( لێڕامانەك سایكۆلۆژیك د ئەدەبێ ئایینی دا-سایكۆلۆژیایا ئایینی )
پێشەكی:
دیارە ساخلەمیا دەروونی یان دەرووندروستی لایەنەكێ گرنگێ ژیانا مرۆڤییە و گرنگییا وێ هیچ كێمتر نینە ژ ساخلەمیا جەستەیی، یاكۆ وەك تێگەه و سروشت بۆ مە هەمیان ڕۆهن و ئەشكرایە و ئەڤە ژی ژبەر هندێ چ كەسەك نینە ل قۆناغ یان ڕۆژەك ژ ڕۆژان ئەزموونەكا ڕاستەوخۆ دگەل نەساخیەكا جەستەیی و فیزیۆلۆژیك نەبیتن. لێ ئەڤ چەندە بۆ نەساخیێن سایكۆلۆژیك یان دەروونی وەسا نینە. دبیتن كە كەس یان كەسانەك جارەك ژ جاران تووشی هندەك كاودانێن جڤاكی و تایبەت یان ئابووری ببن و ئازارەك دەروونی بۆ وی پەیدا ببیتن لێ مەرج نینە هەر كاودانەك دژوار هەر مرۆڤەكی تووشی نەساخیێن دەروونی بكەتن، چونكی ڤان جۆرە نەساخییان مەرجێن خۆ یێن هەین و ئەو ژی ئەوە هەكەر هندەك ڕەفتار یان هزرێن مرۆڤی یێن نەئاسایی یان لایەنێ سۆزداریێ وی بۆ ماوەیەكێ پترتر ژ چەند هەفتیان تێك بچیتن هنگی دێ گۆمان د هەبوونا نەساخییا دەروونی لنك وی هێتە گۆڕێ. د جهێ خۆدایە بهێتەگۆتن وەك چەوا ئاساییە مرۆڤ بۆ نەخۆشییەكا جەستەیی و فیزیۆلۆژیك سەرەدانا پزیشكان بكەتن وەسا ژی ئاساییە كە مرۆڤ بۆ نەساخیێن دەروونی ژی پەنایێ بۆ پزیشكێن بسپۆرێن دەروونی ببتن.
ساخلەتێن ساخلەمییا دەروونی:
لایەنێ دەروونی، بەرۆڤاژی لایەنێ فیزۆلۆژیك و جەستەیی، لایەنەكێ زەحمەتە ژ پێكهاتەیا كەساتییا مرۆڤی، یاكۆ تیۆر و بیردۆز و زانایێن دەروونی شرۆڤەیێن جۆداجۆدا بۆ دكەن، چونكی هەر كەس و و زانا و بسپۆر و دەروونناسەك وەكی خۆ تەماشەی ڤی لایەنی و فاكتەرێن كارتێكەر بسەر وێ دا دكەن، و ژ ڤێ چەندێ یە ئەو كەسێن بابەتێن سایكۆلۆژیك دخوینن هەمیشە تووشی جۆرەها بیر و ڕا و باوەرێن جیاواز و هندەك جاران ( و یان گەلەك جاران ژی ) بیروباوەرێن دژبەری ئێك دبن.
هەرچەندە ژی هندەك جاران خالێن هەڤپشك د بیروباوەرێن واندا دهێنە دیتن، بۆ نموونە گەلەك زانا د بیاڤێ ساخلەت و تایبەتمەندیێن كەساتیا ساخلەم ژ لایەنێ دەروونیڤە لسەر ڤان خالێن خوارێ هەڤپشك و كۆكن، كە كەساتیا ساخلەم و دەرووندروست ئەو كەسە یێ كۆ ژ لایەنێ سۆزداریڤە جێگیرتر بیتن ئانكۆ كێمترێن ئاستێ ململانێ و كێشمەكێشێن مێنتالی لنك هەبن و شیان و ڤیانا كاركرنێ لنك وی د ئاستەك ناڤنجی و باش و لۆژیك دا بیتن و بشێتن ژبلی خۆ حەز ژ كەس یان كەسانەك دیتر بكەتن و تنێ خۆ ویست و خۆپەرێست نەبیتن. حەز ژ كارێ خۆ بكەتن و تنێ د ئاستەكێ گۆنجایدا هەست ب ماندیبوونێ بكەتن، هندی ئەو كارێ دكەتن و نەپترتر و زێدەتر هەستا مانیبوونێ لنك پەیدا ببیتن. ئەو كەسێ بشێتن پترتر خۆ دگەل كار و پیشەیێ خۆ بگۆنجینیتن نەك بەردەوام ژ ڤی كاری بۆ كارەك دیتر بچیتن و یان وەكی چویچكا ژ ڤێ دارێ بۆ دارا دیتر بفڕیتن دا هێلینێ بكەتن، بیتن یاكۆ لدۆماهیكێ نەشێتن چ هێلینا بۆ خۆ دروست بكەتن و بمینیتن بێ هێلین. كەسەكێ خۆدان ساخلەمییا دەروونی ژ پەیوەندیێن خۆ یێن جڤاكی تام و چێژێ وەردگریتن و د ژیانا خێزانیدا سەركەفتیترە، و د پێدڤیاتیێن سۆزداری یێن كەسێن دەور و بەر دگەهیتن و دگەل بیروباوەرێن جیاوازدا خۆ دگۆنجینیتن و ڕێزێ ل وان دگریتن. ژلایەنێ فیزیۆلۆژیك و جەستەییزە مرۆڤەكێ دەرووندروست گەلەك دەڤگازندە نینە و بەردەوام گازندەی ژ ئێش و ئازارێن جەستەیێ خۆ ناكەتن[ 8 :32].
لڤێرێ فەرە بهێـەگۆتن گەلەك فاكتەرێن خۆدی و ئابجێكتیڤ(objective) و یێن بابەتی (subjective) و دەرەكی كارتێكرنێ لسەر بارێ سایكۆلۆژیێ مرۆڤی دكەن. فاكتەرێن وەكی ڤەگۆهاستنا نەساخیێن دەروونی ژ دەیك و بابا، و باب و باپیران بۆ زارۆكی، یان ئەو فاكتەرێن دەرەكی یێن وەكی بارێ ژیارێ ژ لایەنێ ئابووری، پەروەردەیی، كەلتووری و فەرهەنگی، و روییدانێن كیمیاوی و فیزیكی د ناڤ مێشكی و كۆئەندامێ دەماریێ مرۆڤیدا، و .. هتد، هژمارەكن ژ ڤان فاكتەرێن كارتێكەر لسەر پەیدابوونا ئێش و ئازارێن سایكۆلۆژیك و لدۆماهیێ پەیدابوونا نەساخیێن سایكۆلۆژی و مێنتالی [ 2 :337]. دیارە ئاماژەدان ب هویركاریێن ڤان فاكتەران د ڤێ گۆتارا كۆرتدا ڤێكنەكەفتیە و دەلیڤێ وێ چەندێ نینە.
ئایین و ساخلەمییا دەروونی:
یا ڕۆهن و ئاشكرایە چەند لایەنێ بۆماوەیی و جڤاكی و پەروەردەیی و دەزگەهێن ڕاگەهاندنێ د تووشبوون یان نەهێلانا ئێش و ئازارێن دەروونی د گرنگن، هند ژی لایەنێ ئایینی د ڤێ ڕاستێدا ڕۆلەكی بەرچاڤ دگێڕیتن. ئەڤ لایەنێ جۆدانەبووی ژ ژیانا مرۆڤایەتیێ كارتێكرنێ لسەر پرۆسێسا مەزن و گرنگا بجڤاكیبوون ( التنشئە الاجتماعیە یان socialization) دكەتن كە تێدا لبن كارتێكرنا جڤاكێ و كەلتوور و فەرهەنگ و ڕەوش و تیتالێن وێ تاك ژ بوونەوەرەك بایۆلۆژیك دبیتە بوونەوەرەك جڤاكی. ئەڤ لایەنە بڕێكا كەنالێن خۆ یێن جۆداجۆدا وەكی كەنیسە و دێر و مزگەفت و پەرتووكێن خۆ چارچۆڤەیەكێ بۆ تاكی ددەینیتن كە ڕەفتارێن مرۆڤی ژ پێخەمەت بەرژەوەندییا گشتی و بەختەوەرییا تاكی و جڤاكێ ڕێك دئێخیتن.
لایەنێ ئایینی دبیتە پشكەك ژ فاكتەرێ وەرار و گەشەكرنا ویژدانی لنك مرۆڤی كە وەك فرۆید د تیۆرییا خۆ دا ئاماژەی پێددەتن ڕۆلەكێ مەزن دلەیزیتن بۆ خۆ پاراستنا تاكی ژ كریارێن خەلەت و لادای ژ ڕەوش و تیتالێن ئاسایی و سروشتی و جڤاكی، و بەرۆڤاژی وێ هانان بۆ كارێ باش و بدەستڤەئینانا پاداشتێن باش[ 2 :233].
دیارە مرۆڤی ل هەر سەردەمەكی هەستا ب گرنگییا ساخلەمییا دەروونی كری و لگەل وێ چەندێ ژی هەستا ب هندێ كری كە بڕێكا ئایینیڤە دێ شێتن خۆ ژ گەلەك ئاریشە و ئێش و ئازارێن دەروونی و جڤاكی بپارێزیتن، و هەر ئەڤێ چەندێ یاوەكری و بوویە ئەگەرێ سەرهلدانا ئایین و دینێن جۆداجۆدا، و بدرێژاهییا دیرۆكێ ڤان ئایینان ڕێك یا لبەر مرۆڤایەتیێ خۆشكری، و ئەڤرۆكە ژی، وەكی هەر دەمەكی، مرۆڤ نەشێتن خۆ ژێ قۆرتال بكەتن چونكی ئەڤ سەردەمە، بگۆتنا بسپۆرێن سایكۆلۆژی " سەردەمێ نیگەرانیێ و شەپرزەیێ " یە و نەساخیێن دەروونی و مێنتالی پترتر ل هەر سەردەمەكی تێدا بەلاڤن و گەفان ل مرۆڤایەتی و شارستانیەتا وی دكەن، چونكی ب باوەرا وان " شارستانیەت " ئێكە ژ فاكتەرێن سەرهلدان و پترتر بوونا ڤان نەساخییان، چونكی وەك ئەو دبێژن ژیانا گەلەك یا ئالۆز بووی و هەڤڕكییا زێدەتر ژ جاران لێهاتی و زێدەخوازیێ بەروبەرسینگێن مرۆڤایەتیێ یێن گرتی، لەوما دبنین سەدان نەساخیێن وەكی ترس، و فۆبیا ب هەمی جۆرێن خۆڤە، و خەمۆكی، و نێگەرانی و شەپرزەیی، و هیستریا، و وەسواس، و شیزۆفرینیا، و .. هتد، بالێ بسەر مرۆڤایەتیدا كێشای [ 7 :9]، و هزرا هندێ كە شارستانیەت ئێكە ژ ئەگەرێن گەلەك نەخۆشیێن مرۆڤی و هاندانا وی بۆ خۆ كۆشتنێ دگۆنجیتن دگەل بیروباوەرێن فەیلەسۆف و جڤاكناسێ بەرنیاس ژان ژاك ڕۆسۆی، كە وی د گەلەك ژ بەرهەمێن خۆ دا ئاماژەیا ب پەیوەندییا بهێزا دناڤبەرا پێشكەفتن و شارستانیەتێ و خۆكۆشتنێدا و ئەڤ چەندە یا د تیۆرییا وی لدۆر " خۆ كۆشتنێ " دا هاتیە ڕەنگڤەدان.
دیارە فەلسەفا ئایینان ژی خۆ د ڤێ چەندێ دا دبینیتن كە پێغەمبەر وەك مرۆڤێن زانا و لەبلەبان و هۆشیار و هەستیار زووی ب گەلەك ژ لایەنێن سایكۆلۆژیایا مرۆڤان حەسیاین و ڤیای بڕێكا فەرمان و گۆتارێن خۆ كارتێكرنێ د هزر و بیروباوەرێن وان مرۆڤاندا بكەن و ئەوان د ئاراستەیەكا ڕاست و دروستدا بهاژۆن داكۆ بەختەوەری و سەركەفتنا وان مسۆگەرتر بكەن.
ناهێتە ڤەشارتن ئایینان ل جیهانێ ژبلی كارتێكرنێن تاكی و جڤاكی، ڕۆلەكێ مەزن د سیاسەتێدا یێ گێڕای و دیرۆك مەزنترین بەلگەیە بۆ ڤێ گۆتنێ: كە چەوا بدرێژاهییا دیرۆكێ ڤی لایەنێ جڤاكی گۆهۆڕینێن مەزنێن سیاسیێن لسەر ئاستێ وەلاتان و جیهانێ بگشتی گێڕای [ 5 :526].
ئایینێ زەردەشتی و نەژادێ ئاری
نەژادێ ئاریایی وەك نەژادەك ڕەسەن ل ڕۆژهەلاتا ناڤین دیرۆكەكا كەڤنار یا هەی و ئێكە ژ دامەزرێنەرێن شارستانیەتا مرۆڤایەتی كە مرۆڤایەتی دێ هەتاهەتایە فەخر و شانازیێ پێڤە كەتن و ژبیرا خۆ نابەتن، تنێ ئەو نەبن یێن چاڤێن وان ب كورد و كوردستانیان ڕانابیتن و ئەو كەسێن هەستا نەتەوەاتییا وان لاوازە و فەخرێ و شانازیێ ب كەلتوور و زمان و فەرهەنگێ خەلكا دیتر دكەن و یێ خۆ پشتگۆه دهاڤێژن. شارستانیەتا مرۆڤایەتی ژبیرا خۆ نابەتن كە ئەڤ نەژادێ ڕەسەن ب هەمی نەتەوەیێن خۆڤە ل سەرەدەمەكێ گەلەك كەنڤدا خۆدانێن دەولەت و هێزێن مەزن بووینە و ب زلهێزێن وی سەردەمی دهاتنەهژمارتن و خۆدانێ شارستانیەتێ بوون، و لدەمەكی كە خەلكا دیتر ل وی سەردەمی ل گۆپیتكا پاشكەفتنێ بوون و وەكی كۆردان گۆتەنی " نان ب گۆهان دخوارن "!
دناڤا ڤی نەژادێ ڕەسەن و كەڤنار و دێرین فەلسەفە و ڕێباز و بگرە ژی ئایینێن مەزنێن پەیدا بووی كە لدویڤ بەلگەیێن دیرۆكی، ئایینێ زەردەشتی، كە لاندكا وێ دناڤ نەژادێ ئاریایدا سەرێ خۆ هەلدایە، و كەڤنارەتیا وێ بۆ سەردەمێن گەلەك ژمێژە دزڤڕیتن و هەتاكۆ بەلگەیێن هەین نیشانددەن هندەك ژ ڕەوش و تیتالێن بۆ ناڤ ڕێزێن ئایینێن دیتر ژی هاتیە ڤەگۆهاستن، بۆ نموونە بۆ ناڤ ئایینێ جۆهییان هاتیەڤەگۆهاستن، كە پشتی ئایینێ زەردەشتی ب ئێك ژ كەڤنارترینێ ئایینان دهێتە هژمارتن[ 5 :532]، و ئەڤە ئانكۆ لدویڤ بەلگەنامەیێن دیرۆكی هەكەر ئایینێ زەردەشتی كەڤنارترین ئایینی ژی نەبیتن ئێكە ژ وان ئایینان یێن هەرە كەڤنار شارستانیەتا مرۆڤایەتی بخۆڤە دیتی و كەفتیە بن كارتێكرنا فەلسەفەیا وێ.
و نەتەوەیێ كوردی ژی ب شانازیڤە بەری بهێنە دناڤ ڕێزێن ئایینێ ئیسلامێدا پەیرەوێن ئایینێ زەردەشتی بووینە، كە پشتی هنگی ل هندەك جهان مەسیحیەت یاكریە ئایینێ خۆ و لدویڤدا و پشتی هنگی هاتینە سەر ئایینێ ئیسلامێ، و بڤی ڕەنگی كەلتوور و فەرهەنگێ ڤی نەتەوەیێ ڕەسەن یێ كەفتیە بن كارتێكرناا ڤان ئایینان و نەخاسمە ژی ئایینێ زەردەشتی ب پلا ئێكەم و ئەڤ ئایینە لدەستپێكا قۆناغەكا پێشكەفتی ژ هزركرنێ بوویە لنك مرۆڤێ ئاریایی ل وی سەردەمێ كەڤندا[ 3 :248]، و ئەڤ نەتەوەیە د دیرۆكێدا و لژێر ناڤ و نیشانێن وەكی لولو و گۆتی و كاسی و خالدی یان ئۆرارتۆ و ئیلامی و میدی هاتینە نیاسین كە ل دەوروبەری چیایێن زاگرۆس ژیایین و پشتی چەند قۆناغێن دیرۆكی لسالا ( 636 ز.) هاتینە سەر ئایینێ ئیسلامێ و بۆ پترتر ژ شەشسەد سالان وەك دەولەتەك كوردی لناڤ دەولەتا ئیسلامیدا بوونا خۆ هەبوویە و سەلماندیە[ 6 :112].
چ گۆمان تێدا نینە هەر ئێك ژ ڤان ئایینانكارتێكرن یا لسەر گەلەك لایەنێن ژیانا تاكێ كوردی هەبوویە، و بەلگە ژی بۆ ڤێ چەندێ ڕەنگڤەدانا ئایینێ زەردەشتی لسەر بیروباوەرێن جڤاكا كوردەواری و نەخاسمە ئەوا ئەم د جەژنا نەڤرۆزێ و ب پیرۆز زانینا دارێ لنك تاكێ كوردی و هەروەسا ڕێزگرتن ل مریان و پێدانا پیرۆزییەكا تەواو ل مرۆڤێن مری [ 6 :114]، و هەروەسا ڕێزگرتن ل ئافرەتێ و پێدانا ئازادییەكا هەژی و باش و ب ئافرەتێ د جڤاكێدا و نەخاسمە د بابەتێ هەلبژارتنێدا[ 1 :237]، و ئەڤ كەلتوورێ زەنگین هێڤێنێ گەلەك ژ ڕەفتار و كریارێن تاكێ كوردی بووینە د سەرەدەریكرن دگەل ژینگەهێدا ب گشتی و هەمی ئەو تشتێن تێدا و هەروەسا ژی ژینگەها مرۆڤی و جڤاكی و نەخاسمە یا گرێدای ب ئافرەتێ.
جهێ سەرسۆڕمانێ نینە كە بهێتەگۆتن زەردەشتێ پیامبەر ب ئێك ژ زیرەكترین مرۆڤێن جیهانا و نەخاسمە ل وی سەردەمێ كەڤن بهێتە هژمارتن ب جۆرەكی كە سەرنجا گەلەك فەیلەسۆفێن مەزنێن وەكی فیساگۆرەس، ئەرەستۆ و ئەفلاتۆنی و ...هتد، و نۆكە و لسەردەمێ نوی دا ژی فەیلەسۆفەكێ وەكی فریدریك نیچە بۆ لایێ خۆ ڕاكێشا بیتن و ئەوانا ب شانازیڤە لدۆر فەلسەفە و بیروباوەرێن وی ئاخفتبن[ 1 :4]، و ئەڤ چەندە د جهێ خۆ دایە چونكی ئەو هەلگرێ فەلسەفەیەكا پاقژ و مرۆڤدۆستانەیە بۆ مرۆڤایەتیێ ل وی سەردەمێ گەلەك كەڤنار و پترتر ژ هەفتسەد سالان پێشی عیسا پیغەمبەری، و دگەل كەڤنارەتیا خۆ دا ژی و ژبەر هندێ كە چ جاران نەڤیایە وەكی ئایین خۆ بسەر خەلك و نەتەوەیێن دیتر دا بسەپینیتن ل جیهانێ وەكی پێدڤی بەلاڤ نەبوویە، چونكە د ڤی ئایینی دا ڕێز ل بیروباوەرێن جیاواز دهێتەگرتن و زۆردارێی هیچ جهێ خۆ دناڤدا نینە.
زەردەشت كیە؟
پرسیارەكا د جهێ خۆ دایە و دبیتن بۆ گەلەك كەسان پەیدا ببیتن و نەخاسمە وەكی پێدڤی پویتە و گرنگی ب ژیانا ڤی پێامبەرێ مەزن نەهاتیە دان و ب تایبەت ل ناڤ كوردستانیان و بەهدینان. زەردەشت كۆڕێ " پوورشەسب "ێ میدییە كە ژ بنەمالەكا كوردێن میدیایی بناڤێ " سپیتمانی " و لدویڤ بەلگەیێن دیرۆكی لسالا ( 660پ. ز. ) پێش زاینێ ل باژێڕێ " چیچێست " یان " شیز " ل ئەو جهێ ناڤێ وێ " ئەزەربایجانە ل دەڤەرەكێ كۆ دكەڤیتە دناڤبەرا باژێڕێن " مەراغێ " و " زەنجان " ل وەلاتێ ئیرانا نۆكە ژ دەیك دبیتن. ئەڤە ژی نیشانددەتن و بەلگەیەكە ژ هندێ كە ئەو جهێ ئەڤرۆكە بناڤێ ئەزەربایجان دهێتە نیاسین د بنەڕەتدا جهێ ڕەسەنێ ئاكنجیبوونا نەتەوەیێ میدیانە، و د بنەڕەتدا ئەڤ وشە یا ژ لایەنێ ئەرەبانڤە بڤی ڕەنگی هاتیە بكارئینان و بەلاڤكرن و د بنەڕەتدا یا ژ وشەیا " ئاتۆر " یان " ئاگر " و پاشگرێ " پات " و گان " پێكهاتی كە ئاماژەیەكە بۆ ئەو جهێ ئاگر لێدهێتە پاراستن ئانكۆ " ئاتۆرپاتگان ". چونكی ئاگر لنك میدیان گەلەك بڕێز بوویە و پشتی هنگی لدویڤ دەربازبوونا دەمی یا بوویە " ئەزەربایجان" چونكی ئەرەبان نەدشیا پیتا " گ " بخوینن و دگۆتنی " ج ". هەرچەندە هندەك دیرۆكناس دەركەفتنا زەردەشتی بۆ نەه سەدەیێن پیشی زایینێ دزانن، بەلێ دهێتە گۆتن لسالا ( 640 پ. ز. ) زەردەشتێ پیامبەر گۆشەگیریێ هەلدبژێریتن و دەه سالان پشتی هنگی ژ لایەنێ " ئەهورامۆزدا " ( خۆدایێ مەزن ) دبیتە پێغەمبەر، و ئەڤ چەندە ل لسەر چیایێ " سەبەلان"( سولان) رووی ددەتن و بۆ وی ( ئیلهام ) دهێتن و لسالا ( 583پ. ز.) ل ژیێ ( 72 ) سالیێدا و لدەمێ ئێڕشا تۆرانیان ل ئاگرگەها باژێڕێ " بەلخ " شەهید دبیتن[ 1: 35 ؛ 5 :19؛ 4 : 273]. ئەڤە نیشانددەتن كە ئەو لسەردەمێ دوو پاشایێن مەزن و بناڤ و دەنگێن میدی، ئانكۆ "فەروەرتیش"( 655-633 پ. ز.) و " هووخەشتر "(633-584 پ. ز. ) یێ ژیای [ 4 :274]. زەردەشت خۆدانێ پەرتووكا " ئاڤێستا" یە كە لسەردەمێ خۆ دا بیس و ئێك بەش بوویە و نۆكە تنێ پێنج بەش ژێ یێن ماین.
فەلسەفا زەردەشتی
فەلسەفە و بیروباوەرێن زەردەشتی ل وی سەردەمێ كەڤنارێ میدیا و ئاریاییان نیشانددەتن كە ئەو چەند مەزن و پێشكەفتی بووینە و چ گۆمان تێدا نینە ل پشتا وان هزر و بیرێن كۆ د پەرتووكا زەردەشتی دا هاتین خۆدایەكێ مەزن و حەق هەبوویە[ 4 :278]، و ئەڤە ئانكۆ زەردەشتی باوەرییەكا مۆكم ب هەبوونا خۆدایەكێ مەزن و ئێكانە، یێ كۆ ئەو هنارتی وەك پێغەمبەرەك ژ پێغەمبەرێن وی سەردەمی بۆ ( هیدایەتكرنا ) مرۆڤان، هەبوویە. فەلسەفەیا هزری یا زەردەشتی مرۆڤان بەرەڤ باشیێ و قەنجیێ و ڕاستیێ هانددەتن، و گرنگییەكا گەلەك ددەتە تێگەهێ " قەنجیێ" و هەروەسا كار و پیسەی ب بابەتەك گرنگ دزانیتن بۆ بەختەوەرییا جڤاكی. ڕاستگۆیی لنك وی مەزن و فەر و گرنگ بوویە، و وێ ب دەستپێكا بەختەوەریێ ددتەزانین. لنك وی " ئەهوەرامەزدا" یان خۆدایێ مەزن هندەك فریشتە یێن هەین كارێن وەكی پاراستنا ئاڤێ و ئاگری و گیای و گیانەوەران ئەنجامددەن. خۆدایێ مەزن لنك وی ئەو خۆدایێ پاقژ و ڕاستە یێ كۆ پارێزەرێ ڕاستیێ و ( حەقیێ )یە و چ هێزەك وەك هێزا وی نینە. خۆدایەكێ دادگەر ( عادل) و ( خالقێ ) جیهانێیە و زانایێ هەمی تشتانە، و خۆدان شیانەكا بێسنوور و ئێكەم و دۆماهیكا هەر تشتەكییە[ 4 :278].
دەمێ ئەم ب هویری و كویری تەماشەی هزر و بیروباوەر و فەلسەفا زەردەشتی دكەین وی ژی وەكی هەر پیامبەرەك دیتر باوەری یا ب بوون و شیان و هێز و پاقژییا خۆدایەكێ ڕاستەقینە هەبوویە و ئەو ب خۆدایێ هەموو جیهانێ یێ زانی و ئەو ئەو كەسە یێ كۆ ئەڤ جیهانا مەزن لسەر دەستێ وی هاتیە ئاڤاكرن و دەیناندن، و هەمی ئەو تشتێن تێدا یێن وینە و ب فەرمانا وی دلەیزن و دهێن و دچن. ئەڤە ژی ئاساییە لسەردەمەكێ وەسا كەڤن خۆدایێ مەزن بۆ نیشاندانا ڕێكا بەختەوەریێ و ڕاستیێ و خەلەتیێ پیامبەرەك ژ نەتەوەیێ ئاری ( نازل ) بكەتن و فەرمانێ پێبدەتن كە لدویڤ یاسا و ڕێسایێن وی یێن ڕاستین كارێ ( هیدایەتكرنا) مرۆڤایەتی ل وێ قۆناغا تاری بگریتە ستۆیێ خۆڤە.
تێگەهێن ئەدەبێ زەردەشتی
گەلەك ژ ناڤەرۆكا ئایینێ زەردەشتی پشتی هاتیە كۆمكرن و داڕشتن و نڤێسین خۆ د شێوازێ هندەك تێكستێن ئەدەبیدا و وەكی هۆزان ( شێعر ) و سروودان دا دبینیتن كە ئەو بخۆ هەمی هزر و بیر وباوەرێن ئایینی یێن زەردەشتی بۆ مە ددەنە خوویاكرن. دبیتن ئەڤە بۆ هندێ بیتن كە ئەڤ بیر وباوەرە بهێنە پاراستن و ژناڤ نەچن، و ئەڤە د ئایینێن دیتر ژی دهێتە دیتن كە هەر دەمەكێ هەست ب هندێ هاتبیتەكرن كە دێ گۆتنێن پیغەمبەرێ وان ژناڤ چیتن و مەترسییا ژناڤچۆنێ یا لسەر هەر بڕیار یا هاتیە دان ب كۆمكرنا وان گۆتنان.
بدیتنا وان تێكستێن ئایینێ زەردەشتی خۆ تێدا دبینیتن خواندەڤان حێبەتی دبیتن ب فەلسەفا زەردەشتیو ڕوانین و دیتنا وی بۆ خۆدایێ مەزن و بۆ جیهانێ و تشتێن تێدا و نەخاسمە هەكەر ئەم بزانین مرۆڤ ل وی سەردەمی و ل وێ قۆناغا دیرۆكیدا و نزانیێ و كۆشت و كۆشتارێ و خۆینڕشتنێ ژیان ل مرۆڤایەتی تەحل و دژوار كربی.
ڕێنمایی و فەرمایشتێن زرەدەشتی لسەر بنەمایێ ڕاستیێ دچیتن و ب باوەرا وی ڕاستیێ و ڕاستگۆیێ هێڤێنێ بەختەوەرییا مرۆڤانە. ئەو د سروودێن خۆ دا دبێژیتن: ڕێكا جیهانێ تنێ ڕێكەكە و ئەو ژی ڕێكا ڕاستیێ یە و ڕێكێن دیتر نەڕێكن و بەرێ وان ل ئاقارییە. ئەی خۆدا ( ئەهوەرامۆزدا ) بڕێكا " ئێشا " ی ڕێكا مە یا ڕاست بپارێزە داكۆ ناخێ پاقژ و كریارا قەنج بەرێ خۆ بدەتە مە. ئەی " ئەهوەرامۆزدا " ئەو كەسێ بڕێكا هزر و گۆتن و كریارێ لدژی درەو و لایەنگرێن درەوێ دجەنگیتن و ئەو كەسێ بەرێ مرۆڤان ددەتە ڕێكا ڕاست و دروست جوانترین نڤێژێ ژ ئەڤینا پاقژێ خۆ پێشكەشی تە دكەتن. ئەی خۆدا " ئەهوەرامۆزدا " هندی ئەز بشێم و شیان د مندا هەبیتن دێ خەلكێ فێری چۆن بۆ لایێ ڕاستیێ كەم. ئەی خۆدا " ئەهوەرامۆزدا " ڕاستی باشترین ساخلەتە، ڕاستی شادۆمانی و بەختەوەرییە، و خۆشحالی و بەختەوەری یا وی كەسییە یێ هەمیشە ڕاستگۆ بیتن و كریارێن باش ئەنجام بدەتن[ 4 :284]. ئەڤ سروودە نیشانددەن چەند تەكەز یا لسەر بوون و شیانا خۆدایێ مەزن و هێزا وی د جیهانێدا هاتیەكرن و دگەلدا ژی ویستا خۆدێ زەردەشتی د كارێ هاژۆتن ( و هیدایەتكرنا ) مرۆڤان بەرەڤ قەنجیێ و باشیێ و دروستیێ نیشانندەتن كە وی بخۆ چەند حەز و ڤیانا لسەر هندێ و ڤی كارێ پیرۆز هەی.
مەزنترین بنەمایێن ڕێبازا زەردەشتی د سێ تێگەه و زاراڤەیێن " هویت " و " هۆخت " و " هۆرشت" دا دهێنە كۆرتكرن، كە ئاماژەنە بۆ " هزرا باش " و " گۆتارا باش " و " كریارا باش "، و ئەڤە جهێ فەخر و شانازییا نەژادێ ئاریایی و نەخاسمە میدییانە كە ڕۆژەك ژ ڕۆژێن دیرۆكا كەڤن، ل وی سەردەمێ كۆ مرۆڤایەتی بدەست نەزانیێ و كۆراهیێ ڤە دنالاند، پێغەمبەرەك وەكی زەردەشتی سروودێن ڕاستیێ و باشیێ و قەنجیێ د گۆهێن زارۆكێن مە دا دخواند و ئەو ژ هەر تشتەكێ پیس و چەپەل دپاراست. د پشكەك ژ ئەدەبێ ئایینێ زەردەشتی دا یا هات:
ئەز بۆ پێنج تشتان یێ هەیم ئەز بۆ پێنج تشتان نینم
ئەز بۆ هزرا باش یێ هەیم ئەز بۆ هزرا خراب نینم
ئەز بۆ گۆتارا باش یێ هەیم ئەز بۆ گۆتارا خراب نینم
ئەز بۆ كریارا باش یێ هەیم ئەز بۆ كریارا خراب نینم
ئەز بۆ گۆهدارییا باش یێ هەیم ئەز بۆ نەگۆهداریێ نینم
ئەز بۆ ڕاستیێ یێ هەیم ئەز بۆ درەوێ نینم [ 4 :285].
هەكەر ئەم ڤێ سروودێ و هۆزانێ كویرتر بدەینە بەر ئێك ب ئاشكرایی دبینین كە پێنج تشتێ باش د هزرا زەردەشتێ پێغەمبەر دا بریتینە ژ: هزرا باش، گۆتارا باش، كریارا باش، گۆهداری و ڕاستگۆیی. هەروەسا ژ لایەك دیترڤە مرۆڤی ژ هزرا خراب گۆتار و كریارا خراب و نەگۆهداریێ و درەوكرنێ ددەتە پاش و لدویڤدا بەختەوەری و یان نەبەختەوەری و رووی ڕەشیا مرۆڤان بڤان ساخلەتانڤە گرێددەتن. لنك وی ئەو كەسێن لایەنگرێن هزر و گۆتار و كریار و ڕەفتارا باشن و ڕاستگۆنە و گۆهدارن دۆماهیكا وان دێ بەختەوەری و سەرفیرازی بیتن، و بەرۆڤاژی ئەو كەسێن پشتا خۆ ب درەوێ و نەگۆهداریێ و هزر و گۆتار و ڕەفتارا خرابڤە گرێددەن بەهرا وان ڕێكا تاری و شكەستن و نەبەختەوەری و بەدبەختی و لدۆماهیكێ ژی جەهەننەمە.
زەردەشت د ئێك ژ سروودێن خۆ دا دبێژیتن: گۆهێ خۆ بدەنە وی كەسێ ژ وە هەمیا زاناترە و ب هزرەكا ڕۆهن تەماشەی ڤێ چەندێ بكەن و ژناڤ دوو تشتێن ڕاست و خەلەت وان جۆدا بكەن ( و هەلبژێرن ) و بەری هنگێ ڕۆژا دۆماهیكێ بسەر هەوە دا بهێتن هەر كەسەك لدویڤ دلێ خۆ ئایینێ خۆ هەلبژێریتن دا بڕێكا وێ بەختەوەر ببیتن[ 4 :283]، و دبینین، وەكی هەمی جاران، زەردەشت د ڤێ سروودێ دا ژی تەكەزێ لسەر ئازادییا تاكی و شیان و ویستا وی د هەلبژاردنێ دا دكەتن و چەوانیا كارتێكرنا ڤێ هەلبژارتنێ د ژیانا وی یا نۆكە و ( ئاخرەتێدا) ڕۆهن و دیار دكەتن. چونكی لدویڤ ئایینێ زەردەشتی و بیروباوەرێن وی دا زۆر و زۆرداریێ چ جهێ خۆ نینە و هەر مرۆڤەك یێ ئازادە د هەلبژارتنا نۆكە و دۆماهیكا خۆ.
ئەم ڤێ ڕاستیێ هنگی پترتر تێدگەهین دەمێ بزانین ل وی سەردەمی، دەمێ كۆ شارستانیەتێن وەكی یەونانا كەڤن، ڕۆمیان، و چین، و سۆمەڕ، و بابلیان، و هندی و مسریان ژن وەكی كوێلەیەكێ و بەندەیەكی دزانی و هیچ مافەك نەددا ژنێ، ل شارستانیەتێ ئاریاییاندا و ئایینێ زەردەشتیدا ژنێ بلندترین جه هەبی و مەزنترین دەلیڤە بۆ هەلبژارتنێ لبەر سینگێ وێ هەبین و جهێ ئافرەتێ ل ڕێزا زەلامان بی[ 1 :238]، و ژیانا كچا زەردەشتی بخۆ مەزنترین نموونەیە كە زەردەشت هەلبژارتنا هاوسەری بۆ كچا خۆ ڕێكێ ددەتە كچا خۆ بدلێ خۆ وی كەسی هەلبژێریتن یێ كۆ ئەوێ ب باش زانیبایە بۆ هەڤژینییا خۆ.
لدویڤ ڕێنمایێن زەردەشتی هەلگرێن باوەرا وی پێدڤییە ڕۆژ و شەڤێ پێنج جاران نڤێژێ بكەن و لدەمێ نڤێژێ پێدڤییە پاقژ و بژوین بن و جیهانێ بۆ خۆ نەكەنە خەم و خەیال و هەمی ئەندامێن خۆ و ناخ و دەروونێ خۆ پاقژ بكەن و وەكی بەندەیەكێ لبەرامبەر خۆدایێ مەزن ڕابوەستیتن و وی بەپەرەستن. ئەڤ پێنج نڤێژە هەر ئێكێ تایبەتمەندییەكا خۆ یا هەی و دەمێ وان جیاوازە:
1 – نڤێژا ئیكەم ژ دەركەفتنا ڕۆژێ هەتا نیڤرۆیە.
2 - نڤێژا دووهەم ژ