ناڤێ وێ یێ فەلسەفی ژ ووشەیا پراگما ( pragma ) یا لاتینی هاتی كە ڕامانا وێ كار یان بزاڤە. ئەڤ فەلسەفەیە د بنەرەتدا ل سالا ( 1870) ل وەڵاتێن ئێكگرتیێن ئەمریكایێ سەرێ خۆیێ هەلدای.
بنەمایێ سەرەكیێ پراگماتیزمێ بۆ ڤێ چەندێ دزڤڕیتن كە فەلسەفە پێدڤیە سەر ژ نوی خۆ ئاڤا بكەتەڤە. ب باوەرا فەیلەسۆفێن ڤێ ڕێبازێ فەلسەفە پێدڤی ب هندێ نینە كە هزرێ د روویدانێن بەرێ و یێن دەستپێكا ژیانا مرۆڤایەتیێ و زانینێ بكەتن، كە ئەڤ چەندە لسەر دەمێ ئەرەستۆیێ فەیلەسۆف هەتا نۆكە لگۆڕێ بوو، لێ فەلسەفە پێدڤیە مێتۆدێن خۆ بۆ مەبەستێ چارەسەركرنا وان ئاریشەیا بكاربینیتن كە د هەلوێست و دەلیڤەیێن جیاوازدا دكەڤنە د ڕێكا مرۆڤاندا. ئەو ئاریشەیێن كۆ لدەمێ پرۆسێسا هەلسوكەفتكرنا پراكتیكانەیا رۆژانە مرۆڤی ل جیهانا كۆ بەردەوام و بێی پچرانێ یا د گۆهۆڕنێدا، رووی ددەن. ب باوەرا وان فەلسەفە پێدڤیە ڕابیتن ب كارێ هاریكاریكرنا مرۆڤایەتیێ بڕێكا چارەسەركرنا وان ئاریشە و گرفت و بابەتێن رۆژانەیێن كۆ دكەڤنە د ڕێكا ویدا وەك ئاستەنگ و كۆسپ.
چارلز ساندێرس پیرس ( 1839-1914 ) هزركرنێ ب جۆرەكێ خۆگۆنجاندنا رەفتارێن بوونەوەری دزانیتن كە بۆ مەبەستێڕێكخستنا پەیوەندییا وی دگەل ژینگەها وی دا دهێتە ئەنجامگرتن. هزر هنكی ب كارێ خۆ ڕادبیتن دەمێ كۆ گۆمان دوروست دبیتن و دبیتە ئاستەنگ د ڕێكا رەفتارەكێ دا. هزر پێدڤیە ڤێ گۆمانێ لابدەتن و دگەل دروستكرنا باوەریێ، ئامادەكاریێ بۆ بكەتن بۆ هندێ هەلسوكەفت و رەفتار رووی بدەتن. د هەلوێستێن جیاوازێن كە تێدا باوەری دشێتن رەوشا بگۆمانبوونێ بگۆهۆڕیتن، ئەوا كۆ هندی رەفتارەكێ یە و دشێتن ببیتە ئاستەنگ لبەر وێ. باوەری بەرۆڤاژی بگۆمانبوونێ یە كە هۆیەكێ نەئارامیێ و رەوشەكا نەخۆشە و مە دڤێتن بزوویترین دەم ژ وێ خۆقۆرتالبكەین.
ب باوەرا پیرسی پرۆسێسا مەعریفی/ زانینی یێ بریتیە ژ درەبازبوون ژ دۆخ و كاودانێن گۆماناویبوونێ و گەهشتنە ب باوەری پێبوونێ، لێ دگەل هندێ دا ژی باوەری بخۆ نەكەتوارییە. مرۆڤ و هەروەسا ژی زانا نە د بەندا كەتواریێدانە، لێ یا گرنگ بۆ وان جێگیری و نەگۆهۆڕییا باوەرداریێیە، و بۆ هندێ كە باوەرداری جێگیرتر ببیتن پێدڤیە وێ لدویڤ شیانێ بسەر هەمی ئەندام و تاكێن جڤاكێ دابەشبكەین.بۆ گەهشتن بڤێ چەندێ پێدڤیە كە ئەو میتۆد بشێوەیەكێ وەسا بهێنە بكارئینان كە باوەرپێكریبن، و دەمێ ڕێكخراوەك بشێوەیەكێ گشتی خەلكەكێ و پشتی دویڤداچۆنێ و ژ پێخەمەتی وەكهەڤنەبوونا هزری تووشی سزایەكێ دكەتن.
ڤێلیام جیمس ( 1842-1910 ) خۆدانێ ئاراستەیەكێیە بۆ چارەسەركرنا جیاوازییا دناڤبەرا زانستێ و ئایینی دا. ب باوەرا وی ژیانا مرۆڤی بێی ئایین نابیتن. بۆ مرۆڤی ئایین یا پێدڤی و فەرە تاكۆ خۆ د دەمێن نائۆمێدیێ بپارێزیتن و ئاسایێشا وی بهێتە پاراستن و ل دەمێ پێدڤی دا وی شاد بكەتن.سەرباری ڤێ چەندێ كە وی باوەری ب بوونا خۆدانی نەبوو، لێ لنك وی هەبوونا باوەریێ ب خۆدێ لنك مرۆڤان بۆ بەردەوامییا ژیانا مرۆڤایەتیێ بفەر دزانی، و خەلك د هندێ دا كە بشێوەیەكێ كەتواری باوەری ب بابەتەكێ هەبیتن، ب ڕاست دزانی.
جیمس دبێژیتن كە ژیانا مە یا د دەستێن مە بخۆدا، و گرێدایە ب باوەرییا مە ب شیانا باشتركرنا وێ ژیانێ. پێدڤیە باوەری ب سەركەفتنێ هەبیتن و بزاڤ بۆ بهێتەكرن، و چەند مرۆڤی بهێز باوەری هەبیتن هند دێ شانسێ سەركەفتنێ بۆ وی پترتر لێهێتن.
ب باوەرا جیمسی ڕاستی وەك سەركەفتنەكێ یان ژی وەك شیانا كاریە بۆ هندەك بیروباوەران و یا ب مفایە بۆ گەهشتن ب جۆرەك ژ جۆرێن ئارمانجا، ئەو ئارمانجێن مرۆڤی بۆ خۆ دەیناندین و بزاڤێ دكەتن بگەهیتە وان. لدویڤ بیروباوەرێن جیمسی خالا بهێزییا هزركرنێ یا د وێ چەندێ دا كە چەوا كەرەستەیێ پێدڤی هەلبژێریتن بۆ گەهشتن ب وان پیلانان و مەبەستێن مە هەین و ئەڤە ژی ب ئەركێ هزركرنێ دهێتە هژمارتن.
جۆن دێیڤی ( 1859-1952 ) دبێژیتن كە كارێ سەرەكیێ فەلسەفێ و زانستێ و میتۆدێن زانستی یا د هندێ دا كە مرۆڤی ب باشترین شێوە بۆ خۆگۆنجاندنێ دگەل ژینگەهێ دا ئامادە و بەرهەڤبكەتن، و ئەو ژی بڕێكا دابینكرنا كاودانەكێ بۆ رەفتارێن مرۆڤی ئەوێن سەركەفتی.
هەمی ئەڤ تیۆرییە ئەو كەرەستە و ئالاڤێن تایبەتن ئەوێن كۆ بۆ مەرەمێ چارەسەركرنا وان ئاریشەیێن بۆ ژیانا مرۆڤی دوروست بدن، یێن هاتینە گۆهۆڕین. تیۆری ئەو ئایدیا و بیرۆكەنە، ئەوێن دانپێدانێ ب ڕاستیا دكەن هنگی دەمێ هەست پێدهێتە كرن و ئەڤ راستیە ئەو بیردۆزە بشێوەیەكێ پراكتیكی یا كاریگەر و بكارەیە.ڕاستی سنوورێ بمفابوونێ دیاردكەتن.
بدیتنا فەلسەفەیا پراگماتیزمێ چەوانی و سروشتێ ڕازیكرنێ یێ د هندێ دا كە چەوا مرۆڤ ب هێز و شیانا خۆ لایەنێن مەعریفی و زانینی و ل دەمێ كۆ مژویلی چارەسەركرنا كێشەیێن ژیانا خۆیە، دوروست دكەتن، و پێك دئینیتن. بدیتنا وان هزركرن نەك رەنگدانەڤەیا كریارێن مرۆڤیە، بەلكۆ ئەو ژینگەهە یا كۆ بۆ مەبەستی گەهشتن ب ئارمانجا بشێوەیەكێ سەركەفتیانەبوونەوە بزاڤێ و كاری بۆ دكەتن.

ژێدەر ب زمــــانـــــێ رۆســــی:
1- Ильин В. В.، Кармин А. С.، Огородников ( 2007 ). Философия :экзаменационные ответы для студентов вузов.__СПб. : Питер،256с. . :ил. __ ( Серия Завтра экзамен ).


وەرگێڕان بدەستكاریڤە ژ ڕۆسیێ :

د. نەسرەدین ئیبراهیم گولی / زانینگەها زاخۆ