لە مێژووی مرۆڤایەتیدا كاتێك بە شێوەیەكی ماتریالیستی و ماتماتیكی مێژوویی چاخەكانی ژیان لە گۆی زەوی لێك دەدەینەوە، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ كە هیچ مەكتەبێك بی بنەما نیە. هەر كات تێزێك و ئایدۆلۆژیایەك ویستوویەتی لە كۆمەڵگا و جڤاكێك بە كردەوە كار بكات،هەموو كات بەرەو رووی دژە تێزێك بووەتەوە و لە لێكەوتنی،تێز و دژە تێزدا كۆتێزێك(سەنتێز)كە هاوكات جێا لەوەی وەك بیرۆكەیەكی نۆی خۆی نیشان داوە،لە حەقیقەتدا هەڵگری پەیامی هەردووك لایەنی تێز و دژە تێزەكەیە،كە ئەو ئایدیا نۆێیەیان پێك هێناوە.

سەردەمی دایك سالاری یا چاخی بەردینی نۆی، لە رووی مێژوویەوە بە یەكێك لە گرینگ ترین سەردەمانی ژیانی كۆمەڵ ناوزەد دەكرێ. هەر لە چاندنی دانەوێڵە و دەستەمۆی ئاژەڵ و یاسا و رێسای ژیانی جڤاكی، ئەو سەردەمە بەرجەستە دەكاتەوە. لە چاخی بەردینی نۆی، ژن هەوێنی ژیان بوو و وەك فەرماندەرێك هەموو داب و دەستوورەكانی ناو كۆمەڵگا، لە سەر فەرمانی ژن بە رێوە دەچوو.ئەو سەردەمە پێكهێنانی ژیان بە كۆمەڵ بوو، ئەو منداڵانەی لە دایك دەبوون، دایكیان دیار بوو بەڵام باوكیان نەدەناسرا. خاڵی گرینگ لێرەدا كە ناتوانرێت دەسەڵاتی سێكسی بخرێتە پاڵ دەسەڵاتی ژنەوە،چۆنكە ئەوەندە ژن بۆ جووت بوون و نزیكی دەسەڵاتدار بوو، پیاویش هەمان دەسەڵاتی هەبوو. هەر وەك باس كرا كۆمەلێك ژن و پیاو پێكەوە ژیانیان پێك دەهێنا.
لەو سەردەمەدا ئەو پیاوە پیرانەی كە لە باری جنسیەوە، لاتەریك دەبوون و هێدی هێدی لە كاركردنی ناو كۆمەڵگاش لە باری جەستەییەوە پەراوێز دەخران،لە ژیانی رۆژانەدا رۆڵیان نەدەما و وەك كەسێكی بی كەڵك چاویان لیدەكرا.هەر ئەو پیرانە دواتر بیرۆكەی هێزی باهۆ (بازوو) دێننە ئاراوە و بە راكێشانی لاوەكانی هۆز بۆ لای خۆیان، لە چوارچێوەی جادووگەری و تاقێكردنەوەی گەنجان لە باری باڵغ بوونی و فكری و جەستەیەوە، تەواو ئامادەی ئەو بیرەشیان دەكردن كە چیتر نابی، رێگە بە ژنان بدرێت كە لە كۆمەڵگادا فەرمانرەوا بن، لە كاتێكدا كە پیاو راوكەر و نێچیرڤانی هۆزە،

لەوەبەولاوە راچێتی وەكو دژە تێزێك بەرەورووی دایك سالاری دەبێتەوە. دواتر كەش و هەوای بە یەكجاری دەگۆردری و ژن وەك وابەستەیەكی ناو كۆمەڵگا و كەرەستەیەكی جنسی و زیاتر وەك كۆیلە چاولێدەكرێ. لە سەردەمی پێش زێگۆراتەكان كاتێك شامانیزم وەك ئایین لە دەشتی مەغۆلستان سەرهەڵدەدا، سەرەتایەكە بۆ دروستبوونی مەعبەد‌و زێگۆرات‌و كۆكردنەوەی بیری مرۆڤ لەسەر بنەمای سیستەمی خوایەکی تاک و راماڵینی هەموو ئەو خوداوەندانەی كە مرۆڤ بە پێی رۆحی‌و مەعنەوی لە ترسانە پەنای بۆ دەبردن. ئەو سیستەمە نوێیە دەها زیاتر ژنی چەوساندەوە‌و لاپەڕیەكی نوێی لە كۆیلەداری گشتی كۆمەڵگا تۆماركرد‌و بۆ هەتا هەتایە ئیرادەی ئازادی مرۆڤ تەسلیمی ئاسمانەكان بوو. رەنگە لەو سەردەمەدا تا رادەیەك مرۆڤ وەك قوربانی بۆ كوشتن‌و رژاندنی خوێن‌و دەرهێنانی دڵی بۆ ئارامشی خودا لە جڤاكدا بەكاردەهات، بەڵام ژن ئەو بەشە لە كۆمەڵگا بوو كە زیاتر وەبەر پەلاماردەكەوت‌و زۆرتر بۆ زاوزێ بەكاردەهات.
وە لە زۆربەی كۆمەڵگاكاندا وەك بیابانە عەرەبیەكان ئەگەر منداڵی لەدایكبوو كچ بوایە، بە دڵنیاییەوە وەبەر كوشتن‌و زیندەبەگۆڕ كردن دەهات. ئەم فۆرمە مێژووییە كەم تا زۆر رۆڵی خۆی دەگێڕێ تا دوای رێنسانس‌و دیتنەوەی وشكاییەكانی ئەمریكا‌و تیجارەتی ئەو ئوروپاییانەی كە بۆ دیتنەوەی زێرو نەوتی خاوو تاڵانكردنی سامانە سروشتیەكانی ئەمریكا هەنگاو دەنێن. ئەو سەردەمە كە لە سەدەی 15ی زایینی بەولاوەیە، مەكتەبێكی نوێ بە ناوی مێركانتلیزم دێنێتە ئاراوە كەلەسەر دەستی ئەو ئیسپانیۆلیانەی دروست دەبێت كە بۆ بەتاڵانبردنی سامانەكانی ئەمریكا لە كێبڕكێی ئابووریدان‌و هاوكات لە سوورپێستەكان‌و مایاكان وەك كۆیلە بەهرە وەردەگرن بۆ پاسەوانی لە دزی ماڵی خۆیان‌و وڵاتێك كە بە شێوەی سروشتی‌و خۆزایی تێیدا ژیاون. لەو سەردەمە ژن تووشی داگیركاریەكی سێكسی‌و جەستەیی دەبێ‌و كە ئێستاش بە دەستیەوە دەناڵێنێ‌و تەواوی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بە گشتی داگرتووە،
لە وڵاتە ئایینیەكان وە بە تایبەت رۆژهەڵاتی ناوین ئەم رەوشە لە هەمووی خراپترە. دامەزراندنی مێركانتلیزم‌و سەفەری ئوروپاییەكان بۆ شوێنەكانی دیكەی دونیا‌و بەشداری نەكردنی ژنان لەم سەفەرانەدا ( زۆربەی سەفەرەكان لە رێی دەریاوە بوو ) جۆرێك بێ متمانەیی هێنایە ئاراوە كە ژن بە یەكجارەكی لە كۆمەڵگادا پەراوێز خرا. ئەم پەراوێزخستنە تا دێ زەقتر دەبێتەوە تا لە سەردەمی سەرمایەداری ( مێركانتلیزمی پێشكەوتوو )دا بە لە خزمەتگرتنی هەموو جۆرەكانی تێكنۆلۆژیا ژن تەواو وەك كەرەسەیەكی ئابووری سەیر دەكرێ. لە تەواوی فروشگاكانی دونیادا بۆ فرۆشتنی تەنانەت سابوونێك وێنەی ژنێك لەسەر بەرگەكەی چاپ دەكەن، لە پێشانگای فرۆشتنی ئۆتۆمبیلەكاندا ژنێك بە جل‌و بەرگێكی سێكسیەوە رادەوەستێ‌و سەرنجی كڕیاران رادەكێشێ، تەنانەت لە رۆژی 8ی مارسدا وەك تاقانە رۆژی وەبیرهێنانەوەی ژن، سیستەمی داسەپاو وایكردووە كە ژن بە بازنەو گوارە‌و لووتەوانە‌و پاوانە كە جۆرێك لە مۆرك‌و كۆیلایەتی ژنە خۆی دەڕازێنێتەوە‌و لەگەڵ بۆنەیەك یادێك لە كەسایەتی خۆی دەكاتەوە.

•هیچكات بە شێوەی ئەرێنی‌و راستەقینە هەنگاوی بۆ ئەوە نەناوە كە بیر لە هزرێك بكاتەوە كە بتوانێت بە شێوەیەكی هاوبەش‌و كارا لە ریزەكانی پێشەوەی سیاسەت‌و ئەركداری كۆمەڵگا‌و دەسەڵاتداری لەگەڵ پیاواندا بەشدار بێت، كۆمەڵگای كوردستان یەكێك لە خراپترینی ئەو كۆمەڵگایانەیە كە ژن لە بن ركێفی سیستەمدا دەژی، رەنگە لە ئێستادا زۆر نموونەگەلی بەرچاو باس بكرێت لە قارەمانەتی رۆڵی فەرماندەیی ژن لە بەرەكانی شەڕ لەگەڵ تاریك پەرستانی داعشدا، بەڵام خۆ ئەو بەشداریكردنە زیاتر وەك هێزێكی نیزامی شەڕكەرە كە وێڕای پیاوان بەشداری لە پاراستنی خاك‌و وڵاتی خۆیان دەكەن، بەڵام خۆ ئەوان تاقمێكی بچووكن لە ژنانی كوردستان. لە كۆمەڵگای ئارام‌و هێمنی كوردستان كە لە شەڕ دوورە رۆڵی ژن چیە لە ئاستی بەڕێوەبەرێتی كۆمەڵگادا؟ ئایا ژن توانیویەتی بەشێوەیەكی زانستی‌و مرۆڤانە پاراستنی مافەكانی خۆی بكات؟ ئایا ژنی كورد خاوەنی ئیرادەیەكی ئازادی سەربەخۆیە؟ مافی ژنی كورد لە دوو هێڵی جیاوازەوە،
جێی سەرنجە. یەكیان ژنێك كە لە كۆمەڵگادا لەلایەن پیاوانەوە دەچەوسێندرێتەوە‌و ئەوی دیكەشیان هەمان ژن لە كۆمەڵگایەكدا دەژی كە بە گشتی بە كۆمەڵانی خەڵكەوە بندەستە. كوردستان وەك زۆربەی وڵاتانی دونیا، بە ئیستاشیەوە كۆمەڵگایەكی كۆلۆنیالیستە‌و لە خانەی نەتەوە چەوساوەكاندا جێ دەگرێ. كاتێك بیری یەكسانیخوازی پێ دەنێتە كوردستانەوە، كە كۆمەڵگا خەریكە لە فیۆدالیزم دەرباز دەبێت. لە ساڵانی 1940 ی زایینی بەولاوە، كە بیری چەپ‌و ماركسیستی تەشەنە دەكاتە نێو رۆژهەڵاتی ناوین، كۆمەڵگای كوردیی بۆ دەربازبوون لەو دۆخە بندەستیە خۆی بە هزری چەپەوە هەڵدەواسێ‌و دەیهەوێ ئەم ئایدیایە بگرێتە خزمەت شۆڕشی كوردستان‌و كۆمەڵگای پێ رزگار بكات.
ئەمجارەیان شۆڕش كەش‌و هەوایەكی تایبەتی هەیە، لەم بیرۆكە نوێیەدا فیكرەكە هەڵگری یەكسانی ژن‌و پیاوە‌و ئاستی كۆمەڵگا وەك وەرچەرخانێكی مێژوویی دەشڵەژێنێ. ڵە مێژووی شۆڕشگێڕی نەتەوەی کورددا ژن شان بەشانی پیاوان بۆ ئازادی وڵات و مافی نەتەوەکەی شەڕ دەکا، بەشداری ژنان لەم هەل‌ومەرجەدا جێی تێڕوانینە، ژنێك جیا لەوەی شەڕ بۆ ئازادی وڵاتێك دەكا، شەڕی مافەكانی خۆشی دەكا‌و دەیەوێ هاوكات لە شۆڕشدا یەكسانیخوازی‌و دادپەروەری كۆمەڵایەتی بچەسپێنێ. ئەم ئاراستەیە لە ساڵی 2014ی زایینیدا بە قارەمانیەتی ژنی كورد لە شەڕی دژی تاریک پەرەستانی داعش، نەخشی خۆی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا تۆمار دەكا. لە ماوەی 50 ساڵی رابردودا‌و تایبەت پەیوەست بە بزاڤی ئازادیخوازی كوردستان، رەنگە زۆرجار ژنی ئازاو قارەمان‌و پێشڕەو هەڵكەوتبێن، بەڵام رێژەكە هێندە كەمە ( لە چاو ئەوەی نیوەی كۆمەڵگا ژنن ) لە هەژمار نایە، ئەگینا ناوگەلێكی وەك، لەیلا قاسم، بەیان بەرقڕوو، نەسرین حەسەنخاڵی،
لەیلا زانا و.. هتد گەلە ناوێكی زێڕینی مێژووی كوردستانن. لێرەدا خاڵێكی گرینگ كە دەبێ باس بكرێ، كۆمەڵگای كوردستانە كە بە ژیانی تا رادەیەك خۆڕسك لەسەر ئەساسی جوگرافیا خۆی بەڕێوە دەبات. پشتی سەری لەو كۆمەڵگا بچووكەدا، ژن جیا لەوەی شان بەشانی پیاوان لە مووچەو مەزراكاندا كاری دەكرد، لە لایەكی دیكەشەوە منداڵەبەربوو. هەروەها بە گشتی كاروباری ماڵداریشی بەڕێوەدەبرد كە دواتر بە هۆی پێشكەوتنی تێكنۆلۆژیا وە لە دوای تەواوبوونی شەڕی گەرم‌و سارد لە سەری سەدساڵی 21 دا بە هۆی دەسپێكردنی شەڕی كلتوورو فەرهەنگ، زۆربەی زۆری ئەو ئیرادە بە هێزەی كۆمەڵگای دیهات نشینی كوردستان، روو دەكەنە شارەكان‌و ژن زۆربەی كاتەكانی لە ماڵدا دەمێنێتەوە‌و لەگەڵ ئەو یاسایانە دەژی كە وەك نەریت كۆمەڵگا لە بن قورسایی پیاوسالاری‌و سەرمایەداریدا بەسەری سەپاندووە.
زۆربەی ئێمە كاتێك باس لە هزرێك دەكەین، تەنیا رووداوەكانی مێژوو دەخوێنینەوە‌و هیچكات بە شێوەیەكی زانستی‌و لە جێدا هەنگاوێكی یەكجارەكیمان نەناوە، تەنانەت بیرۆكەیەكیش كە هێدی هێدی كاری بۆ بكەین، ئەویش ئەو بیرۆكەیە كە كەسایەتی ژن لە گیروداری هەست‌و ئیحساس رەها بكا‌و بەرەو هەنگاوێكی عەقلانی ببات. خوێندنەوەی مێژوو بۆ چەپڵە لێدان نابێت، بەڵكوو هەڵگواستنی ئەزموونەكانی كۆمەڵگا‌و ئانالیزی داڕشتەی هزری لەسەدەکان ‌و شۆڕشەكان‌و هەروەها لێكدانەوەی ئاستی پەروەردەی مرۆڤە لە كۆمەڵگادا. ئازادی ژن مژارێكە كە دەبێ وە پێش ئازادی كۆمەڵگا بكەوێ، چون لە بنیاتنانەوەی كۆمەڵگا هەر لە زمان‌و كلتوورو ژیانی رۆژانە‌و تایبەت ئاستی پەروەردەی منداڵاندا، ئەوندەی ژن رۆڵی بەرچاوی هەیە، پیاو وانیە،
لە ناو هەموو پارادایمێكی پێشنیاركراو لە ئاستی سیاسی‌و رۆشنبیری ‌و كۆمەڵایەتیدا، بێگومان شوێن پەنجەی ژن دەبێ دیاربێت. كەوابوو ئەو ژنەی كە ئەو رۆڵە دەگێڕێ دەبێ چۆن ئیرادەیەكی هەبێت؟! ئایا ئەو ژنەی كە بەشداری لەو قۆناخانەی پێشكەوتندا دەكات، وەك سۆنبولێك‌و رەمزی سۆسیال‌و جڤاك سەیر دەكردرێ، یان بە حەقیقەت كاراكتەرێكی كارایە لە بە ئەستۆگرتنی ئەركی بەڕێوەبردنی كۆمەڵگا؟! زۆر جار رێكخراوە فێمێنیستیەكان‌و رێكخراوەكانی داكۆكیكار لە مافی ژنان، هەر رەخنە‌و لێكدانەوە دێننە ئاراوە، بەڵام هیچكات بە شێوەیەكی راستەقینە چارەسەریان بۆ ئەم دۆخە دانەناوە،ئەویش كاتێك ئەم دۆخە ئاشكرا دەبێ كە رۆژانە بە دەیان هەواڵی ناخۆش‌و نەخوازراو نامرۆڤانە لەسەر ژیانی ژنان گوێمان دەلەرزێنێ. لە دوو تەوەری مرۆڤناسی‌و كۆمەڵناسیدا كە لە بازنەیەك بە دەوری یەكتردا دەخولێنەوە، بابەتێكی گرینگمان لە ژیانی ژنی كورد وە دیار دەكەوێت، ئەویش ئاستی پەروەردەیەكی مرۆڤایەتیە كە بتوانێت لەئاستی ئازادیەكی ئینسانیدا،
ئازادی بۆ ژنان بە گشتی‌و بۆ ژنی كورد بە تایبەتی بگەڕێنێتەوە. هەست‌و ئیحساس‌و خۆشەویستی، جوانترین ناسكترین لایەنەكانی ژیانن، بەڵام هەست سواری عەقڵ! یان عەقڵی زاڵ بەسەر ئیحساسدا! كۆمەڵگا بە چاك‌و خراپەوە كۆمەڵێك داسەپاندن وەك نەریت‌و قەراردادی نێو كۆمەڵگا بەسەر مرۆڤدا دەسەپێنێ، بەڵام لە هەمان كۆمەڵگادا كاتێك شرۆڤەی دۆخی ژیان بكرێت بێگومان دەتوانرێت بە پەروەردەی هەموو تاكەكان‌و تەنانەت لە ئاستی گشتیدا كۆمەڵ بەرەو ئاراستەیەكی باش ببات. لێرەدا كەسایەتی ژن وەك ئیرادەیەكی چاوترسێن نەكراو، كاتێك دەتوانێ بەسەر ئەو هەموو كۆسپ‌و دەردەدا سەركەوێ‌و مافەكانی خۆی دەستەبەر بكات، كە بتوانێ ئەو هزرە لە خۆیدا بگونجێنێ كە ژن یانی " بەژن بەرەو ژوور " . كاتێك ژن وەك خۆی یان وەك كەسایەتی ژن بتوانێ ئەو بیرە یەكسانیخوازە لە خۆیدا دروست بكات، بێگومان لایەنی بەرانبەریش ناتوانێت بە چاوی كەرەسە سەیری بكات‌و ناچارە بە راپرسی‌و وەرگرتنی بیروڕای ژن. ئەوە بە لایەنێك رەهابوون لە ئیحساسە بەرانبەر رەگەزی پیاو‌و كاتێك ترسی پەلاماردان لە زات‌و دەروونی ژندا نەمێنێ، بێگومان رۆڵی عەقڵانی زۆرتر كارا دەبێت‌و ئەوكات زۆر بە ئاسانی رێگە چارە بۆ كێشەكانی بەردەم پێشكەوتنی دەبینێتەوە. لە كۆتاییدا وەك پێداگریەك " ژن دەبێ بۆ ئیرادەی ئازادی سەربەخۆ، دەبێ لە ئاستی مێشك‌و هزرو زانستدا باوەڕ بە خۆی بكات" .