دەوڵەت، یان ئەوەی لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا بە دەوڵەتی نەتەوەیی ناسراوە، بریتییە لە قەوارەیەك كە سروشتێكی یاسایی هەیە و، لە سایەی یاسای نێودەوڵەتیی كلاسیكدا خاوەنی چەند ماف و ئەركێكە، هەروەك ئەوەی لە پەیماننامەی مۆنتیڤیدیۆ-دا هاتووە كە ئەم پەیماننامەیەش لە 26/12/1933 لە ئۆرۆگوای واژۆ كراوە و مەرج و بنچینە پێویستەكانی پێكهێنانی دەوڵەتی بەم مەرجانەی خوارەوە دیاری كردووە:(1)
1. دانیشتووانێكی هەمیشەیی.
2. خاك (نیشتمان)ێكی دیاریكراو.
3. بوونی حكومەتێك كە توانای كۆنتڕۆڵكردنی ڕاستەقینە (سەروەری)ی بەسەر خاكەكەیدا هەبێت.
4. توانای دروستكردنی پێوەندیی نێوەدەوڵەتی هەبێت.
ئەمەش بەو مانایە دێت كە دەوڵەت لە سەر بناغەی جوگرافی و مرۆیی و جیوپۆلەتیكی دادەمەزرێت.
نە لە جوگرافیای سیاسی و نە لە زانستە سیاسییەكاندا، پێناسەیەكی دیاریكراو نییە بۆ دەوڵەت كە هاوڕایی لەسەر بێت، بەڵكو دەیڤید ئیستۆن ئەوەی بەدی كردووە كە (140) پێناسە كراوە بۆ دەوڵەت، ڕەنگە لەوەش زیاتر بێت، كە ئەم پێناسانەش لە ماناكانیاندا جیاوازن، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازیی بیروبۆچوون و ئایدیۆلۆژیا و بنەڕەتە فكری و سیاسییەكانی خاوەنی ئەو پێناسانە.(2) بەڵام لەسەر ئاستی جیهانی دەوڵەت وا پێناسە دەكرێت كە (یەكەیەكی سیاسیی سەربەخۆیە، دەسەڵاتی بە سەر هەرێمێكدا هەیە كە دانیشتووانێكی هەمیشەیی هەیە و، خودان دەسەڵاتێكی سەروەری تەواوە بە سەر كاروبارە ناوخۆیی و دەرەكییەكانیەوە.)(3)
لە فەرهەنگی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا هاتووە كە دەوڵەت چەمكێكی یاساییە بۆ گروپێكی كۆمەڵایەتی كە لە خاكێكی دیاریكراودا نیشتەجێ دەبن، لە سایەی دامەزراوەیەكی سیاسیی گشتی و حكومەتێكی كارادا ڕێكخراوە، دەوڵەتیش لە ڕووی یاساییەوە ئەو كاتە دێتەئاراوە كە ئەندامانی دیكەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دانیپێدا دەنێن.(4) بەڵام سپراوت دەڵێت: دەوڵەت بریتییە لە ڕێكخستنێكی سیاسی، كۆمەڵایەتی، یاسایی تەواوكار بۆ گروپێكی مرۆیی، كە چەند خەسڵەتێكی گشتی و هاوبەشی هەیە وەك: دانیشتووان، حكومەت، ئابووری و كەلتووری نەتەوەیی، دەوڵەتێك نییە بە بێ بوونی ئەم خەسڵەتانە.(5)
ئەمە لە كاتێكدا هەر یەكە لە (چاندەر) و( ئارورا) ئاماژە بەوە دەكەن كە سێ توخمەكەی سیستمی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ كە بناغەی سیستمە نێودەوڵەتییەكە پێكدەهێنن، هەر لە سەردەمی دەوڵەتی نەتەوەییەوە، بریتین لە سەروەری و یەكپارچەیی خاك و یەكسانبوونی دەوڵەتان لە ڕووی یاساییەوە. لای ئەوان سەروەری بە واتای ئەوەی حكومەتەكان بریتین لەو یاسا باڵایەی كە دەسەڵاتەكان لەسەر خاكەكەیان دروستی دەكەن، بەو مانایە كە چەمكی سەروەری لای ئەوان بریتییە لە دەسەڵاتی باڵای دەوڵەت كە مافی ئەوەی پێدەدات پەیماننامە و ڕێككەوتنی نێودەوڵەتی ئەنجام بدات و داوای مافەكانی بكات بە چەشنی دەوڵەتە سەربەخۆكانی دیكە بە چاوپۆشین لە قەبارەی دەوڵەت و ژمارەی دانیشتووانەكەی و هێزی سوپاكەی و سەروەتە سروشتییەكانی، هەموو دەوڵەتێك لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا یەكسانە لە ماف و ئەركەكاندا.(6)
بناغەی بنیادنانی دەوڵەتی نەتەوەیی
پەیماننامەی ویستڤالیای واژۆكراو لە ساڵی 1648 لە نێوان هێزە ئەوروپییەكاندا، كە كۆتایی بە جەنگی ئایینی سی ساڵەی ( 1618-1648) نێوان دەوڵەتە ئەوروپییەكان هێنا، بە یەكەم بناغەی ئەو سیستمە نێودەوڵەتییەی ئێستا دادەنرێت كە لەسەر بنەمای سەروەری دەوڵەتی نەتەوەیی و دەستوەرنەدان لە كاروبارەكانی دەوڵەتانی دیكە دامەزراوە، كە دانی بە دەسەڵاتی حكومەتی دەوڵەتدا ناوە پتر لەو دەسەڵاتە ئایینیەی كە لە سیستمەكانی پێش پەیماننامەكەدا لە ئارادا بوو، بەو پێودانگەی كە تەنیا بە بوونی دەسەڵات و سەروەری دەسەڵات نیزام دێتەئاراوە، هەروەها ئازادییەكان بە بێ بوونی هەیمەنەی- ئەو دەسەڵاتە- ناچەسپێن.(7) بەم شێوەیە دەوڵەتی نەتەوەیی جێی ئیمپراتۆریەتە دەرەبەگایەتییەكانی گرتەوە.
سەروەریی دەوڵەت
كلاسنەر دەڵێت: دەوڵەت بریتییە لە شوێن(8). شوێن، یان هەرێم تەوەری بایەخپێدانی جوگرافیای سیاسی و سەركەوتنیەتی لە توێژینەوەی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ كە لەسەر بنەماگەلێكی نەتەوەیی دامەزراوە. كە بریتییە لە گرنگترین شێوازی حكومڕانی كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ چوار سەدە پێش ئێستا، كە دەرهاویشتەكەی لە ئەوروپا بریتی بوو لە سیستمی فیدڕاڵی بە شێوازی (regnum) یان سەروەری بۆ كەسێك دەگەڕێتەوە و، هەنگاو بە هەنگاو گۆڕدرا بۆ چەمكی (dominium) واتە سەروەری نیشتمانی، یان نەتەوەیی، ئەمەش بە واتای ئەوەی لەبری ئەوەی دانیشتووانەكەی ملكەچی سەروەریی كەسی بن (پاشا، یان دۆك، یان ئەمیر) دەچنە ژێرباری سەروەریی دەوڵەت، یان حكومەتەكەیەوە، واتە بۆ ناسنامەی هەرێمایەتی سیاسیی دەوڵەتەكە.(9)
ئەو بناغە جیوپۆلەتیكییەی كە پەیماننامەی ویستڤالیا بۆ سیستمی نێودەوڵەتی دایناوە بەوەی كە نابێت دەوڵەتێك دەستێوەردان لە كاروبارە ناوخۆییەكانی دەوڵەتانی دیكەدا بكات، خەسڵەتێكی نوێی دیاری كرد كە پێشتر لە نێو دەوڵەتاندا لە ئارادا نەبوو، كە ئێستا پێی دەوترێت: «سەروەری» و هەموو دەوڵەتە هاوچەرخەكان خاوەن سەروەرین.(10)بیرۆكەی سەروەری درێژ بۆوە بۆ ئەوەی ئاماژە بێت بە سەربەخۆیی تەواوی دەوڵەت لە كاروبارە دەرەكییەكان و كاروبارە ناوخۆییەكانیدا.
واتە دەسەڵاتی باڵا و ڕەهای دەوڵەت بەسەر هەرێمە جوگرافیەكەیدا.(11) هەروەها ئەمەش مانای پێدانی ئازادی تەواوە بە دەوڵەت لە پێوەندییەكانیدا لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەمەش مانای سەربەخۆییە.(12) لەو ڕوانگەیەوە دەوڵەتی نەتەوەیی لە پەیماننامەی وستڤالیاوە قەوارەی باڵادەستە لە سیستمی نێودەوڵەتی و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا بەهۆی ئەو هێزەی كە چەمكی سەروەری هەیەتی. لەبەر ئەوەی دەسەڵاتی ڕەها و سەربەخۆیی تەواوی –بە دەوڵەت- بەخشی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و لە پێوەندیدا بە كاروبارە دەرەكی و ناوخۆییەكانەوە، ئیدی ئەو دەوڵەتە نوێنەرایەتی خەڵك بكات، یان حكومەتێكی داپلۆسێنەری دیكتاتۆری بێت.(13)كە وابێت سەروەری بووە تاكە هێزێك كە بتوانێت یەكێتی سیاسی دەوڵەت بێنێتەدی، كە لەبەرامبەریدا هاووڵاتیەكانی تەنیا ملەكەچی و گوێڕایەڵی بۆ دەكەن، بەو پێیە، سەروەری واتا دەسەڵات.
ئەندامێتیی دەوڵەت لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا
لە ماددەی چواری میساقی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هاتووە كە (14)
یەكەم: ئەندامێتی لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا ڕێگەپێدراوە بە سەرجەم ئەو دەوڵەتانەی دۆستی ئاشتین و، خۆیان پابەند دەكەن بەو ئیلتیزاماتانەی لە میساقی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هاتووە، كە كۆمەڵەی نەتەوەكان پیێوایە دەتوانێت ئەم ئیلتیزاماتانە جێبەجێ بكات و پەرۆشە بۆیان.
دووەم: قبووڵكردنی هەر دەوڵەتێك لەم دەوڵەتانە لە ئەندامێتی نەتەوە یەكگرتووەكاندا بە بڕیارێكی كۆمەڵەی گەلان دەبێت، ئەویش لەسەر بنەمای ڕاسپاردەی ئەنجومەنی ئاسایش.
نەتەوە یەكگرتووەكان نە حكومەت و نە دەوڵەتە، بۆیە دەسەڵاتی ئەوەی نییە دانبنێت بە دەوڵەتاندا، بەڵكو ئەمە تەنیا لە دەسەڵاتی دەوڵەت و حكومەتەكاندایە، بەڵام توانای بە ئەندام وەرگرتنی دەوڵەتی نوێی هەیە، یان قبووڵكردنی بەڵگەنامەی ڕێگەپێدانی نوێنەرانی حكومەتە نوێیەكانی هەیە، ڕێكارە پیادەكراوەكانیش بۆ پێشكەشكردنی ئەندامێتی بریتین لە: (15)
1. دەوڵەتەكە داواكارییەك پێشكەش بە سكرتێری گشتی دەكات، لەگەڵ نامەیەكدا كە داواكاری ڕەسمی لەو بارەوە لەخۆدەگرێت.
2. ئەنجومەنەكە لە داواكارییەكە دەڕوانێت و، پێویستە داواكارییەكە 9 دەنگی بەڵێ لە كۆی 15 دەنگەكەی ئەنجومەنەكە بەدەست بهێنێت، بەو مەرجەی هیچ ئەندامێكی هەمیشەیی لە دژی داواكارییەكە دەنگ نەدات.
3. دوای ڕاسپاردەی ئەنجومەنەكە بە قبووڵكردنی داواكارییەكە ڕەوانەی كۆمەڵەی گشتی دەكرێت كە دەبێت لەوێدا دوو لەسەر سێ –دەنگەكان- بەدەست بهێنێت.
4. ئەندامێتی لە ڕێككەوتی پەسەندكردنی بڕیارەكەوە بەركار دەبێت.
شێوە و قەبارە و ژمارەی دانیشتووانی دەوڵەت
لە یاسای نێودەوڵەتیدا مەرجێكی دیاریكراو نییە بۆ شێوەی دەوڵەت، یان قەبارەكەی (ڕووبەرەكەی) یان ژمارەی دانیشتووانەكەی، مودی دەڵێت: «پێوەرگەلێكی سروشتی چەقگرتوو نییە بۆ شێوەی دەوڵەت و سروشتە جوگرافییەكەی، بەڵكو تاكە پێوەر بۆ حوكمدان لەسەر پێگەیشتوویی دەوڵەت بریتییە لەوەی تا چەند دانیشتووانەكەی سەروەری ئەو دەوڵەتە قبووڵ دەكەن، لە ڕێگای ئەو دەسەڵاتەی هەیەتی بۆ دانان و جێبەجێكردنی یاساكان.)(16)
لە جیهانی ئێستادا 196 دەوڵەتی سەربەخۆ ئەندامن لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا، بەڵام ئەم دەوڵەتانە جیاوازن لە یەكتری لە ڕووی ئەم ڕواڵەتە جوگرافیانەوە، بەو پێودانگە لە پرسی پەیوەست بە دەوڵەت بووندا بە هیچ شێوەیەك ڕووبەری خاكەكەی لەبەرچاو ناگیرێت- واتە هەر چەندە ڕووبەرەكەی گەورە، یان بچووك بێت-، دەوڵەتگەلێك هەن ڕووبەرێكی مەزنیان هەیە وەك ڕووسیا كە ڕووبەرەكەی دەگاتە (17 ملیۆن) كیلۆمەتر دووجا، دەوڵەتی دیكەش هەن ڕووبەریان بچووكە وەك بەحرەین كە ڕووبەرەكەی دەگاتە (667) كیلۆمەتر دووجا.
هەروەها ژمارەی تاكەكەسەكانی ئەو نەتەوە، یان میللەتەش ڕەچاو ناكرێت كە دەیەوێت بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات لە دەوڵەتێكی سەربەخۆدا، ژمارەی دانیشتووانی چین (1400 ملیۆن) كەسە، بەڵام ژمارەی دانیشتووانی ڤاتیكان تەنیا (799) كەسە. هەروەها شێوەیەكی ئەندازەیی دیاریكراو نییە بۆ نەخشەی ئەو دەوڵەتەی بە سەربەخۆیی دەگات، هیچ یەكێك لەمانە مەرجی پێشوەخت، یان پێویست نین بۆ دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی.
دەوڵەتی كوردستان لە جوگرافیای سیاسیدا
كەواتە ئایا ئەم پێوەر و بنەمایانە بەسەر گەلی كوردستان و نیشتمانەكەی جێبەجێ دەبن؟ بواری نكۆڵیكردن نییە لە بوونی نەتەوەیەكی دێرین و گەورە و یەكگرتوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە نەتەوەی كوردە و خاوەنی وڵاتێكی شاخاوییە بە درێژایی زنجیرە چیاكانی زاگرۆس و ...تۆرۆس و هەر لە بەرەبەیانی مێژۆوەوە كردوویەتە نیشتمانی خۆی و لە سەروەختی نەمانی ئیمپراتۆریەتی میدییەكانەوە لە ساڵی 550ی پێش زایینەوە تا ئێستا لە بەربەرەكانێی داگیركەراندایە لە پێناو بەدەستهێنانی قەوارەیەكی سیاسی سەربەخۆ بە چەشنی نەتەوەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان. شۆڕشە كوردییە یەك لە دوای یەكەكانیش لە بەشە جیاوازەكانی كوردستان گوزارشتن لە داواكردنی ئەم مافە زەوتكراوە.
پێوەرە جوگرافییەكانی دەوڵەتی كوردستان:
1. هەرێم، یان شوێن:
كە بریتیە لە كوردستان، واتە نیشتمانی نەتەوەیی كورد كە كورد وەك گروپێكی ڕەگەزی و ئیتنی یەكگرتوو تێیدا نیشتەجێن و دەكەوێتە نێوجەرگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە و ڕووبەرەكەی دەگاتە (500،000) كیلۆمەتری چوارگۆشە(17) و لە ڕووی جوگرافییەوە درێژ دەبێتەوە و ئەو سێگۆشەیە پێكدەهێنێت كە كەنداوی عەرەبی و دەریای ناوەڕاست و هەرێمی قەوقاز بە یەك دەگەیەنێت. لە نەخشەی هاوپێچی كوردستان بڕوانە، ئەدموندز دەڵێت: كوردستان هەرێمێكە كوردی تێدا نیشتەجێیە وەك گروپێكی پێكەوەپەیوەست كە زۆربەی دانیشتووانەكەی پێكدەهێنن، لە رۆژگاری ئێستاشدا دابەش بووە لە نێوان ئێران و توركیا و عێراق و سووریا، لەگەڵ ناوچەگەلێكی كوردی لە (باشووری قەوقاز)(18).
2. گەل، یان دانیشتووان:
گەلی كورد یەكێكە لە دێرینترین گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لویس دەڵێت: «لە نێو سەرجەم كەمینە زمانەوانی و ئیتنییە گرنگەكاندا، تەنیا كورد لە نێو جەرگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ماوە و بەڵگەی هەیە لەبارەی بوونی ئەوانەوە لە سەردەمە كۆنەكانەوە.(19) ئەوەی پەیوەست بێت بە ژمارەی كوردەوە، ئەوا سەرەڕای ئەنجامنەدانی هیچ سەرژمێرییەك لەلایەن حكومەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە بۆ كوردی وڵاتەكانیان، ئەوا مەزەندەی سەرچاوە جیاوازەكان ئەوەیە كە ژمارەی كورد لە نێوان 20 بۆ 30 ملیۆن كەس بێت، ئەگەر زیاتریش نەبێت. كە بەردەوام بێبەش بوون لە مافە زەوتكراوەكەیان بۆ دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیان.»
3. دەسەڵات، یان سەركردایەتی:
لە ئێستادا و بەهۆی دابەشكردنی زۆرەملێی كوردستان و گۆڕینی بۆ چوار پارچە لە نێو چوار دەوڵەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، قورس بوو بۆ گەلی كورد كە تاكە سەركردایەتییەكی هەبێت و ڕابەڕایەتی گەلی كورد و خەباتەكەی لە كوردستانی گەورەدا بكات، ئەمەش یەكێكە لە هۆكارەكانی دواكەوتنی لە بواری سیاسیدا، بەڵام لەگەڵ ئەم حاڵەتەشدا دەكرێت بە چەشنی دەوڵەتە عەرەبییەكان دەوڵەتێكی كوردی لە یەكێك لە هەرێمەكانیدا دروست بكرێت، ئەگەر هاتوو پێگەیشتوویی و كامڵبوونی سیاسی لە یەكێك لەو هەرێمانەدا گەیشتە ڕاددەیەك كە ئیدارەی ئەو هەرێمە هەڵبستێت بە ئەنجامدانی ئەركەكانی دەوڵەت.
بۆنین دەڵێت: «كورد و كوردستان یەكەیەكی ئیتنی كلاسیكی پێكدەهێنن، بەڵام ئەوان لە ئێستادا بەم شێوەیە نین، لە ئێستادا كوردستان چەند بەشێكی گەورە لە توركیا و ئێران و عێراق و سووریا پێكدەهێنێت، زۆرێك لە سیاسەتە ڕەسمییەكانی ئەو چوار حكومەتەش لە ئاست كورددا لەسەر بنەمای ترس لە یەكبوونی ئیتنی كورد دامەزراون، ئەمەش بە مانای ترس دێت لە بوونی كوردستانی گەورە. هۆكاریشی ئەوەیە كە هەموو ئەم دەوڵەتانە بەرهەڵستی بوونی دەوڵەتی كوردی سەربەخۆ دەكەن، تەنانەت ئەگەر لەسەر هەر پارچەیەك لە پارچەكانی كوردستان دابمەزرێت.»(20)
ئەگەری ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان لە یەكێك لە هەرێمەكانی كوردستانی گەورەدا
لە ئێستادا لە كوردستانی باشوور حكومەتێكی فیدڕاڵی هەیە كە بە ئەركەكانی دەوڵەتێكی نیمچە سەربەخۆ هەڵدەستێت لە پێوەندی بە كاروبارە ناوخۆییەكانی و ڕێكخستنی پێوەندییە دەرەكییەكانی و كاروبارە ئابووری و ڕۆشنبیرییەكانی، بەو پێیە دەكرێت دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ لە یەكێك لە هەرێمەكانی كوردستاندا دابمەزرێت، بە چەشنی زۆرێك لەو دەوڵەتە عەرەبییانەی لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی دامەزران.
هەروەك بافیج دەڵێت: «زۆربەی جار سەربەخۆبوونی زۆرێك لە دەوڵەتان بە پلەی یەكەم گرێدراوە بە قەیرانە نێودەوڵەتییەكانەوە، وەك ڕوودانی جەنگ، كە بە زۆری هاوشان دەبێت بە ڕوودانی چەندین گۆڕانكاری و پەرەسەندنی سیاسی و كۆمەڵایەتی.»(21)، كە ئەمەش بەندە بە هاتنەدی مەرجە بابەتییەكانی دیكەوە لەسەر هەردوو ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی. چونكە ڕاگەیاندنی ئەم دەوڵەتە كوردییە هاوشان دەبێت بە دانپێدانانی دەوڵەتان پێی و بە قبووڵكردنی لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا.
لە گفتوگۆكانی كۆنفرانسی ئاشتی پاریس لە ساڵی 1919 و لە چوارچێوەی پەیماننامەیەكی واژۆكراو لەگەڵ توركیا لە سیڤەر لە رۆژی 10ی ئابی ساڵی 1920 دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتێكی كوردی لە هەرێمێكی بچووكدا كە تەنیا لە 17%ی كوردستانی باكوور بگرێتەوە، دروست بوو، كە دوای ساڵێكیش ویلایەتی موسڵی بخرێتەپاڵ، بەڵام ئەم دانپێدانانە نێودەوڵەتییە نەهاتەدی بەهۆی هاوپەیمانێتییەكان و پەرەسەندنە سیاسی و سەربازییەكانەوە كە تاوەكو ساڵی 1923 بەردەوام بوو. هاوپەیمانانان پەیماننامەی سیڤەریان لە ساڵی 1920 لەگەڵ حكومەتی سوڵتانە لەكارلادراوەكەدا واژۆ كرد، لەبەر ئەوەی ئەوان حیساباتی خۆیان لەسەر ئەگەری شكستهێنانی كەمالییەكان بنیاد نابوو.
خۆ ئەگەر ئەمە بهاتایەتەدی، ئەوا خەونی ئینگلیز لە دروستكردنی هەردوو دەوڵەتی ئەرمینیا و كوردستان جێبەجێ دەبوو.(22) بەڵام دوای سەركەوتنە سەربازییەكانی ئەتاتورك لە ئەنادۆڵ، هاوپەیمانان سیاسەتی خۆیان لە ئاست كورددا گۆڕی و ساڵی دواتر پەیماننامەگەلێكی نۆێیان لەگەڵ حكومەتەكەیدا ئەنجامدا، لە 24ی تەمموزی ساڵی 1923دا بەریتانیاش پەیماننامەی لۆزانی لەگەڵدا ئەنجامدا، كە بە تەواوەتی ئەو سێ ماددەیەی لە پەیماننامەی سیڤەردا هەڵوەشاندەوە كە پەیوەست بوون بە دەوڵەتی كوردییەوە.
لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی پرۆژەی دەوڵەتی كوردی و ڕازی بوون بە دابەشكردنی كوردستان (بەشە عوسمانییەكەی) بۆ سێ بەش، بەشێكی بخرێتەپاڵ توركیا و دوو بەشەكەی دیكە بخرێنەپاڵ ناوچەكانی ئینتیدابی هەر یەك لە فەڕەنسا لە سووریا و بەریتانیا لە عێراق. كامەران بەدرخان دەڵێت: «بێگومان، هێزە گەورەكان، كە بێ دوودڵی قوربانییان بە مافەكانی كورد دا و ڕازی بوون بە دابەشكردنی كوردستان بۆ سێ بەش، ئەوانیش بە تەواوەتی بەرپرسن لەوە.»(23)
لەبەر ئەوە گەلی كورد بەردەوام بوو لەسەر خەباتكردن و پێشكەشكردنی قوربانیی زیاتر لە پێناو بەدەستهێنانی ئەم مافەدا، لەبەر ئەوەی (بووە قوربانییەك لە قوربانییەكانی كۆنفرانسی ئاشتی و، لەبەر ئەوەی تاكە گەلە كە دەوڵەتی بۆ مسۆگەر نەكرا و لەبەرامبەر داپڵۆسینی ئەو دەسەڵاتانەدا پارێزگاری لە بوونی خۆی كرد.(24)
پاساوەكانی بانگەشەكردن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان لە هەرێمی كوردستانی باشووردا دوای خراپبوونی بارودۆخە سیاسی و ئابوورییەكانی عێراق دێت، هەروەها لە دوای خۆدزینەوەی بەغدا لە بەندەكانی دەستوور دێت، ئەو دەستوورەی كە مافەكانی كوردی لە یەكێتییەكی ئارەزومەندانەدا لەگەڵ عێراق دەستەبەر كردبوو، لەگەڵ گەڕانەوەی –بەغدا- بۆ مومارەسەكردنی سیاسەتی شۆڤێنی و تەعریبكردن لە ئاست كورد و كوردستاندا و پشتگوێخستنی كورد وەك دووەك پێكهاتەی سەرەكی لەم وڵاتەدا، سەرەڕای بڕینی بەشە بودجەی هەرێم و گێچەڵكردنی سەربازی بە ناوچە كوردییەكان، هەموو ئەمانە پاساوی دوژمنكارانەی جددی نەبوونی حكومەتی بەغدا ڕوون دەكاتەوە بۆ پێكەوەژیانی برایانە و هاوبەش لەگەڵ گەلی كورددا و هەڵگەڕانەوەی سیاسەتەكانی بە ئاڕاستەی دوژمنایەتیكردنی ئاواتەكانی گەلی كورد و گەڕانەوە بە كار و كردەوەكانی بۆ سەردەمی دیكتاتۆریەت، كە هەموو ئەمانە پێچەوانەن لەگەڵ دەستوور و سیستمی فیدڕاڵی و شەراكەتی ئارەزوومەندانە لە بەڕێوەبردنی ئەم وڵاتە.
لەوەش زیاتر، بانگەشەكردن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان لە هەرێمی كوردستانی باشوور دوای داڕووخانی ئەو نەخشە سیاسییە دێت كە پەیماننامەی سایكس-پیكۆ بەرهەمی هێنا لە دابەشكردنی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ناوچەی داگیركردن و ئینتیداب لە نێو هێزە گەورەكانی ئەو كاتەدا و دواتر دروستكردنی دەوڵەتانی توركیا و عێراق و سووریا بە بێ ئەوەی گەلی كورد دەوڵەتێكی هەبێت، هەروەها داڕووخانی بارودۆخە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی ئەم دەوڵەتانە و سەرقاڵ بوونی زۆربەیان بە ململانێی ناوخۆیی و شەڕەكانەوە، پێویستی ئەنجامدانی گۆڕانكاری لەو نەخشەیەدا دووپات دەكەنەوە، لەگەڵ داڕشتنی سنووری نوێ و دووبارە گەڕاندنەوەی مافی زەوتكراوی كورد بۆ دروستكردنی دەوڵەتی كوردستان.



پەراوێز:

1- www.ilsa.org. (Montevidio Convention on the Rights and Duties of States), Article
2- Stansfield, Gareth R., Iraqi Kurdistan: Political Development and Emergent Democracy, Routledge Curzan, London, 2003, P.14.
3- Fellmann, Jerome D., Human Geography: Landscape of Human Activities, McGraw Hill, Boston, 2005, P.144.
4- Plano, Jack C. and Roy Olton, The International Relations Dictionary, 4th Edition, Longman, Santa Barbara, 1988, P.277.
5-Harold Sprout & Margaret Sprout, (Foundation of International Politics), D. Van Nostran Co., Toronto, New York, 1963, P.79.
6- Parkash Chander and Prem Arora, (Studies in International Relations), Cosmos Boothive, New Delhi, 1989,p .10-11.
7- Edgar B. Westey, (The Record of Mankind), D.C. Heath and Co., Boston, 1954, P.217.
8- Martin Ira Glassner, (Political Geography), John Wiley & Sons, New York, Chi Chester, 1993, P.35.
([9]) Ibid, P.13.
9- Ibid, P.13
10- Peter J. Taylor, (A Brief Political Geography of State and Governments in the Twentieth Century), Seminar Paper, University of Newcastle upon Tyne, Dept. of Geography, April, No.56, P.3-4.
11- Daniel Philpott, (Revolutions in Sovereignty: How Ideals Shaped Modern International Relations), Princeton, Princeton University Press, 2000, P.16.
12- رايموند كارفيلد كيتيل، المصدر السابق، ص274.
13- Alan G. Stolberg, (The International System in the 21st Century), P.122, PDF, Mercury eth2. ch.
14- الأمم المتحدة، (ميثاق الأمم المتحدة والنظام الأساسي لمحكمة العدل الدولية)، نيويورك، بدون سنة طبع، ص7.
15- عدنان السيد حسين، (نظرية العلاقات الدولية)، مطبعة سيكو، بيروت، 2003، ص50.
16- أ.أ. موديء، (الجغرافية من وراء السياسة)، ترجمة: روفائيل جرجس، دار الهلال، القاهرة، بدون سنة طبع، ص21.
17- Memorsndum sur la situation des kurdes et leurs revend ications, paris, 1948,p.6
18- .Edmonds ,C.J., Kurdish Nationalism, Journal of contemporary history, vol.6, No.1,1971, p.87
19- Lewis, Bernard, The shaping of modern Middle East ,Oxford University press,1994,p.19
20- Bonine, Michael E., The Kurds and Kurdistan: A commentionary , Eurasian Geography and Economics, vol.44,No.3-4, July-October,1949,p.243-244
21- بافيج ، كردستان والمسألة الكردية، ترجمة برو ، بدون مكان الطبع، شباط 1978، ص 10
22- لازاريف،م.س. ،المسألة الكوردية 1917-1923، دار الرازي ،لندن،1991، ص 264
23- Bedrkhan,Kamuran Ali, The kurdish problem, Journal of Royal Central Asian Society, Vol.xxxv1,part.3-4,July- October,2949,pp.243-244.
24- Gottlieb,Gidon, Nations without states, , Foreign Affairs,vol.73no.3,1994,p.104