ئەگەرێن ئاریشێن ڕۆژهەلاتا ناڤین
د.نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
هەكەر مرۆڤایەتی بەردەوام د ئاگرێ ئاریشەیاندا كەلیە و چ جاران نەشیایە خۆ ژ ئاریشە و كێشمەكێش و ململانێیێن خۆ، كە د ئەنجامدا دبیتە ئەگەرێ دروستبوونا شەڕان دناڤبەرا ئالی و نەتەوە و وەلاتێن جۆداجۆدا، لێ نێڕینەك سەرڤەیی مە دگەهینیتە ڕاستیەكا تەحل و دژوار و ئەو ژی زێدەبوونا ڕێژەیا جەنگ و ئاریشانە ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا ناڤین، كە خۆ ل دەهان شەڕان ل ڤان چەند سالێن بۆری ددەتن.
هەكەر مە بڤێتن پێنگاڤەكێ بەرەڤ دەیناندنا ستراتێژییەكا ژێهاتی بۆ نەهێلانا وان ئاریشەیان بهاڤێژین و لدویڤ خالێن فەلسەفەیا جۆن دێیڤی بچین بۆ نەهێلانا ئاریشەیان، پێدڤییە ئەم ژ ناڤەرۆكا ستراكتوورێ كەساتیا تاكێ ڕۆژهەلاتی و خۆدێ وی دەست پێبكەین. ئایا ئەڤ كەساتیە د چ تشتان و ساخلەتان دا وەك مرۆڤێن دەڤەر و جهێن دیترێن جیهانێیە و د چ ساخلەت و تایبەتمەندیێاندا وەكی وان نینە؟ ئەو كیژ بناسن كارتێكەریێ د دروستبوونا كەساتیا وی دكەن؟ ئەو كانی چنە ئەوێن تاكێ ڕۆژهەلاتی ئاڤێ ژێ ڤەدخۆتن و بنیاتێ كەساتیا وی لسەر وێ ڤەخوارنێ ئاڤا دبیتن؟ ئەو جڤاك لسەر چ بنەما و بۆها ( القیم ) و پرەنسیپ و یاسایا بڕێڤە دچیتن و دهێتە دەیناندن و كارتێكرنێ لسەر چەنداتی و چەوانییا ئاڤا بوونا كەساتیا وی تاكی دكەن؟ ئایا ئەگەر و بناسێن كەلتوورینە یان جڤاكی یان سیاسینە یان ژی پەروەردەینە؟
چ گۆمان تێدا نینە مرۆڤان ژبلی پێدڤیاتیێن سایكۆلۆژیك و جڤاكی پێدڤیاتیێن هەین فیزیۆلۆژیك و بایلۆژیكن وەكی خوارن و ڤەخوارن و .. هتد، لێ ئایا شەڕێ مرۆڤان ل دەڤەرێن مە تنێ لسەر خوارنێ و ڤەخوارنێ؟ دبیتن هندەك كەس بێژن " بەلێ "، بەلێ ئەم بیرا وان دهینین لدویڤ گۆتنا بسپۆرێن ئێكۆلۆژی و تایبەت پێدڤیاتیێن جیهانا مە تێرا نێزیكی ( 70 ) مەلیار مرۆڤان دكەتن، لدەمەكێ كە ڕێژەیا ئاكنجیێن جیهانا مە ئەڤرۆ هێشتان ژ ( 7 ) مەلیار مرۆڤان نەبۆرییە! پا ئەگەر چنە؟؟ دیارە بۆ ڤەدیتنا ئەگەران و كڤشكرنا وان بناسێن ل پشتا ئاریشەیێن مرۆڤایەتی و وان ڤێكڕا بەرددەتن پێدڤی دكەتن ئەم ل سەرچاوە و ژێدەر و بناسێن دیتر بگەڕهین. چونكی دڤێتن وەك ددانەكێ ڕزی یان ئەو ددان بهێتە دەرئینان و یان ژی بهێتە پڕكرن دا ئێش و ئازارێن مرۆڤی كێم ببن.
لدویڤ ژێدەرێن زانستی و ب تایبەت هژمارەك ژ ڕێباز و بیردۆزینَ دەروونناسی فەرهەنگ و كەلتوورێ هەر جڤاكەكێ ڕۆلەك سەرەكی د ئاڤاكرنا كەساتیا مرۆڤیدا دگێڕن و ئەو بۆها و بیر و باوەرێن وی باوەری پێهەین بەرهەمێ ڤێ كاریگەریێیە. و ئەڤە ئانكۆ هندەك بناسێن نەپەنی و نخامتی و ڤەشارتی یێن كەلتووری و فەرهەنگی یێ، ل پشتا گەلەك ژ ئالۆزی و ئاریشە یێن مە هەین و ئەڤ كەلتوور و فەرهەنگە دبیتە بەرێ بنیاتێ كەساتیا تاكێ ڕۆژهەلاتی و وی نەچار دكەتن بشێوازەك تایبەت هزر و لدویڤدا ژی ڕەفتار بكەتن. ئەڤ كەلتوورە هەمان ئەو ڕابوون و ڕۆینشتن و خوارن و ڤەخوارن و هزركرن و دیتن و هەستپێكرن و سۆزداری و لایەنێن هەلچۆنی یێن مرۆڤینە كە، وەك مە ئاماژە پێدا، ژێدەرێ گەلەك یان هەمی بیر و باوەرێن وان مرۆڤانە ئەوێن د ناڤا لەپێن ڤێ كەلتوورێ جڤاكی پەروەردە دبن و دژین و ئەڤ بیر وباوەرە ژ نڤشەكی بۆ نڤشەك و مرۆڤێن دیتر دهێنە ڤەگۆهاستن. لەوما هەكەر ئەڤ ئەگەر و بناسە بهێنە ڤەدیتن، پێدڤیە گۆهۆڕین تێدا بهێنە روویدان دا ئاراستەیا كاتێكەرییا وان لدویڤ كاودان و چەرخێ نوی و ئاسۆیێن ژیانا هەڤچەرخ بهێنە گۆهۆڕین، چونكی ژیان بەردەوام یا د گۆهۆڕینێدا و نابیتن ب پیڤەر و بۆهایێن كەڤن سەرەدەری دگەل كاودانێن نویدا بهێتەكرن. بەرۆڤاژی دبیتە ئەگەرێ هندێ كەلتوورەكێ نەساخ و لەشئێش دروست ببیتن و كارتێكرنەكا نەرینی د خۆدێ مرۆڤان دا بكەتن. چونكی هەكەر ئەڤ گۆهۆڕینە د هزر و مێنتالیتە و كەلتوور و فەرهەنگ و بۆهایێن تاكی و جڤاكێدا نەهێنەكرن و لدویڤ ستاندەردێن دەمی و هەڤچەرخدا نەهێنە گۆهۆڕین و ڕاستڤەكرن گەلەك گیر و گرفت و ئاریشە و ئاستەنگ ژێ پەیدا دبن كە نموونەیا وان هەمی ئەو جەنگ و ئالۆزی و تووندرەوی و تووند و تیژی و دەمارگیری و .. هتد، كە ئەڤرۆكە جیهان بگشتی و دەڤەرا ڕۆژهەلاتا ناڤین تێكەفتی و مەزنترین نموونە ژی سەرهلدانا ڕێكخراوێن تیرۆریستی یێن وەكی داعشێ و .. هتد، كە ئەڤرۆكە بەربووینە گیانێ جیهانێ و دەڤەرێ.
• ئەڤبابەتە یا ل ڕۆژناما (ئەڤرۆ )/ بەرپەڕێ بیر و ڕا هاتیە بەلاڤكرن ژمارە(1820 ) ل ڕێكەفتی(10/2 /2016) ل. (12 ).
• *مامۆستایێ ئەكادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگەها زاخۆ
