پێشەكی:
دیارە هەر لە كۆنەوە ئایین یەكێك لە سەرچاوەكانی خۆناسینەوەی مرۆڤ بووە و ئەم هەنگاوە لە یەكە ساتەكانی سەرهەڵدانی مرۆڤ لەسەر گۆی زەوی بوونی خۆی سەلماندووە و بۆەوتە مەشخەلی ڕێگای مرۆڤایەتی، چونكە ئایین بۆ پاراستنی مرۆڤ و مرۆڤایەتی بووە لەهەر چەشنە خراپە و تاریكایی و ئەلترناتیڤە مەترسیدارەكان. هەر لەم سۆنگەیەوە تێكست و دەقەكانی ئایینی ب زمانی جیاواز سەریان هەڵدا تاوەكو ببن بە هەوێنی گەیشتن بەم ئامانجە، و ئایینی زەردەشتی یەكێكە لە سەركاروانەكانەكانی پەیامی پیرۆزی خودای گەورە بۆ مرۆڤایەتی. ئەو ئایینە لە بەشە جیاجیاكانی ئاڤێستا دا، كە بەشێكی لە شێوازی سروودی ئایینی نوسراون تایبەتە بە شرۆڤەكردنی سایكۆلۆژیای مرۆڤ، كە تیایدا بە تێروتەسەڵی ئەم لایەنەی ئادەمیزادی هەڵهێنجناندووە و ڕوونی كردووتەوە.
زەردەشت كێیە؟
"زەردەشت" یان "زەرتۆشت" كۆڕی " پووروەشسب " لە بنەماڵەیەكی " سپیتمانی " میدیایی، لە ساڵی ( 660 پ. ز. ) لە شاری " چیچست " یان " شیز " لە ئازەربایجان لە شوێنێك كە ئێستا دەكەوێتە نێوان شارەكانی مەراغێ و زەنجانی ئێران، لە دایك دەبێ و لە تەمەنی بیست ساڵان گۆشەگیری هەڵدەبژێرێ و لە تەمەنی سی ساڵان واتە لە ساڵی ( 630 ) پێش زایین لە لایەن خوای گەورەوە ( ئەهوەرامەزدا ) وەك پیامبەر هەڵدەبژێردرێ، و لە ناوچەی شاخاوی " سەبەلان " ( سولان) لە نزیك شاری ورمێ ( ئیلهامی ) بۆ دادەبەزێ. زەردەشت لە ساڵی ( 583 پ. ز. ) لە تەمەنی هەفتاودوو ساڵیدا لە لایەن داگیركەرانی " تۆرانی " بە سەركردایەتی " ئەرجاسب " لە شاری " بەلخ " شەهید دەكرێ. وەك دیارە زەردەشت لە سەردەمی دوو پاشای گەورە و بەهێزی میدیاییدا، واتە " فەروەرتیش " ( 655 – 633 پ. ز. ) و " هووەخشترە" ( 633 – 584 پ. ز. ) ژیاوە.
فەلسەفەی ئایینی زەردەشت
بنەما سەرەكییەكانی ئایینی زەردەشت، كە خۆی لە سێ چەمكی " هوومت " و هووەختا " و " هووەرەشت " دا دەبینێ كە یەك لەدوای یەك واتای " گۆتاری چاك " و " بیركردنەوەی چاك " و " كرداری چاك " دەدەن. و بە وەردبوونەوە لەم سێ چەمكە سادە و ساكار و سەرەكییە ڕاستیەكمان بۆ ڕوون و ئاشكرا دەبێ و ئەویش گرنگیدانی ئایینی زەردەشتیە بە ناخ و دەروونی مرۆڤ، كە لە ڕێگەی ئەم سێ بنەمایە سەرەكییەی خۆی، دەیەوێ ورۆڤ لە یەكێك لە مەترسیدارترین فاكتەرەكانی تێكدانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی و بەر لەویش ستراكتووری كەسایەتی مرۆڤ، كە ئەویش پیسبوونی سایكۆلۆژییە بپارێزێ، چونكە ئەو ئایینە باش دەزانێ پێكهاتەكانی ئەم پیسبوونە، كە بریتین لە ڕق و كینە، و ناحەزی، دلپیسی، خۆپەرێستی، و دەمارگیری، و تووندرەوی، دڵڕەشی، زۆرداری و ستەم، و زۆر جۆری خەسڵەتی پیسی هاوشێوە، گەورەترین گۆرزی كۆشندەن دژی چاكە و پاكی و خاوێنی و دڵسافی مرۆڤ. ئەو خەسڵەتە ناڕەوا و ناشایستانە بە درێژایی مێژوو گەورەترین گۆرزی كۆشندەیان لە پەیكەری مرۆڤایەتی و شارستانیەتەكەی وەشاندووە و مێژوو هەرگیز لەو گۆرزانە نەجاتی نابێ .
ئەو بنەما سەرەكیانە بە بەردەوام لە تێكستە ئایینیەكانی زەردەشتیدا و هەروەها ئەو بەشانەی كە لە شێوازی سروودی ئایینی نوسراون، دووبارە و چەند بارە بوونەتەوە و ئەمە ئاماژەیەكە بۆ گرنگیدانی ئایینی زەردەشت بە لایەنی دەروونی( سایكۆلۆژی ) مرۆڤ.
سروودەكان، دوعایەكان، و نێژەكانی پێنجانیی ئایینی زەردەشتی و زۆر لە داب و نەریتەكانی بایەخیان بە لایەنی ڕۆحانیی مرۆڤ داوە. ئایینی زەردەشتی نزیكەی هەفتسەد ساڵ پێش زایین و پێش هاتنی عیسای پێغەمبەر، پێنج نوێژی لەسەر مرۆڤ بە ئەرك زانیوە: نوێژی یەكەم كە لە كاتی سەرهەڵدان و دەركەوتنی خۆر تاوەكو نیوەڕۆ كاتیەتی، و نوێژی دووەم لە كاتی نیوەڕۆ دەستپێدەكات و تاوەكو دەمژمێر سێی دوای نیوەڕۆ بەردەوام دەبی، و نوێژی سێیەم لە پاش دەمژمێر سێی نیوەڕۆ تاوەكو سەرەتا و دەستپێكی شەو و خۆرئاوا بوون، و نوێژی چوارەمیش لە دەستپێكی شەو و دەركەوتنی ئەستێرەكان دەستپێدەكات و تاوەكو نیوەشەو بەردەوام دەبێ، و نوێژی پێنجەم وەك دوایێن نوێژ لە دوای نیوە شەو دەستپێدەكات و تاوەكو بەری بەیانی دەرفەتی ئەنجامدانیەتی. ئایینی زەردەشتی داكۆكی لەوە دەكات كە نوێژكەر دەبێ پاك و خاوێن بێ و بابەتی مادی جیهانی ( و ماڵی دنیەوی ) لە بیر خۆی بباتن و بە شێوازێكی دەست لەسەر سینگ و بێ لووتبەرزی پێنج جاران لە هەر ڕۆژێكدا نوێژەكانی بخوێنێ.
ئایینی زەردەشتی جگە لە نوێژەكان، داكۆكی لەسەر بوون و گەورەیی و تاكایەتی خوای گەورە، و ئازادی مرۆڤ لە هەڵبژاردن، و كار و كۆشش و پیشە، و بەختەوەری مرۆڤ، و ڕێزگرتن لە ژینگە و بوونەوەركان، و ئاشتی و ئارامی و ئاسوودەیی و زۆر شت و بۆهای جۆانیتر دەكات و ئەم چەندە بە ڕاشكاوانە لە تێكستەكانی ئەم ئایینە بەدیاردەكوێ.
هەتاوەكو گۆتارەكانی خۆدی زەردەشتێ پیامبەری ئاریاییەكان كە یەكێك لە سروودە شاعیرانەكانی ئاڤێستایە و تێكستێكی جوان و ڕزاوەیە، كە ئێستاشی لەگەڵدا بێ جێگەی سەرسۆڕمانی زانایان و فەیلەسۆفانی جیهانە، و بۆ نموونە فیساغۆرەس، ئەفڵاتۆن و ئەرەستۆ، و نیچە، و .. هتد، وەك بنیاتێكی فەلسەفی بەپێز و بەهێز و دوای چەندین هزار ساڵیش هێشتان ڕامانەكانی بەهێز و كاریگەرە. ئەو تێكستانە، جگە لەوەی كە ئایینین، ئەوەندەش دەقی ئەدەبین و خوێندنەوەیان تام و چێژێكی تایبەتیان هەیە، چونكە زۆر بە جوانی داڕێژراون و جوان شرۆڤەی لایەنی ڕەوشتی و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگای ئەو سەردەمەی میدی و ئارییایەكان دەكات.
سایكۆلۆژیای مرۆڤ لە تێكستە ئایینی- ئەدەبیەكانی ئایینی زەردەشتی دا
زەردەشت پێكهاتەكانی سایكۆلۆژیای مرۆڤ دابەشی سەر پێنج هێز دەكات، و ئەوانەی خوارەوە ئەو هێز و پێكاهاتانەن:
1- هێزی یەكەم هێزی " فرەوەهەرە " كە بە یەكەمین هێز و وزەی ( مەعنەوی ) مرۆڤ دەژمێردرێ، و ئەو وزەیە هێزێكی ( مەعنەوی ) ناوخۆییە كە جگە لە بوونی لە ناخ و دەروونی مرۆڤدا هەروەها لە گشت بوونەوەركانیتری ئەم گەردوونەدا بوونیان هەیە، بەجۆرێك كە لە ناوەرۆكی ئەتۆمەكانی گشت شتەكاندا هەیە. ئەم هێز و وزەیە جەستە و گیانی مرۆڤەكان دەپارێززێ. زەردەشت ئەم وزەیە بە تیشكێك یان بەشێك لە ئەو هێز و وزەیە دەزانێ كە لە لای خوای گەورەدا بوونی هەیە و بەشێكە لە بوونی خوای گەورە. زەردەشت ئەركی ئەم وزەیە لەوەدا دەبینێ كە مرۆڤەكان ڕێنمایی دەكات و پاڵدەداتن بەرەو گەیشتن بە تەواوەتی و ( كەمال )، و هەر بۆیەش بڕوای وایە كە ئەم هێز و وزەیە بەر لە ئافراندنی جیهانی مادی دروست بووە و بوونی خۆی هەبووە و تا دوایین ساتی ژیانی مرۆڤ و تا كاتی مردنی لەگەڵیدا دەبێ و شان بە شانی گەشە و پێشكەتنی یارمەتیدەری دەبێ.
ئەو وزەیە دەكرێ هەمان ئەو وزەیە بێ كە هەندێ لە بسپۆرانی سایكۆلۆژی وەك عەلیرەزا ئازمەندیان( 2010) برَوایان وایە كە هێز و وزەی لەبن نەهاتووی خوای گەورەیە كە لە هەموو جیهاندا بڵاوە و وەك تۆڕی ئەنترنێت بە هەموو بوونەوەر و شتومەك و مرۆڤەكانەوە بەستراوە و لكێندراوە و لە كاتی پێویستدا سوود لە جیهان و رووداو و هەڵوێست و دەرفەتەكان وەردەگرێ، و ئەكەش وەك بەشێك لە ( ڕەحم ) و بەزەیی خوای گەوردە دەژمێردرێت كە هەموو كاتێك لە پێناو بەرژەوەندییەكانی مرۆڤ دەجوولێ.
2- دووهەم هێز یان وزە ناوی " ئاهوویە " كە بە واتەی كاكلە و ( جەوهەری ) بوون و ( وجوودی ) مرۆڤ دەژمێردرێتن. ئەم وزەیە بە پۆتانسیێل(potential) و ئێنێرژی(energy) و وزەی ژیان هەژماردەكرێ و گۆڕ و تینێك دەداتە ژیانی مرۆڤ و بوونێكی ڕەمەكی هەیە، و اتە وەك ڕەمەك لەگەڵ مرۆڤدا پەیدا دەبێ. ئاهوو وەك وزەی دووەم لە پێكهاتەی سایكۆلۆژیای مرۆڤ ئەركی پاراستنی جەستەی مرۆڤی لەستۆ دایە و كاردەكات بۆ ئەوەی كار و كردەوەكانی ئەم جەستەیە لە چوارچێوەی سیستەمی سروشتدا ئەنجامبدرێ. ئەم وزەیە لەگەڵ بوونی جەستەی مرۆڤ بوونی خۆی هەیە و گرێدراو و پەیوەستە بە لایەنی جەستەیی مرۆڤەوە و لێی جیانابێتەوە، بۆیەش لەگەڵ نەمانی و لەناوچوونی و مردنی مرۆڤ و جەستەكەی ئەویش نامێنێ و لەناودەچێ. ئەم وزەیە هەم دەستپێكی هەیە و هەم كۆتایی پێدێتن. زەردەشت لەو بڕوایەدایە ئەم وزەیە دەكەوێتە نزمترێن ئاستەكانی هێز و وزەكانی پێكهێنەری كەسایەتی و سایكۆلۆژیای مرۆڤەكان. دەكرێ ئەم وزەیە بە ڕووناكایی سۆپایەك بشۆبهێندرێت. تا ئەو كاتەی لە سۆپایەكەدا نەوت هەبێ سۆپایەكە گەرما و تین و ڕووناكایی دەبێ و هەر كاتێك نەوتەكەی تەواو بوو ئەو كات گەرما و ڕوناكاییەكەشی نامێنێ.
ئەو وزەیە دەكرێ هەمان ئەو وزەیە بێ كە هەندێ لە بسپۆرانی سایكۆلۆژی وەك سیگمۆند فرۆید برَوایان وایە كە هێز و وزەیەكی لیبیدۆیین (libidinal) و بنەچەیەكی ڕەمەكییان هەیە و كار بۆ دابینكردنی پێداویستیە فیزیۆلۆژییەكانی مرۆڤ دەدەن. لە ڕۆانگەی فرۆید ئەم وزەیە دەكەوێتە ئەو بەشەی پێكهاتەی كەسایەتی مرۆڤ كە بەناوی ئید(Id) دەناسرێتن.
3- هێز یان وزەی سێیەم لە پێكهێنەری ستراكتووری سایكۆلۆژیای كەسایەتی مرۆڤ، لە ڕۆانگەی زەردەشتەوە، بەناوی " دێئنا " دەناسرێتن، كە لە زمانی "پەهلەوی" (فارسی كۆن) دا واتای ( دین یاخوت ئایین) دەدات و " دین " لە ناوەرۆكی ئاڤێستادا تەنها بەواتای ئایین بەكارناهێنرێت، بەڵكۆ زۆر مانا و واتای لێدەكەوێ وەك سایكۆلۆژیا ( نەفس )، ویژدان، تیژبینی (insight یان الاستبصار )، هەستەوەری ڕۆحانی، مەبەست، ئارەزوو و ویست ( ئیرادە)، و زۆر خەسڵەت و تایبەتمەندی نهێنی و دەرەكی. لە ڕۆانگەی زەردەشت بیرۆكە و گۆتار و كرداری چاك و باش و یان هی خراپ و نەشیاو بەرهەمی ئەم وزەیەن. ئەم وزەیەیە كە ئەركی چاكە یان خراپە و هەروەها ئاراستە و ڕێڕەوەیان دیار و دەستنیشان دەكات. هەر لەم ڕۆانگەیەوە یە كە زۆرجار گۆێمان لەو قسەیە دەبێ كە دەبێ مرۆڤ گوێ لە ویژدانی خۆی بگرێ. بۆیەش كاتێك مرۆڤ ویژدان یان هەستەوەرەكانی خۆی بۆ كار و چاڵاكییەكانی باش و چاكە ئامادە دەكات لەوكاتەدا ( نیەت) و هزر و بیرۆكە، و گۆتار و كردارەكانی ئەو مرۆڤە ئاراستەیان بەرەو چاكە ئاراستە دەكرێت و ئەو كەسە سوود بە مرۆڤەكانیتر دەگەینێ، بەڵام بەپێچەوانەوە هەركاتێك مرۆڤێك كارێكی خراپ و ناڕەوا ئەنجام بدات ئەنجامەكەی خراپ دەبێ. " دین " یان هێزی سێیەم لە ڕۆژی كۆتایی (قیامەت) دا لەسەر پردی " چینوات "( سیرات ) بۆ كەسێكی چاك و دروستكار و ڕاستگۆ لەشێوەی ئافرەتێكی جوان و خەنجیلانە دەردەكەوێ و خۆی پیشانی دەدات و بەو كەسە دەڵێ: " ئەوەتا ئەوە بیروباوەر و گۆتار و قسە و كردار و ڕەوشتە چاك و خاوێن و دروستەكانت منی ئامادەكرد تا بە پیرتەوە بێم و مۆژدە و مزگێنی خۆش و باش و جوانت پێبدەم". بەڵا م بەپێچەوانەوە بۆ كەسێكی خراپ و گۆناهبار ویژدانەكەی لە شێوازی پیرەژنێكی نەشرین بەدەردەكەوێ و كار و كردار و كردەوەكانی و بیروباوەر و جۆرێ بیركردنەوە خراپ و نادروستەكانی بەرەوڕووی دەكات و پیشانی دەدات.
وێژدان یان ( زەمیر ) یەكێك لەو بابەتانەیە كە لە سایكۆلۆژیای شرۆڤەكاری فرۆیدی داكۆكی لەسەر كراوە و وەك شوێن دەكەوێتە ئەو بەشەی كەسایەتی كە فرۆیدا ناوی لێدەنێ منی باڵا یان سووپەر ئیگۆ (super ego) و لە ڕۆانگەی فرۆید ئەم بەشە كار دەكاتن بۆ گەیشتنی مرۆڤ بە ئاستە بەرزەكانی ڕەوشت و نموونەبەرزەكان، و لە پێنج شەش ساڵی یەكەمی گەشەی منداڵ گەشەدەكات. هەربۆیەش و لەم ڕۆانگەیەوە ڕێبازی شرۆڤەكاری سایكۆلۆژی داكۆكی لە گرنگی ئەو ساڵانەی ژیانی مرۆڤ دەكات و بە بنیاتی دروستبوونی كەسایەتی مرۆڤ لە ئاییندە و تووشبوون یان پاراستنی لە هەرجۆرە ئازار و یان نەخۆشیەكی دەروونی لەقەڵەمی دەداتن.
4- چوارەم وزە یان هێز یان پێكهاتەی سایكۆلۆژی مرۆڤەكان لە ڕۆانگەی زەردەشت بەناوی " بئۆزە " ناوزەدكراوە. ئەم چەمكە واتای " بۆن " دەدات كە بریتیە لە هێز و وزەی تێگەیشتن و دەرككردن و هۆشیاری مرۆڤ. ئەركی سەرەكی ئەم وزەیە بریتیە لە ڕێنماییكردن و كاڕگێڕی و بەڕێوەبردنی بیردانك و میمۆری ( زاكیرە ) و توانایی لێك جیاكەرەوەی مرۆڤە، و ئەوەش بۆ ئەوەی كە هەر یەكێك لەو بەشانە ئەركی خۆی جێبەجێ بكات و خزمەتی جەستەی مرۆڤ بكەن. لە ڕێگەی ئەم وزەیە مرۆڤ دەتوانێ لە بابەتەكان تێبگات و ئەوان لە عۆمباری دەروونی و نێوخۆیی و نهێنی خۆیدا بپارێزێ. ئەم وزەیە لەدوای مردنی مرۆڤ لەناو ناچێ بەڵكۆ لەدوای مردنیش بوونی خۆی دەپارێزێ و پەیوەندی بە ( نەفس ) دەكات و لە جیهانێ دواییدا ئامادە دەبێ.
5- پێنجەم وزە یان پێكهاتەی كەسایەتی مرۆڤ لە لایەنی سایكۆلۆژی و لەڕۆانگەی زەردەشت بەناوی " ئوورۆوان " دەناسرێت. ئەو بەشە لە زانستی سەرەدمی سایكۆلۆژیدا بە چەمكی ( ڕۆح ) و ( ڕەوان ) یان دەروون یان پیسك (psyche) دەناسرێت. ئەو بەشەش بەرپرسە لە زۆر لە كار و كردەوەكانی مرۆڤ. لە ڕۆانگەی زەردەشتەوە و لەسۆنگەی ئەوەی كە مرۆڤ خۆی ڕێگە یان شتی چاكە یان خراپەی خۆی خۆی هەڵدەبژێرێ بۆیەش لە لایەنی ئەم بەشەوە لێپێچینەوەی لەگەڵدا دەكرێ. ئەم بەشەی مرۆڤ هەموو كاتێك دەبێ چاكە هەلبژێرێ و لەدوای مردنی ئەو كەسە و بە پێی كار و كردەوەكانی پاداشت دەكرێت یان سزادەدرێتن. ئەگەر چاكەی كردبێ و بیر و باوەری باشی هەبووبێ و قسەی خێری كردبێ ئەوەتا پاداشتەكەی مسۆگەرە و بە بەهشتی بەرین شاد دەبێ، بەڵام بەپێچەوانەوە ئەگەر خراپەی هەلبژاردبێ تووشی سزا دێتن و دەچێتە نێو دۆزەخ. و دۆزەخ لە ڕۆانگەی زەردەشت نەك ئاگردانە و پڕیەتی لە ئاگر بەڵكۆ شوێنێكی سڕ و سارد و سهۆڵبەندانە. بە بڕوای زەردەشت " ئوورۆوان " یان " دەروون " لە لای مرۆڤی چاك و دروستكار و خاوەن ڕەوشت تا دنیا دنیایە و هەمیشە لەگەڵ " فرەهوەر " یان وزەی " ئەبەدی و ئەزەلی " یەكەم، دەژیتن و دەمینێتن.
******
ئەگەر بە وردی لە بەشەكانی كەسایەتی و سایكۆلۆژیای مرۆڤ لە ڕۆانگەی زەردەشت قوول ببینەوە دەبینین مرۆڤ بە شێوەیەك دروست و ( خەلق ) كراوە و ئافرێنراوە كە هەمیشە ئامادەی پێشوازیكردنی پێشكەتن و سەركەوتن و بەختەوەرییە و بۆ هەموو ئەو سەركەوتنانەش پێكهاتە جیاجیاكانی، یەك بە یەك، ئاسانكاری دەكەن و ڕێخۆشكەرن بۆ ئەو مەبەستە.
******
لەوانەیە كەسانێك هەبن ڕەخنە لە بیروباوەرەكانی زەردەشتی پیامبەر بگرن و ئەو بڵێن كە نەیتوانیوە سنوورێك بۆ جیاوازكردنی بەشەكانی ستراكتووری كەسایەتی مرۆڤ دابنێ، و هەروەها ئەو وزە و بەشانە زۆر لێك نزیكن و بەڵكۆ تێكەڵ و پێكەلن. بەڵام نابێ ئەوەشمان لەیاد بچێ كە ئەو دابەشكردنەی پێكهاتەكانی ستراكتووری كەسایەتی مرۆڤ لە لایەن زەردەشتەوە ل سەردەم و قۆناغێكی دێرین و زۆر كۆن پێشكەشكراوە، ئەو كاتەی كە مرۆڤایەتی لە لووتكەی دواكەوتوویی دەژیا و مرۆڤایەتی لە یەكەم پەیژەكانی شارستانیەت دا هەنگاوی دەنا. ئا لەوكاتەدا كەسێك وەك زەردەشت، وەك پیامبەر و پێشەوا و فەیلەسۆفێك، و وەك مۆژدەیەك بۆ مرۆڤایەتی دێتن و مرۆڤ هاندەدات ( سۆجدە) بۆ یەكانەبوون و تەنیایی خۆای گەورە ببەن و لەپێناو بەختەوەری و گەیشتن بە كامەرانی نوێژ بكەن و لەسەر سێ بنەمای سادەی " هزری باش، گۆتاری باش، و كرداری باش " بەهشتی بەرین بۆ خۆیان مسۆگەر بكەن.
هەر ئەوەشە كە لەپاش شەهیدبوون و تێپەڕبوونی زیاتر لە بیست و پێنج سەدە زۆر فەیلەسۆف و زانا مەندەهۆشی بیروباوەرەكانی دەبن و سەریان سۆڕماوەتەوە، لەوانەشە سۆقرات و ئەفڵاتۆن و نیچە و .. هتد، و ئەوە جێگەی شانازییە كە نەتەوەكانی ئاریایی و بەتایبەتیش میدییەكان مرۆڤی وا لێهاتووی لەناودا هەڵكەوتبێ.
ئــــەنــــجــــام
تێكستەئایینییەكان وەك بەشێك لە پرۆژەی پیامبەران لە ڕێنماییكردنی مرۆڤەكان لەسەردەمیكۆن ڕۆڵێكی گرنگیان لە پێشكەوتنی شارستانیەتی ئەو سەردەمانە و بەختەوەری مرۆڤ و كۆمەڵگاكانیان گێڕاوە.
ئایینی زەردەشتیش وەك هەر ئایینێكی تر لە سەردەمانێكی زۆر كۆن و هەفت سەدە پێش هاتنی عیسا ( س ) مەشخەڵی پێشكەوتنی یەكێك لە نەتەوە و نەژاد و كۆمەڵگا هەرە پێشكەوتووەكانی ئەو كاتە بووە كە تیایدا و لە سایەی بنەما و ڕێنمایی و فەرمایشتەكانی زەردەشت ئازادی و یەكسانی و مافی مرۆڤ و دیمۆكراسیەت شان بە شانی مرۆڤایەتی بوونی خۆی هەبووە.
ئەگەر كەسانێك جاڕ بۆ ئەوە لێدەدەن كە زانستی دەروونناسی سەدەیەك پێشتر لەدایكبووە، ئەوەتا دەبینین پیامبەری ئاریایی و میدییەكان نزیكەی بیست و هەفت سەدە لەمەو پێش ب تێروتەسەڵی سایكۆلۆژیای مرۆڤی خستووتە بەر توێژینەوە و شرۆڤەكردن و ئاماژەی بە پێكهاتە جیاوازەكانی ستراكتووری كەسایەتی و سایكۆلۆژیای مرۆڤی داوە، بە جۆرێك زۆر لە تیۆرە نوێیەكانی دەروونناسی هاوچەرخ لەم ساڵانەی دواییدا ئاماژەیان بەو پێكهاتانە كردووە.
ژێــــــدەر:
[ 1 ] ئازمەندیان، عەلی رەزا (2010). تەكنەلۆژیای بیر، چۆن رێگای بەختەوەریم دۆزییەوە، وەرگێڕان: ئەمین حەمە رەزا هەورامی، چاپی یەكەم، ڕێنما، سلیمانی، 218ل.
[ 2 ] ێزمندیان، علیرچا ( ب. م. ). مجموعە سخنرانیهای علیرچا ێزمندیان، mp3.
[ 3 ] رەزا، هاشم ( 2012 ). زەردەشت پێغەمبەرێ ئیرانی دێرین، وەرگێڕان: وریا قانع، دەزگای چاپ و بڵاوكراوەی جەمال عرفان، سلێمانی، كوردستان، ( 425 )ل.
[ 4 ] زیهنیر، ر. س. ( ب. س. ). الزّرادشتیە الفجر – الغروب، ترجمە: د. سهیل زكّار، التلوین، دمشق: سوریە، ( 530 )ص.
[ 5] السندی،بدرخان (2007). المجتمع الكوردی فی المنڤور الاستشراقی،گ2،دار سبیرێز،دهۆك،614 ص.
[ 6] صفی زادە، صدیق ( 1385). تاریخ پنج هزار سالە ایران، چ. 2، ێرون، تهران:ایران، ( 955 )ص.
[ 7 ] عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الاقالیم الحچاریە، وزارە التعلیم العالی و البحپ العلمی، جامعە بغداد، 212 ص.
[ 8] العیسوی، عبدالرحمن محمد ( 2009 ). الاسلام و العلاج النفسی الحدیپ، دار النهچە العربیە، بیروت: لبنان، ( 262 )ص.
[ 9 ] غانم، خالد السید محمد (2006 ). الزّرادشتیە تاریخیاً و عقیدە و شریعە دراسە مقارنە، گ. 1، خگوات، دمشق:سوریە، ( 399 )ص.
[ 10 ] كمال،علی(1988) النفس انفعالاتها و تمراچها و علاجها، فی جزءئین، گ،4 دار الاوسگ، بغداد (818)ص.

*پسپۆری پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیا / بەشی دەروونزانی / زانینگەی زاخۆ