پێداچونەك بدیرۆكا مرۆڤایەتیێنیشان ددەتن كە چەوا دگەل ئێكەم ساتێن هاتنا مرۆڤی بۆ سەر گۆیێ زەڤیا ئەردی زانستێن وەكی فەلسەفێ زویكا سەرێ خۆ هەلدان. چونكی مرۆڤێ دەرئێخستی ژ بەهەشتێ و ئاوارە بووی لسەر ئاخا ئەردی وەك حێبەتیبوونێ بەردەوام پرسیارێن ژ خۆ كرین كا ئەو كیە؟ لسەر عەردی چ دكەتن؟ ئەرك و مافێن وی چنە؟ ئەڤ جیهانە چییە؟ئەو تێدا چ تشتەكە؟ بۆچی ئەو هاتیە دورستكرن؟ دۆماهیكا وێ ژیانێ دێ چ و ل كیرێ و چەوا بیتن؟ و هزاران پرسیارێن دیترێن ژ ڤێ جۆری بوونە ئەگەری دورستبوونا زانستێ فەلسەفێ، پشتی هینگێ زانستێن وەكی ئەستێرەناسیێ ژ هندێ دەركەفت كە مرۆڤی هزرا خۆ دڤێ جیهانا مەزن یا دەرڤەكرو هێدی هێدی زانستێن دیترێن پەتی دورستبوون، بەلێ زانستێن وەكی سایكۆلۆژیێ گەلەك درەنگتر هاتنەگۆڕێ. هەرچەندە كە پەرتووكێن ئایینی یێن جوداجودا، و نەخاسمە ژی قورئانا پیرۆز و بەری هنگێ تۆرات و ئەجیل و ئاڤێستایێ و .. هتد، ئاماژەیا ب دەروون(Psyche)دای ب (نەفس)، لێ وەكی كارێن زانستی و دەستپێكا ڤەكۆلین و پیڤانا ڤی لایەنێ گرنگ ژ بوونا مرۆڤی و ستراكچەرێ كەساتیا وی، بشێوەیەكێ پرۆگرامیانەو تاقیگەهی بۆ بزاڤێن ڤیلیام ماكس ڤۆندتێ(1832ـ 1920) فەیلەسۆف و سایكۆلۆژیستێ ئەلمانی دزڤڕیتن كە ئێكەم تاقیگەها سایكۆلۆژی ل باژێرێ لایپزنگ ڤەكری ل زانینگەهەك هەر بناڤێ ڤی باژێری ل سالا (1879)، كە ب سالا ژ دەیكبوونا زانستێ سایكۆلۆژی دهێتە زانین. درەنگ ژ دەیكبوونا سایكۆلۆژیێ وەك نموونەیەكێ یە ژ ژیانا ئاسایی كە ئەم ل مال و دناڤ خێزانی و مالباتا خۆدا، هندە خۆ ب خۆیی و یێ مالێ دزانین كە گەلەك جاران ب فەر نزانین كە سلاڤێ ل مال و ئەندامێن مالێ بكەین و دەمێ دهێین و دچینە دەرڤەی مال وەك ڕۆتینەكێ دزانین و وەسا هزردكەین كە پێدڤی ناكەتن كە ئەم هەمی جارێ دگەل وان سلاڤێ بكاربینین، لێ دگەل خەلكا دیتر دا بەروڤاژی ڤێ چەندێ یە و ئەم بەردەوام سلاڤێ ل وان دكەین، چونكی ئەو وەكی ئەندامێن خێزانا مرۆڤی نینن و بیانی ترن. سایكۆلۆژی ژی ب هەمان شێوە. زانستەكە كە ژبەركۆ گرێدای ب خۆدێ مرۆڤی ڤە بوو، وەسا دهاتە هزركرن كە گەلەك خۆییە و پێدڤی ب هندێ ناكەتن كە بهێتە ڤەكۆلین، بەلێ جیهانا دەرڤەی مە ئەوەیا كۆ زویكا سەرنجا مرۆڤی ڕاكێشا و بخۆڤە مژویل كر، و نەخاسمە زانستێن گرێدای ب فەلسەفێ و ستێرەناسیێ و یێن دیترێن كە هزرا مرۆڤی بخۆڤە مژویل كربوو كە د ڕاستییا ڤێ جیهانێ و نهێنی و یاسایێن وێ بگەهیتن و ئەڤ چەندە ئەوی هەتا نۆكە ڤەدیتی و كفش كری ناكەتە دلۆپەك ژ دەریایەكا مەزناهی و ئالۆزیا ڤێ جیهانا لبن نەهاتی و نەسەر دیار و نەبنێ وێ.
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / بەشێ دەروونزانیێ / زانینگەها زاخۆ
د.نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
