تاكێ كوردی وەكی هەر تاكەك و كەساتیەك دیتر لسەر روویێ ئەردی و گۆڕەپانا جیهانێ ئانكۆ بوونا وی یە د چارچۆڤەیەكێ بناڤێ " دەمی " دا، كە ئەو بخۆ بریتیە ژ كۆمەكا روویدانێن كە ژ خالەكا دەستپێكێ دەست پێدكەتن كە ب " رابردووی " دهێتە نیاسین و " نۆكە " یێ بڕێڤە و ل " ئاییندەی " دا دێ بەردەوام بیتن و كۆتایی پێهێتن. بێگۆمان ڕامانا ڤێ ئەوە كو چەمك و تێگەهێ دەمی د هزر و مێنتالیتەیا ڤی تاكی مرۆڤیدا، ئانكۆ تاكێ كوردی، وەكی هەمی ئەو تاكێن دیتر زنجیرەیەكە ژ ڤان روویدانێن د سێ كۆژیێ دۆهی و ئەڤرۆ و سۆبەهیدا دزڤڕیتن و بەردەوامیێ ب بوون و مانا خۆ ددەتن.
هەكەر ڤی تێگەهێ د زانستێن جیاواز دا و نەخاسمە ژی زانستێن پەتی دا ڕامانەك جیاواز هەبیتن، ژ ئالیێ زانستێ سایكۆلۆژیڤە پترتر پویتە پێ دهێتە دان و ڤەدكێشیتن و گەنگەشەیا وێ دویرو درێژترە. هەرچەندە ژی كە دەم ژ جهی و ژینگەها فیزیكی و سروشتی نەیا ڤەبڕییە، لێ د هەمان دەم دا دناڤ زمان و كەلتوور و فەرهەنگێ نەتەوەیێ كوردی ژی ڕێكا خۆ یا ڤەكری و خۆ نیشانددەتن. هەر تاكەكێ كوردی، بەرۆڤاژی گەلەك نەتەوەیێن دەڤەرێ كە ئەڤرۆكە ل جهێ خۆ نەماینە و مانا وان تنێ د ڕابردوویدا هەبوویە، بۆ نموونە ئەكەد، سومەری، بابلی و یێن دیتر ل نۆكە دا ئەو یێن ژناڤچۆین و وەكی نەتەوە دەم یێ بۆ وان كۆتایی پێهاتی[1: 127]، و سروشتێ جۆگرافیایێ تاكێ كوردی فاكتەرەكێ بهێز و قایم بۆ مانا وی و پاراستنا وی بوویە د دەمێن دۆهی و ئەڤرۆكە و سۆبەهیدا. هەرچەندە كە نابیتن ژبیرا مە بچیتن ئەڤ تاكێ خۆڕاگر ژ كەڤنترین سەردەمێن دەمی " ڕابردوو " یێن وەكی نموونە چاخێ دەستهەلاتا ساسانیان ( 126-651 پ. ز. ) بگرە [2:41]، و هەتاكۆ پشتی هنگی و د سەردەمێن ئێك لدویڤ ئێكێن پشتی وی د بەرپەڕێن دیرۆكێ و د دەمێ " رابردووی " وەك نموونە ل دەستپێكا سەدەی بیستێ ژ ئەگەرێ داگیركەرێن جۆداجۆدا وەكی بەریتانیا و یێن دیتر گەلەك زیانێن كۆنكرێت و مادی، و دگەل دا ژی یێن جڤاكی و سایكۆلۆژی دیتینە[5:35]، و ل ڤان چەند سالێن بۆریدا ژی فاكتەرێن دیترێن جیاواز یێن بووین و دێ بنە ئەگەرێ ئاریشەیێن نەتەوەیی بۆ ڤی تاكێ كوردستانی و ژ وان فاكتەران ژی زێڕێ رەش و زێڕێ شین ئانكۆ ئاڤ بیتن [ 4: 36]، و ل وی دەمێ ئەم دێ بێژینە وێ " داهاتوو "، و ئەڤە هەمی ژ ئەگەرێ هندێ دەمێ سایكۆلۆژیێ تاكێ كوردستانی گرێدایە ب جه و جۆگرافیا، كەلتوور و فەرهەنگ و زمانێ وی، یێن كو ل هەمی دەمەكیدا، ل رابردووی و ئەڤرۆ و ئاییندەیدا، جۆدا بوویە ژ یێن نەتەوە و خەلكا دیتر و وەكهەڤیەك دگەل واندا نەبوویە.
هەكەر تێگەهشتن ژ دەمی بۆ گیانەوەران ل " نۆكە " دا راوستیایە و رابردوو و ئاییندەیەك تێدا نینە، بۆ تاكێن مرۆڤێن جیاواز ژی ئەڤ دەمە جیاوازە و نەراوستیایە. بۆ زارۆكەك و گەنجەكی ئەڤ دەمە بەرەڤ " ئاییندەیە "و بۆ پیرەمێرەكێ دانعەمر " ئاییندە " یەك تێدا نینە و تام و چێژوەرگرتن یا د بیرئینانا یادگاریێن رۆژێن بۆری و چۆییدا " رابردوو "، و بۆ هندەكێن دیتر د ڤێ نابەینێ دا جیاوازییا هەی و وەكی ئێك نینە و یا د دەمێن دیتر دا.
ئەڤ یاسا و راستیە لسەر تاكێ كوردستانیدا ژی دهێتە جێبەجێكرن. هەكەر بسپۆر و زانایەكێ وەكی بارووك د وێ باوەرێدا بیتن كە مشەختبوون و زۆردارییا نەتەوەیی و دەمارگیرییا ژ ڤی بابەتی كە ل دەمێ جەنگی و ترس و بزداندن و تیرۆرێ دژی مرۆڤان وان پالددەتن كە ژ ترسێن ڤێ زۆلم و ستەمێ د مێنتالیتە و مێشك و هزرا خۆ دا ژناڤ چەمكێن دەمی دا تنێ هزرێ د " نۆكە " دا بكەتن و تنێ بۆ " ئەڤرۆكە " بژیتن و " رابردووی " و " ئاییندەی " ژ بیرا خۆ ببەتن یان خۆ تۆخن و تێكهەلی وان نەكەتن[3: 112]، و تاكێ كوردی ل كوردستانێ " ئەڤرۆكە " ئازاد و سەربخۆ، ل پێشی چەند دەه سالان د سەروبەرەكێ وەسا دا بوویە كە نەك تەنێ د گۆتار و ئاخفتن و زمانی دا پابەندی ڤێ گۆتنا مەزنان كە دبێژیتن : " كۆلاڤێ خۆ بگرە با نەبەتن " بوویە، د سادەترین كارێن رۆژانە دا ژی ژیان لبەر بەرزە بوویە و هیچ ئاسۆیەكێ " ئاییندەی " تێدا نەهاتیە دیتن، هەتاكۆ گرێدانا عەلاگەیەكێ فێقی نە ب خلفەكێ، كو تشتەك و خلفەك كاتییە و پشتی هنگی و بێهنەكا دیتر دا بسانەهی ڤەبیتن، بەلكۆ گرێدانەك قایم ببوویە كە ئاماژەیەكە بۆ بێهیڤیاتییا تاكێ كوردستانی و ژیان تنێ بۆ " ئەڤرۆكە " بی و تێدا هندەك دیاردەیێن وەك " تەژی سەر گویفەكا مریشكێن " هاڤێتی سیمبۆلێ هزرنەكرن د پاشەكەفتكرن و ئاییندەی دابی و گەلەك نموونەیێن دیترێن ژ ڤی بابەتی، كە پێدڤییە تاكێ كوردی پشتی ڤان هەمی گۆهۆڕینێن مەزنێن هەرێمی و جیهانی د كێشەیا كوردستانێ دا دروست بووی، دەست ژ ڤێ تێگەها خەلەت بەردەتن و ل شوینا خۆ ئاسێ كرن د كەلهێن دەمێ یێن " رابردوو " و " ئەڤرۆكە "، كە بتنێ بوون و خەندقین تێدا، كو ژ نیشانێن وێ لاوازی، نەبوونا باوەریێ، نیگەرانی و ترس و پەریشانییە، هزرێ " ئاییندە" یەكا گەشتر دا بكەتن كە ژ بۆهایێن ئازادیێ و باوەری بخۆ و نەتەوەیا خۆ و دۆزا رەوایا وێ و دیرۆكا كوردستانیان، و هۆشیاری و زانین و شادی و ئارامی و ئاسوودەیی و ئاسایشا سایكۆسۆسیۆلۆژیك ئاڤێ ڤەدخۆتن و ببیتە ئەلەمێنتەكێ بمفا و ئاڤاكەر بۆ كوردستانەكا ئاڤاتر ل دەمێن " ئاییندە " دا.
ژێـــــدەر:
[1]بداخ، أحمد ( 2013 ). نەژاد و بنەكۆكا كوردا، چ. 1، چاپخانە هەوار، دهۆك، ( 145 )ل.
[2]ڕێكانی، هشیار و ئەنوەر تۆڤی ( 2011 ). دیرۆكا كوردستانێ، چاپا 2، ژ وەشانێن لقا 18، چاپخانا خانێ، دهۆك، ( 226 )ل.
[3] الفتلاوی، علی شاكر ( 2011 ). سیكولوجیە الزمن، گ. 1، دار صفحات، سوریە، ( 168 )ص.
[4] محمد، دیار صالح ( 2001 ). ئاڤ و كارتێكرنا وێ د سیاسەتا ئەڤرۆ دا، چاپ ئێكەم، چاپخانا كۆلیژا شەریعێ، دهۆك ( 54 )ل.
[5]وەرمێلی، شێخ موسێ ( 2001 ). صادق برۆ گولی بەردەوامیا كەلا شابانیی، چاپ ئێكەم، چاپخانا كۆلیژا شەریعێ، دهۆك.

*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / بەشێ دەروونزانی / زانینگەها زاخۆ