك هەڵناگرێت. بەڵام من باوەڕم وانییە كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پشتیوانییەكی رەسمی بۆ دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ بە لای كەمەوە لەم ساتەوەختەدا بێتەئاراوە، هۆكاری سەرەكیش بریتییە لە هەڵوێستی سلبی، یان دژایەتیكردنی توركیا. بە لەبەرچاوگرتنی بوونی پێوەندی نزیك لە نێوان ئەمەریكا و توركیا، ئەوا ئەگەری ئەوە نییە دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ لە باكووری عێراقدا دانپێدانان بە دەست بێنێت. لەبەر ئەوە رەنگە لە بەرژەوەندی هەموو لایەكدا بێت كە ئەم بارودۆخە بەردەوام بێت، بێ ئەوەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئیعتیرافی پێبكرێت. حاڵەتی هاوشێوە هەیە كە چەندین ساڵە درێژەیان هەیە، دیارترین حاڵەت بریتییە لە سۆمالی لاند، كە ماوەیەكە- نزیكەی هێندەی كوردستان- لە رووی عەمەلییەوە دەوڵەتە، بێ ئەوەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دانپێدانانی بەدەست هێنابێت و ئەگەری ئەوەش نییە بە دەستی بهێنێت. كەواتە ئەگەری ئەوە هەیە كوردستانیش درێژە بەم حاڵەتە بدات و كەسیش بەرژەوەندی لەوەدا نییە كە سەربەخۆیی تەواو بە دەست بهێنێت. خۆ رەنگە كوردیش هەنگاو بەرەو سەربەخۆیی هەڵبگرێت، بەڵام پێموایە توركیا پێی باشترە رووبەڕووی ببێتەوە و شەڕی لەگەڵدا بكات، لە بری ئەوەی كە رێگە بە روودانی بدات، بەڵام ئەوەش راستە كە كورد كاراترین هێز بوون لە شەڕی دژ بە داعشدا لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا.
* زۆر كەس شەڕی تایفەگەری لەم ناوچەیە بە شەڕی ئایینی ئەوروپا دەشوبهێنن، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كۆتاییهاتنی ئەم شەڕە دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكانی لێناكەوێتەوە، بەتایبەتی كە دوای تێپەڕبوونی سەد ساڵ بە سەر سایكس پیكۆ-دا باس لە كۆتاییهاتنی ئەم رێككەوتنە دەكرێت؟
- بە دڵنیاییەوە باس لەم پرسە كراوە، نەك هەر تەنیا لە ئەمەریكا، بەڵكو لە ئەوروپاش. مومكینە وێنای ئەوە بكەین كە دووبارە داڕشتنەوەی سنورەكان هەندێ دەرئەنجامی باشی هەبێت و رەنگە ئەمە لێكدانی بەشە سوننییەكەی سووریا لەگەڵ بەشە سوننییەكەی عێراقی لێبكەوێتەوە بۆ ئەوەی دەوڵەتێكی سوننی دروست بێت لەو ناوچەیە. دەبێت دان بەوەشدا بنێم كە ئەمە پتر بابەتێكی ئەكادیمییە و رەنگە دوای شەڕگەلێكی درێژخایەن ئەمە چارەسەر بێت، بەڵام لە ئێستادا حەماسێكی زۆر بۆ ئەم پرسە بەدی ناكەم. لەبەر ئەوە سەرجەم دەوڵەتانی ناوچەكە كێشەی كەمینەیان هەیە و روون نییە ئایا ئەو هێزە لە كوێوە سەرچاوە دەگرێت كە دووبارە داڕشتنەوەیەكی رادیكاڵانەی سنوورەكان بسەپێنێت، چونكە دەوڵەتێگەلێك دەبن كە دەبێت ناچاریان بكەیت دەستبەرداری بەشێك لە خاكەكەیان بن، یان سنووری دەوڵەتەكانیان دابڕێژرێتەوە و ئاشكرایە هیچ دەوڵەتێكیش خوازیاری ئەوە نییە ئەم كارە بكات. لەو كاردانەوەیە بڕوانن كە لە میسر دروست بوو كاتێك سەرۆك سیسی بڕیاری گەڕاندنەوەی دوورگەكانی بۆ سعودیە دا، كە لە راستیدا سعودی بوو، بەڵام بۆ چەندین ساڵ بوو لە ژێر ئیدارەی میسردا بوون، كە ناڕەزایبوونێكی قووڵی دانیشتووانی میسری لێكەوتەوە، ئەگەرچی زۆرێك لە میسرییەكان نازانن ئەو دورگانە كەوتوونەتە كوێوە و تەنانەت ناوی ئەو دورگانەشیان نەبیستبوو. كاتێك ئێوە باسی سایكس پیكۆ دەكەن، ئەوا ئەمە جیهانێكی تەواو جیاواز بوو، كە هێزە كۆڵۆنیاڵی و ئیمپریالییەكان توانای داڕشتنەوەی سنوورەكانیان هەبوو، بە بێ ئەوەی هەستی دانیشتووانە مەحەلییەكە لەبەرچاو بگرن، بە چەشنی ئەوە چێرچڵ لە ساڵی 1922دا و بە شێوەیەكی هەڕەمەكی سنووری ئەردەنیشی داڕشتەوە، بە بێ ئەوە گوێ بەوە بدرێت كە هەستی ئەردەنییەكان چۆنە، یاخود چییان دەوێت. بەڵام لەوە دڵنیانیم كە لە ئێستادا بتوانرێت ئەم كارە ئەنجام بدرێت.
* ئایا پاراستنی یەكپارچەیی عێراق بە قازانجی ئێران تەواو نابێت، چونكە مانەوەی عێراق بە یەكگرتوویی كە لە ژێر هەژمون و كاریگەری ئێراندا بێت، هۆكارێك دەبێت بۆ ئەوەی ئێران بتوانێت بە تەواوەتی ئەو هیلالی شیعەیە دروست بكات كە خوازیارە لە ناوچەكەدا بەدی بهێنێت، ئەمەش كاریگەری خراپی دەبێت لەسەر هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا لە ناوچەكەدا؟
- گومان لەوەدا نییە كە ئێران هۆكاری بەشێكی زۆری ئەو پشێویەیە كە لە بەغدا بوونی هەیە، بەڵام مەرج نییە ئامانجی ئێران هێشتنەوەی عێراق بێت بە یەكپارچەیی، پێموایە ئەگەر عێراق دابەش بێت، ئەوا بە قازانجی ئێران دەشكێتەوە، لەبەر ئەوە دەبێتە وڵاتێكی لاواز. عێراقێكی یەكگرتوو زۆر مەترسیدارە بۆ ئێران وەك لەوەی وڵاتێكی تێكشكاو بێت. بەڵام ئەمە بۆچوونی منە وەك هاووڵاتیەكی ئەمەریكی و مەرج نییە ئەمە تێڕوانینی ئێران بێت. هەروەها من باوەڕم وانییە كە دروستكردنی هیلالی شیعە ئامانجێكی ئەمەریكی بێت، بە هەمان شێوە سیاسەتێكی یەكگرتوو نییە لەلایەن ئەمەریكاوە لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئیدارەی ئۆباما گۆڕانكاری سەر ئەولەوییەتی درێژخایەنی ئەمەریكادا هێنا، هەر لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی لەگەڵ ئێران و پرسی دەستبەرداربوونی لە سعودیە و كەمكردنەوەی بایەخی هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئیسرائیل، كەواتە گۆڕانكاری لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكادا روویداوە، بەڵام روون نییە كە لە كوێدا كۆتایی دێت، هەروەها گۆڕانكاری لە سیاسەتی ئێراندا بەدی نەهاتووە لە ئاست ئەمەریكادا، كە ئەمە روویدەدا ئەگەر بهاتایە و ئەمەریكا پشتیوانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ شیعەدا بكردایە، من نابینم ئەمە رووبدات. لەبەر ئەوەی ئێران ئامادەیی نەخستۆتەڕوو بۆ گۆڕینی پێوەندیەكان، رەنگە ئۆباما باوەڕی وابووبێت كە ئەمە روودەدات، بەڵام واقیعەكە ئەوەیە تا ئێستا رووی نەداوە. كەواتە ئەوەی روویداوە ئەوەیە كە ئیدارەی ئەمەریكا لە بایەخی چەند هاوپەیمانێكی تەقلیدی كەم كردۆتەوە، وەك میسر و ئیسرائیل و سعودیە لە بەرژەوەندی دەوڵەتانی شیعە لە عێراق و ئێران، بەڵام با وا گوزارشتی لێبكەین كە لایەنەكەی دیكە ئەمەی قبووڵ نەكردووە. لەبەر ئەوە دڵنیانین ئایا سەرۆكی داهاتوو درێژە بەو دەستپێشخەرییانە دەدات. رەنگە لە بەرژەوەندی ئەمەریكا نەبێت كە بەردەوام بێت لە تەفزیڵكردنی ئێران، لە كاتێكدا ئەگەری ئەوە نەبێت كە ئێران جێی سعودیە بگرێتەوە وەك هاوپەیمانێكی سەرەكی.
* دوا وتەتان چییە؟
خەڵكانێكی زۆر بە سەرسوڕمانەوە لە چۆنیەتی شەڕكردنی كورد لە دژی داعش دەڕوانن، خەڵكانێكی زۆرر چاودێری ئەو شەڕە دەكەن، بەڵام ئەوە بەدی دەكەین كە هەمیشە كورد لە بەرەی پێشەوەی شەڕەكەیە. هەروەها خەڵكانێكی زۆر لە ئەمەریكا كە بە دڵنیاییەوە منیش یەكێكم لەوان، بە سەرسامییەوە لە بەرگری كورد لە دژی داعش دەڕوانن.