ململانێیا بویك و خەسویێ د فەرهەنگێ سایكۆلۆژیێ دا
د.نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
گۆمان د هندێ دا نینە گەلەك ژ بیروباوەرێن فرۆیدی بەرهەمێ ڤەڕێژا ڕەنگڤەدانا ئەزموونا ژیانا وی یا تایبەت و نەخاسمە ل قۆناغێن زارۆكینیێ و سنێلەیێدا بووینە، و وی بۆ گەلەك ژ ڤان بیر و باوەرا پشتا خۆ ب ئەفسانەیێن كەڤن ڤە گرێدای، ئەفسانەیێن پاشایێ ساد (prince de Sade)، ئەفسانەیا پاشایێ تێبێس ل یەونانا كەڤن، و ئەفسانەیا ئۆدیپی (Oedipus) و هندەكێن دیتر، بەلێ دگەل هندێ دا ژی نابیتن نكۆلی ل هندێ بهێتەكرن كە تێگەه و هزر و بیرێن ڤێ كانیكێ كارتێكرنەك مەزن و بەرچاڤ لسەر زانستێن جۆداجۆدایێن مرۆڤایەتیێ وەكی زمان، هۆنەر، رامیاری، جڤاكی، و سایكۆلۆژیێكری. ئەڤرۆكە و پشتی پێداچۆنەكا هویر و بدیتنا ڤێ ڕێبازێ ئەم دێ شێین ژ گەلەك لایەنێن كەساتیا هۆزانڤانەكی، ڕۆمان نڤیسەكی، ئاگەهدار ببین كە چەوا ئەزموونا وی یا كەساتیێ و هەمی ئەو تشتێن د نەست ( نەخواستیێ) وی دا كەلەك و كۆم بووین، خۆ د وشە و زاراڤە و ڕستەیێن بەرهەمێ وی دا ڕەنگڤەددەن. ئەڤرۆكە لبن سیبەرا ڤێ فەلسەفێ ئەم دێ شێین د ڤێ ڕاستیێ بگەهین كە چەوا گەنجەكێ ئەڤرۆكە خۆ هاڤێتیە ناڤ پێلێن سیاسەتێ و گەهشتیە ڕێكخراو یان پارتەكا چەپ و سەندیكایێن كرێكاران و سۆشیالیستی، كە بەرهەمێ كەلەكەبوونا ئەزموونەكا كەڤنارەیە د ژیانا وی یا تایبەتدا، یاكۆ لدەمێ زارۆكینیێ ل گۆندێ خۆ وی خزمەك هەبوویە كە كچەكا جۆان و خەنجیلانە هەبوو، كە ڤی زارۆكێ دۆهی و گەنجێ نۆكە گەلەك كەیف پێدهات و گەلەك جاران گۆهلێدبوو كە بابێ وێ دگۆتە بابێ وی هەكەر كچا من مەزن بوو دێ دەمە كۆڕێ تە، بەلێ ئەو ژ هندێ یێ خافل بوو كە چارەنڤیسێ ( و قەزا و قەدەرێ) بۆ وێ وەسا حەز نەكریە و دەمێ كچك مەزن دبیتن كۆڕەكێ زەنگین ژ مالباتەكا ئاغاوات ل باژێڕی و ل جهەكی وێ دبینیتن و حەز ژێ دكەتن و دهێتن و وێ دخوازیتن و دبەتن، و كۆڕكێ مە ژی ژكەربا دا و وەكی ڕەنگڤەدانەك ژ ڤێ ئەزموونێ و دژی بۆرژۆازیێ و زەنگینیێ و ئاغاواتیێ قەستا بزاڤێن سیاسی دكەتن، و دچیتە دناڤ ڕێزێن پارتەكا دژی ڤان لایەنان. ئەڤرۆكە ب خێرا فەلسەفەیا فرۆیدی ئەم دێ شێین د ڤێ چەندێ بگەهین كە چەوا ئێك بەردەوام پەنایێ بۆ فرت و فێلێن بەرگرییا سایكۆلۆژی دبەتن و ل دەمەكی كە هەمی سالۆخەتێن خراب و نەرینی یێن لنك وی هەین، بەلێ ڤان سالۆخەتان ددەتە پال فلان و بێهڤان كەسی. ئەڤرۆكە ئەم دشێین ب پشتگرێدان ب تێگەهێن سایكۆلۆژیایا شرۆڤەكراییا فرۆیدی د ڕاستییا ڤێ چەندێ بگەهین كە چەوا كەرب و كینەیێن كەسەكی ژ مرۆڤەك دیتر د نەست و نەخواستیێ وی دا كۆم دبیتن و ل هندەك دەلیڤە و بێهنا و جهان دەردكەڤیتن كە مرۆڤ بخۆ پێناحەسیێتن، بۆ نموونە گۆتنا ناڤێ وی ب خەلەتی، یان تێكدانا كارێ وی بێدەستی و بێی هندێ ئاگەه ژ خۆ هەبیتن، یان گۆتنا بەرۆڤاژییا سالۆخەتەكێ وی كەسی بێی هندێ مرۆڤ بخۆ پێبزانیتن. گازندە و ڕەخنەیا هەرە مەزن یاكۆ ژ لایەنێ زانستیڤە ژ ڤان شرۆڤەكرنا و گەلەك ژ تێگەهێن فرۆیدیسمێ دهێتەگرتن، و یاكۆ هەڤكار و قوتابیێ وی لدویڤدا ڤیای نەهێلیتن، تەكەزا پترتر ژ ئاستێ خۆ لنك فرۆیدی بوویە كە بۆ شرۆڤەكرنا ڤان دیاردە و ڕەفتارا لسەر لایەنێ سێكسی و تام و چێژێ كری. ئاستێ ڤێ چەندێ هندەك جاران هندەك زێدەڕۆیی تێدا یا هەبووی بجۆرەكی كە تێگەهشتن ژ ڕەفتارەكێ و لایەنێن وێ لبەر مرۆڤی بەرزەدكەتن، ژبلی هندێ كە گەلەك دگەل بیر و باوەر و پرەنسیپ و بنەمایێن ئایینی ناگۆنجیتن.
ئەڤ خەلەتیە ل گەلەك جهان و كاودانا دا دهێتە دیتن و دووبارەكرن. ئەڤە، فرۆیدیسم، ململانێیێن بویك و خەسویێ، بۆ نموونە ژ ڤی سۆنگەهیڤە شرۆڤەدكەتن و بۆ ئارەزوویا نەستی و نەخواستی یا هەر ئێك ژ وان دزڤڕینیتن كە لسەر بنەمایێ گرێیا ئەلێكترایێ (Electra complex) دهێتەجێبەجێكرن. ئەڤ بیروباوەرە ژی یا پشتگرێدایە ب ڤەڕێژا ئەفسانەیەكا كەڤنارا یەونانی، كە تێدا ئەلێكترا كچا پاشایێ "ئاگامسۆن" داخوازێ ژ برایێ خۆ دكەتن و وی نەچار دكەتن كە دەیكا خۆ و " كلایتمسترا" ئەڤیندارێ خۆ خۆیێ كەڤن و هەروەسا مێرێ وێ " ئیگیستۆنی" وەكی تۆلڤەكرنەك ژ كۆشتنا بابێ خۆ، بكۆژیتن، و هەمی مەبەستا وی لایەنێ سێكسی لنك هەر ئێك ژ ڤان كەسایە بۆ لایەنێ دیتر، كە ب باوەرا فرۆیدی هەر ئێك ژ بوویكێ و خەسوویێ د باوەرێدانە كە ئەوا دیتر یێ د ڕێكا وێ دا بۆ ڤێ چەندێ.
لڤان جۆرە دیاردە و بوویەران دا، فرۆیدێ سایكۆلۆژیست ژبەر هندێ كە گەلەك یێ لبن كارتێكرنا فاكتەرێن ژیان و ئەزموونا خۆ یا تایبەتـ هند دەلیڤە نەبوویە كە هزرێ د هندێ دا بكەتن كە فاكتەرێن دیترێن جڤاكی و فەرهەنگی و كەلتووری ژی د ڤێ ململانیێا بویك و خەسویێدا، بوون و پشكدارییا خۆ هەبوویە. وی ئەڤ ململانێیە و كێشمەكێشە وەكی گەلەك بوویەرێن دیتر یا بۆ لایەنەكێ ب تنێ زڤڕاندی و بدیتنەك دیتر شرۆڤەكری كە دبیتن ئەڤ ململانێیە بۆ جیاوازییا سیستەمێ بۆهایێ (value system) لنك وان بزڤڕیتن. ئەڤ چەندە دبیتن د ڕێڕەوەیا درێژا ژیانەكا چەندین سالەدا و لبن كارتێكرنا فاكتەرێن خێزانی، جڤاكی، و میدیایێن ڕاگەهاندنێ دا و ل قوتابخانێ و لناڤ دۆست و هەڤال و هۆگران و خزماندا و پرۆسێسەكا ئالۆز بناڤێ پێگەهاندنا جڤاكی یان بجڤاكیبوون ( التنشئە الاجتماعیە یان socialization) دا رووی بدەتن كە هەر مرۆڤەك دبیتە خۆدانێ كۆمەكا جیاواز ژ بۆها و ئاراستەیەكا بۆهایێ تایبەت بخۆ، كە دگەل یا كەسێن دیتر جیاوازە. ئەڤ بۆهایە (القیم) ژێدەرەكێ سەرەكینە د دەستنیشانكرنا چەنداتی و چەوانییا ڕەفتار و كریار و هەلسوكەفت و هەلوێستێن هەر مرۆڤەكی دا. پەروەردا هەر كەسەكی ئەو یێ فێركری كە بۆ هندەك كەسان بۆ نموونە " زانست " بۆهایەكێ سەرەكیێ ژیانا وی بیتن و بۆ كەسەك دیتر " پارە كۆمكرن " و بۆ كەسەك دیتر " خزمەتكرن " و بۆ كەسەك دیتر ژی " هەڤالینی و خزمانی " و بۆ كەسێن دیتر بۆهایێن دیتر د سیستەمێ بۆهایێ واندا ل ڕێزا ئێكەم دهێن و ئەڤێن دیتر لدویڤ و لبن وان دهێن، و لەوما مرۆڤێ ئێكەم دێ پتر پویتەی ب زانستی و خواندنێ و فێربوونێ و پەروەردێ دەتن، و یێ دووهەم هەمی هزر و خەم و خەیالا وی و ژیان و خێزان و جیهان و ئاخرەتا وی گۆری مالداریێ دبیتن و هێز و وزەیەكا هەرە مەزن یا وی بخۆ ڤە دبۆرینیتن، و كەسێ سێیەم دناڤ ڕێزا پارتەك ڕامیاری یان ڕێكخراوەك خێرخوازی و خزمەتگۆزاری دا بزاڤێ دكەتن و .. هتد.
شرۆڤەكرنا ململانێ و كێشمەكێشێن دناڤبەرا بویك و خەسویێ دبیتن بڤی ڕەنگی ئاماژەی ب هندێ بكەتن و بۆ جیاوازییا سیستەمێ بۆهایێ وان بهێتە زڤڕاندن. هەر ئێك ژ وان لدویڤ ئەزموونا ژیانا خۆ كۆمەكا بۆهایا یا بۆ خۆ دروستكری كە هەكە وەكی ئێك یان نێزیكی ئێك بیتن دێ ئەڤ ململانێ و ئاریشەیە دناڤبەرا وان كێم بن یان نامینن، بەلێ هەكەر دویر بن و گەلەك دگەل هەڤدۆ جیاواز بن دێ ڕێژەیا وان ئاریشە و كێشمەكێشان فراوان و زێدەتر بیتن. بوویك حەز دكەتن مفای ژ بوونا خۆ وەربگریتن و ژ هەمی لایەكیڤە یا سوودمەند بیتن و هەكەر ئاستێ هۆشیاری و تێگەهشتنا وێ نزم بیتن یان ژی بەردەوام لبن كارتێكرنا گۆتگۆتكێن خەلكا دیتر بیتن و خۆش باوەر و ساویلكە بیتن و بەرژەوەندییا زەلامێ خۆ و شیانێن دارایی و جڤاكییا وی لبەر چاڤ بگریتن، و بەردەوام لێ ب هێجەت بیتن، بێگۆمان دێ دژی بیروباوەر و بۆهایێن خەسویێ بیتن، كە پێخۆشە كۆڕێ وێ ئاییندەیا خۆ و ناڤ و دەنگ و ژیانا خۆ و لناڤ كەس و كارێن خۆ و جڤاكێدا گۆری ویست و داواكاریێن بێدۆماهێكێن بوویكی( ژنا وی ) نەكەتن، و نەخاسمە ژی ئەو بوویكا، ب هەر هێجەت و ئەگەرەكێ دل لسەر مێرێ خۆ نینە و یان ژی بەرژەوەندیێن خۆ نادەتن ب هەمی بەرژەوەندیێن خێزانی و مالباتێ و بەردەوام دەستنەخۆشییا بۆ زەلامێ خۆ دروست دكەتن و تنێ بۆ ڤێ ئێكێ بچویكترین هێجەت ژی بدەستڤە بكەڤیتن دێ بڤێ چەندێ ڕابیتن و ڤی دەلیڤەی بۆ ترش و تەحلكرنا ژیانێ و ژیانا زەلامێ خۆ ژ دەست نادەتن.
خەسویێ وەكی نڤش و نەسلێ كەڤن پترتر تەكەزێ لسەر لایەنێ بەرژەوەندیێن خێزانێ و جڤاكی یێن مالباتێ و نەخاسمە یا كۆڕێ خۆ و ب تایبەت ژی بارێ ئابووریێ وی دكەتن. لی بەرۆڤاژی بوویك نڤشێ نوی دهێتە هژمارتن و پتر پویتەی ب برەژەوەندیێن خۆ یێن تاكی ددەتن و ئەڤ دوو گرووپێن بۆهایان لنك وان هەر دوو نڤشێن كەڤن و نوی تێك ناكەن و دبنە ئەگەرێ پەڤچۆن و پێكدادانێ دناڤبەرا واندا و گەلەك جاران ئاستێ ڤان ململانێ و گیر و گرفتان كێشەی دگەهیننە ئاستێ هندێ كارەسات مەزن دروست ببن و زیانێن مەزن بگەهیننە تاك تاكێن ئەندامێن خێزانێ و بگرە كەسێن دەوروبەر ژی، و جۆرەها ئاریشە و كێشە و نەساخیێن سایكۆلۆژی و جڤاكی ژ بەرهەمێن نەرینیێن وێنە.
هەلبەت مە لڤێرێ نەلبەر بێژین كە فرۆیدی چ ڕێكێن چارەسەركرنێ بۆ ڤێ چەندێ داینە یان نەداینە، چونكی ژبەر هزر و بیر وباوەرێن خۆ یێن تایبەت باوەری ب هندێ هەبوو كە مرۆڤ بوونەوەرەكە بەردەوام و هەتا دۆماهیكا ژیانێ یێ د ململانێیەكا دەروونیدا دژیتن و ژ ڤێ چەندێ ب چاڤەكێ ئەرێنی تەماشەی مرۆڤی ناكەتن، بەلێ بشێوەیەكێ گشتی ژبلی كۆ كێمكرنا ڤێ جۆرا ململانێ، یاكۆ دناڤبەرا بوویكێ و خەسوویێ و بەلكۆ ژی گەلەك كەسێن دیتر ژ ڤی بابەتی بۆ پەروەردەكرنا زارۆكی ل ئێكەم ڕۆژێن ژیانێ لسەر بنەمایێ زانستی و لۆژیكی دزڤڕیتن كە زارۆك فێری گۆهداریێ و لێبۆرین و بێهنفرەیێ و قەناعەتێ بیتن، و بۆ دەمێ مەزناهیێ و د ژیانا هەڤپشك و دناڤ چاردیوارێن مالباتێ ژی هەر ئەڤ بۆهایەنە كە وەكی پرەنسیپێن دیمۆكراتی و و یێن دیترێن وەكی ڕێزگرتن ل بیروباوەرێن جیاواز، خۆ پاراستن ژ دۆگماتیزمێ و مەژی هشكیێ، و دەمارگیریێ و لایەنگیرییا بێبنەما ژ تاك و ئەندامێن خێزانا خۆ، و لبەرچاڤگرتنا سەربخۆیی و ئازادی و مافێن كەسێن دیتر و یێن بەرامبەر، و ژبلی هندێ ژی هندەك بۆهایێن مرۆڤی و جڤاكی و ئایینی ببنە بەرێ بنیاتێ ژیانێ وەكێ دانپێدان ب خەلەتیێن خۆ، هەبوونا ڕۆحێ هاریكاریێ و خۆ كێمكرن و هاتنەخۆارێ ژ گۆپیتكا دفن بلندیێ و خۆمەزنكرن و ب زل زانینێ، و لبەرچاڤگرتنا هەمی هێما و سیمبۆل و نموونەیێن بلندێن جڤاكی وەكی تەمەن، و ئەرك و ڕۆل، و پەرگار و سەروبەرێ دارایی و جڤاكیێ خێزانێ و زەلامی ژ لایەنێ ژنكێڤە و هاتنەخۆارێ ژ ویست و داخوازیێن بێسنوورێن خۆ و نەكەفتنە دویڤ گۆتگۆتك و لۆمەیێن بێبنەمایێن خەلك و كەسانێن دیتر و چاڤلێكرن ل مۆدێل مۆدێلانێ یا سەردەم د كڕین و بدەستڤەئینانا پارەی و زێڕی و جلكا و كەرەستێن ناڤ مالێ و خۆ هلاڤێتن لدویڤ بازا خەلكێ پێچێبووی و زەنگین، یێن كۆ دبیتن شێوازێ بدەستڤەئینان و مەزاختنا پارەی لنك وان نەگۆنجیتن دگەل یا زەلام و مالباتا وی و وێ، چ ژ لایەنێ ڕەوشتی و ئەخلاقی و ئایینی بیتن یان ژ لایەنێ جڤاكی و داراییڤە، و چەندە بۆهایێن دیترێن ژ ڤی بابەتی كە هەمی پێكڤە دبنە ئەگەرێ كێمكرنا فشار و گڤاشتنێن دارایی و جڤاكی و سایكۆلۆژی لسەر زەلامی و خەسویێ و خێزانێ بگشتی و ئاستێ ئاساییشا سایكۆلۆژی بلندتر دكەتن كە ئەڤ ئاسایشە دبیتە ئەگەرێ گەرەنتی و مسۆگەركرنا بەختەوەرییا خێزانێ و جڤاكێ و ئاسایش و تەناهییا نەتەوەیی ل ئەڤرۆكە و سۆبەهیدا.
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / بەشێ دەروونزانیێ / زانینگەها زاخۆ
