سەد ساڵ لەمەوبەر براوەكانی شەڕی یەكەمی جیهانی مەبەستیان بوو بە جۆرێك جەستەی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی دابەش بكەن كە بە پلەی یەكەم خزمەتی بەرژەوەندییە كۆلۆنیالییەكانیان بكات و پاشان سەقامگیری بۆ ناوچەی ژێر دەستەڵاتیان بەدی بێت.
ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ لە ڕاستیدا ڕێككەوتنی دابەشكردنی سامان و دەستكەوتی شەڕ و ڕەچاوكردنی بەرژەوەندییەكانی زلهێزەكانی ئەو كات بوو. لە باخچەكەی باڵیۆزخانەی فەڕەنسا لە لەندەن كاتێ جۆڕج كێلمانسوو سەرۆك وەزیرانی فەرەنسا هەستی كرد دەیڤید لوید جۆڕج سەرۆك وەزیرانی بریتانیا زۆر ڕەزامەند نییە لە ڕێككەوتنەكە و لێی پرسی چیترتان دەوێ دەنگ بكە؟ سەرۆك وەزیرانی بریتانیا لە وەڵامدا دەڵێ: «موسڵمان دەوێ» و ئەویش گوتی: «موسڵ بۆ تۆ». مەبەست لە موسڵ ویلایەتی موسڵی سەردەمی عوسمانی بوو كە كوردستانیشی دەگرتەوە. چارەنووسی ملیۆنان ئینسان لە جیۆگرافیایەكی ئاڵۆزدا وا بە ئاسانی و بە دەمەتەقەیەكی كورت دەستنیشان كرا. ئەوان وایاندەزانی بۆ بەدیهێنانی سەقامگیری و دەوڵەتسازی ئەوە بەزۆرلكاندن و دیتی میكانیكی بۆ كێشانی سنوور و دامەزراندنی دەوڵەتی نوێ نەخشەڕێگەی گونجاوە بۆ لەتلەتكردنی پاشماوەی عوسمانی، ئەویش لە ناوچەیەك كە لە ڕووی دیموگرافی و ئەتنیكی و تاییفی فرەڕەنگ و ئاڵۆز بوو.
پێویست بوو لە دەوڵەتە تازەكاندا لەپێناو سەقامگیری و ژیانێكی ئارامدا چەمكی هاوبەشیی نێوان پێكهاتەی نێو دەوڵەتە تازەكان پیادە بكرێت. بەڵام خاڵی هاوبەشی نێوان پێكهاتەكان لەوە كەمتر بوون بتوانرێ ئینتمای حەقیقی بۆ جیۆگرافیا و سنوورێكی دیاریكراو لەنێو دانیشتوواندا بڕسكێت. نەبوونی بنەما حەقیقییەكانی دەوڵەت و چەمكی هاووڵاتیبوونیش وای كرد لە بری شەراكەت، نەتەوە باڵادەستەكان بەرەو شۆڤینیزم و ناسیۆنالیزمی نكۆڵیكار شۆڕ ببنەوە. كەڵبە تیژەكانی شۆڤینییەت سەرەتا جەستەی گەلی كوردی كردە ئامانج كە خاوەنی ڕەسەنی خاك و جیۆگرافیای خۆی بوو. دەرئەنجامی سایكس پیكۆ بۆ گشت گەل و پێكهاتە و دانیشتووانی ناوچەكە كارەساتبار بوو. لە سووریا و عێراقدا دەوڵەتەكان بكوژی گەلەكانیان بوون. گەورەترین تاوان لەسەردەستی ڕژێمەكان دەرهەق خەڵك و پێكهاتەكان ئەنجام درا. پڕۆژەی نەتەوەسازیی دەوڵەتە قەڵپەكان كە لە هەناوی سایكس پیكۆ هاتنەدەرێ نەیتوانی بە زۆری چەك و تۆقاندن و سەركوتكاری سەربكەوێت. لەبەرانبەردا پێكهاتە نەتەوەیی و تاییفییەكان پەرچەكرداریان نواند كە بەهێزترینان شۆڕش و جووڵانەوەكانی گەلی كورد بوو. ململانێی نێوخۆیی دەوڵەتەكان، ململانێی تەندروستی سیاسی نەبوو، بەڵكو ململانێ بوو لەسەر مان و نەمانی نەتەوە و تاییفەكان. ئەو دەرئەنجامە ڕێك پێچەوانەی یەكێك لە ئامانجەكانی ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ بوو، ئەو ڕێككەوتنە بە هیچ شێوەیەك نەیتوانی سەقامگیری و ژیان بۆ دانیشتوانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگەڕێنێتەوە.
ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ تەنیا كردنەوەی دەرگەی جەهەننەم نەبوو بە ڕووی دانیشتووانی ناوخۆی دەوڵەتە تازەكان، بەڵكو ئەم دەوڵەتانە لەگەڵ یەكتریشدا گرفتیان هەبوو و لە بری هاوكاریكردنی یەكتر لەدژی یەكتر دەوەستانەوە.
دوای سەد ساڵ چی ڕوویداوە؟
هەر لە سەرەتادا سایكس پیكۆ لە ڕووی ئەخلاقییەوە شكستێكی گەورەی خوارد، چونكە ڕای دانیشتووانی ناوچەكەی وەرنەگرتبوو، لە ئەنجام نەهامەتی و قەیران و ناسەقامگیری بۆ ناوچەكە بەدیهێنا. دوای سەت ساڵ واقیع و كارەكتەری نوێ سەریانهەڵداوە، ئەمریكا و ڕووسیا و هێزی هەرێمایەتیی نوێ لە ناوچەكەدا لە ململانێی بەردەوامدان. ئەو سنوورانەی ڕێككەوتنەكە دیاری كردبوو و هێمای سەروەریی دەوڵەتانی ناوچەكە بوو، بە هیچ شێوەیەك مانای نەماوە. دەیان هەزار چەكداری تیرۆریست بە ناسنامەی جیاواز لە سەرانسەری جیهاندا هاتوون و لە سووریا و عێراقدا شەڕ دەكەن. دەستێوەردانی ئێران و توركیا و وڵاتانی عەرەبی لە سووریا و عێراق گەییشتووەتە لووتكە. هەر دوو دەوڵەتی عێراق و سووریا لە لێواری نەماندان و بە عەمەلی لە لایەن هێزە تاییفی و ئەتنیكی و نەتەوەییەكان دابەش كراون، دابەشكردنێكی خوێناوی لە ڕێگەی شەڕ و توندوتیژییەكی وەها كە لە مێژوودا وێنەی نییە.
دوای سەد ساڵ ئێستا عێراق بەسەر سێ ناوچەی جیاوازدا دابەش بووە. كوردەكان ناوچەكانی خۆیان كۆنتڕۆڵ دەكەن. شیعەكان لە باشوور و بەغدا باڵادەستن و لەڕووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەوە ڕەگی قووڵیان داكوتاوە. ناوچەی سوننەكان لە ژێر ڕكێفی داعشە، ئەو نەشتەرگەرییەی داعش لە ناوەڕاستی عێراقدا كردی، درزی نێوان پێكهاتەكانی عێراقی قووڵتر كرد. بە جۆرێك كە مەحاڵە بارودۆخی سیاسی و ئیداری و دیموگرافیی عێراق بۆ قۆناغی پێش داعش بگەڕێتەوە. ئێزییدییەكان ئامادە نین وەك جاران لە تەك عەرەبی سوننەدا لە ژیان بەردەوام بن. مەسیحی و پێكهاتەكانی تری پارێزگای نەینەوایش نایانەوێ بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانیان ئەگەر گەرەنتییەك نەبێت بۆ دووبارەنەبوونەوەی كارەساتەكان. سوننە حوكمی شیعە لە ناوچەكانیان قبووڵ ناكات و شیعەیش ڕێگە نادات سوننە حوكمی عێراق بگرێتە دەست. كورد دوای ئەو هەموو نەهامەتی و قوربانیدانە دەستبەرداری داواكارەكانیان نین و ڕێی سەربەخۆییان گرتووەتەبەر. ئەوە هەموو ئاماژەی ڕوونن كە عێراقی سایكس پیكۆ كۆتایی هاتووە.
لە سووریادا چیڕۆكی دابەشبوونەكان فرەئاڵۆزترە، كەس ناتوانێ نكۆڵی لەوە بكات كە سووریا تەنیا لەسەر نەخشە چاپكراوەكانی جیۆگرافیاییدا ماوە و لە ئەرزی واقیعدا دابەش بووە. ئاشتبوونەوەی پێكهاتەی سوننە و عەلەوی لەم وڵاتەدا موستەحیلە، چونكە شەڕی ئەو دوو پێكهاتەیە نیوملیۆن كوژراو و دوازدە ملیۆن ئاوارەی لێ كەوتووەتەوە. لە لوبنانیش دەمێكە ئەم دابەشبوونە ڕووی داوە. هەر چەندە گرژی و ئاڵۆزییەكانی لوبنان وەك سووریا و عێراق توند و گەرم نین، بەڵام دابەشبوونی ڕوونی جیۆگرافی لەنێوان شیعە و سوننە و مەسیحییەكاندا هەیە و ئەوەیش لەسەر پڕۆسەی سیاسی ڕەنگی داوەتەوە.
كەرەستەكانی مەرگی ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ بەهۆی پاڵنەرێكی دەرەكی نەهاتووەتە كایەوە، بەڵكو بەردی بناغەی كۆتایهاتنی سایكس پیكۆ لەو كەلێن و هەڵانەدایە كە لە بڕگە و ناوەڕۆكی ڕێككەوتنەكەدا خۆیان حەشار داوە. ڕێككەوتنەكە، شیعە و سوننە و پێكهاتە و نەتەوەكانی لە یاد كردبوو. ئێستا شیعە و سوننە لە شەڕێكی دژواری خوێناویدان بەتایبەت لە عێراق و سووریا. لەم شەڕەدا سەركەوتوو و دۆڕاو بوونی نییە. ئەوەی سەربكەوێت ڕێگە بە بەشداریی ئەویتر نادات لە ژیانی سیاسیدا و ئەوەی بشدۆڕێنێ بڕوای بە خۆبەدەستەوەدان نییە. ئەو ململانێیە ئەبەدییە و كۆتایی نایەت.
بەردەوامبوونی جیۆگرافیا لەسەر مۆدێلی سایكس پیكۆ گرفتەكان هێندەی تر ئاڵۆز دەكات. تیرۆر و ململانێ تاییفی و نەتەوەییەكان قووڵتر و فراوانتر دەبن و ئاشتی و ئاساییشی جیهانی دەكەوێتە ژێر هەڕەشەوە. بەشێك لەدەوڵەتانی بەرهەمی دەستی سایكس پیكۆ لە قەیرانی مەشرووعیەت و سەروەریدا بەسەر دەبەن و بوونیان نەماوە.
بۆ ڕێگەگرتن لە كارەساتی زیاتر پێویستە پێداچوونەوە بە سنوورەكان بكرێت و ڕێككەوتنێكی تازە ببەسترێت و ناوچەكە سەرلەنوێ دابڕێژرێتەوە. ئەمەریكا و ڕووسیا و هاوپەیمانان و وڵاتانی هەرێمایەتی و هێز و گرووپە چەكدارەكان و نوێنەرانی شیعە و سوننە و كورد و نەتەوەكانی دیكە دەبێ لایەنی ئەو ڕێككەوتنە بن بۆ ئەوەی لە داڕشتن و دابەشكردنی نوێدا ڕەچاوی بەرژەوەندی و ویستی هەموو لایەك بكرێت. پێداچوونەوەكە دەبێ دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان لە ئەولەوییاتی خۆیدا بنێت. لەگەڵ ئەوەیشدا ململانێی شیعە و سوننە وەك پێوەرێكی گرنگی دابەشكردنی ناوچەكە سەیر بكات. فەڕەنسیس ڕیچارد دۆنی سەفیری پێشووی ئەمەریكا لە توركیا و مسر و توێژەری ئەنجوومەنی ئەتڵەنتی پەیوەست بەم باسەوە دەڵێ: «ئەگەر كێشە سەرەكییەكە چارەسەر نەكرێ و بۆشاییەكان وەك خۆی بمێننەوە و بە ئیرادەی ڕاستەقینەی گەلان و دانیشتووانی ناوچەكە پڕ نەكرێتەوە، ئەوا تیرۆر و توندڕۆیی پڕی دەكاتەوە». ئەم وتەیە وەڵامێكی گونجاوە بۆ ئەوانی هێشتا سەقامگیری لە كڵێشەی سایكس پیكۆدا دەبینن و ترسی گۆڕانكارییان هەیە. كارنامەی سەد ساڵەی ڕێككەوتنامەی سایكس پیكۆ نەمانی سەروەری و مەشرووعییەتی دەوڵەتانی ناوچەكەیە و دانیشتووانیش بوون بە دوژمنی یەكتر. مەرگی سایكس پیكۆ حەقیقەتێكە ڕووی داوە و دەبێ هەموو لایەك دانی پێدا بنێت.