هزارەیێ پێشی زایینێ:
یا ئاشكرایە كە نەتەوەیێ كوردی ئێكە ژ نەتەوەیێن ب نەژاد ئاریایی كە بۆ ماوەیەكێ دویر و درێژ و چەندەها هزاران سالە لڤی سنوورێ نۆكە تێدا، دژیتن، و وەكی نەتەوەیێن دیترێن برایێ خۆ ژ لایەنێ كەلتووری و جڤاكیڤە یا لبن كارتێكرنا وان بیروباوەرێن جڤاكی و ئایینی دا بوویە كە لڤێ دەڤەرا پەحن و بەرین دا بوونا خۆ هەبوویە و ئێك ژ كەڤنترین ڤان بیروباوەر و ئایینە كەڤنە ژی زەردەشتی بوویە كە ب شایەتی گەلەك ژێدەران ئایینێ سەرەكیێ ڤێ نەتەوەیا بەربەلاڤ بوویە هەتا هاتنا مەسیحیەتێ و ئیسلامێ.
ئایینێ زەردەشتێ پیامبەرێ ئاریایی بزاڤ و شۆرەشەكا رەوشنبیری و كەلتووری و فەرهەنگی و هزری بوویە و د سەردەمەكێ وەسا كە مرۆڤایەتی پێدڤی بوو ئەو هەبیتن، یا هاتیە ناڤ جڤاك و نەژادێن ئاریاییدا. پرۆگرامێ وێ یێ هزری و ئایینی پلانەكا درێژخایەنا چاكسازیێ بوویە كە مرۆڤ دێ بهەمی وێرەكیڤە شێتن بێژیتن گەلەك ژ كاریگەریێن وێ ژی هەتا نۆكە د نەتەوەیێن سەر ب ڤی نەژادی دا ب ئاشكرایی و رۆهنی دهێنە دیتن و تێبینی كرن.
ئافرەت ئێكە ژ وان لایەنێن خێزانی و جڤاكی كە د وی سەردەمێ تاریێ شارستانیەتا مرۆڤایەتیێ و ژیانا وی دا، لسنوورێ ڤێ ئایینێ دا، بەر رەحمەت و دلۆڤانیا ڤێ چاكسازییا جڤاكی و كەلتووری و هزرییا ئایینێ زەردەشتێ پیامبەر دكەڤیتن.
چ گۆمان تێدا نینە كە ل وی سەردەمی شارستانیەتێن مەزنێن وەك میسرێ، یەونانا كەڤن، رۆمایێ، چین، سۆمەری و بابلی و هندی و یێن دیتر ژی لسەر گۆڕەپانا جیهانێ د گۆپیتكا دەستهەلاتێ و شارستانیەتێدا بوون، كەچی ل هەمی ڤان شارستانیەت و كۆمەلگەهاندا ئافرەتێ ئەو نرخ و بهایێ ژنكێن ئاریایی هەبوو، نەبوون. هەتاكۆ ژنك لنك جۆهیان ژی وەكی ئەوێن دیتر ژ مافێن رەوا و سەرەكی و سەرتایێن خۆ د بێبەهر و بێبەش بوون. وان دناڤ مالباتێ و جڤاكێدا رەوشەكا خراب هەبوو و وەكی بەردەستكێن زەلامێن خۆ و جڤاكێ دهاتنە هژمارتن، و پلە و پایەیەكێ وەسا نەبوون و ب كەنیز و خزمەتكار و هەتاكۆ كوێلە دهاتە سەرەدەریكرن، و ل پرۆسێسا دانەشویێ و شویكرنێ و گەلەك لایەنێن دیتر هیچ پویتەیەك ب بیروباوەر و خواست و داخوازی و ویست و ڤیانا وێ نەدهاتە دان، و د گەلەك جاران دا مافێ وێ دهاتە خوارن و بیروباوەرێن زەلامێ وێ و بابی بسەر یا واندا زال بوو.
بەلێ ژنا ئاریایی، و بێگۆمان یا كوردی ژی وەكی وان، د جەمسەرەكێ بەرۆڤاژی ڤان شارستانیەتێن كەڤنارە و دێرین، ژ گەلەك لایەنانڤە د رەوشەكا جیاواز دا دژیا و جیهانا ژیانێ بۆ وێ جیهانەك جیاواز بوو ژ یا ئافرەتێن نەتەوە و شارستانیەتێن دیتر.ژنا كورد مفا ژ پرۆگرامێ چاكسازییا زەردەشتی دیت، و د ماف و پلە و پایەیا جڤاكی دا گەهشتە ئاستەكێ بلندێ ئازادیێ و سەربخۆیێ و كارتێكرنێ د خێزانێ و جڤاكێدا.زەردەشتێ پیامبەر بووە سیمبۆلێ ئازادییا كچان د هەلبژارتنا ژیان و هاوسەرێ ئاییندە بۆ خۆ و بدەستێن خۆ، و ژنكێ وەكی زەلامەكی د كار و ئەركێن سەرملێن وان یەكسان و وەكی هەڤبوون، و بۆ ڤێ چەندێ ئەو بخۆ نموونەیەكێ بلندێ ڤێ هزرێ بوویە دەمێ دەلیڤە دایە كچا خۆ ( پۆرچیستا ) یێ كە ب هزركرنێ بڕیارێ لسەر وی مێی و زەلامی بدەتن یێ كو وێ وەك پێشنیار دیتبی ( جاماسپ )، كە ئایا وێ ژی ئەو دڤێتن یان نە؟ بڤی رەنگی وێ ئەڤ بیرۆكەیا تەژی دیمۆكراسیانە ئینا گۆڕەپانا ژیانا جڤاكی: كە ئازادی و سەربخۆییا تاكێ مرۆڤی بۆهایەك پیرۆزە و هەژی ڕێزلێنانێ یە، و پشكەك ژ ڤێ چەندێ ژی بۆ ئافرەتان دزڤڕیتن كە ڕێز ل بوون و مافێن وان هاتیە گرتن، و تەكەز یا لسەر پاراستنا ئازادی و بەهرەمەندییا وان ژ مافێ دەربڕینێ و پاراستنا ویستا خۆ، و مافێ فێربوون و ئاراستە و ڕێنماییكرنێ د خێزانێ و جڤاكێدا هاتیە كرن[4].
هەتاكۆ هندەك دیاردەیێن نەشرینێن وەكی لەشفرۆشیا ژنكا، د جڤاكا كوردەواریدا خۆدان پێشینەیەكا مەزن و كەڤنارە و پاقژە كە دیسانێ بۆ سەردەمێ زالبوونا هزر و بیروباوەرێن ئایینێ زەردەشتێ پیامبەر دزڤڕیتن كە ئەڤ كارە و رەفتارە ب تشتەك نەشایست و نەرەوا دهاتەهژمارتن، و هەتاكۆ تێكەلیا ڤی نەتەوەی دگەل نەتەوەیێن دیتر ژی نەشیا ببیتە ئەگەرێ هندێ ئەڤ دیاردەیا جڤاكی و نەشرین ببیتە پیشەیەك لنك و بۆ ئافرەتا كوردستانێ، ل دەمەكی كو د وان جڤاكان دا ئەڤ كریارە بۆ ئافرەتێن وان وەكی پیشەیەكێ بوو و ب تشتەك و رەفتارەك ئاسایی دهاتە هژمارتن [2 : 147 ].
هزارەی پشتی زایینێ:
دیارە پشتی كە قۆناغا ڕێنیسانسێ ل ئەورۆپایێ دەرگەهێ گەلەك دەلیڤەیێ ڤەكۆلینێن زانستی و رەوشنبیری و كەلتووری و رامیاری ل وان بۆ جیهانا دەرڤە ڤەكرن، ب سەدان شێوازێن مشەخیتبوونێ و گەشتۆگۆزاریێ بۆ جیهانا دەرڤەی ئەورۆپایێ لبەر تاكێ ڤی كیشوەری ڤەبوو، كە خۆ د گەلەك جۆرێن وەكی داگیركرنێ، و كە نموونەی وان ژی ڤەدیتنا كیشوەرێ ئەمریكایێ بوو، و بەلاڤكرنا ئایینێ مەسیحیەتێ و بازرگانی و بابەتێن ڕامیاری و دبلۆماسی دا خویا دكر، و كوردستانا مەزن یا كۆ ل وان سەردەمان و نەخاسمە ژی سەدەیێن دۆماهیكێ ژ هزارەیا پێشتر هیچ تۆخیب و سنوورەكێ دیاركری ئەو ژ ئێك جۆدا نەكربوو، پشكەك بوو ژ هەمی ڤان جۆرێن دیاردەیا كە كەسێن جیاواز ژ ئەورۆپایێ بناڤ و نیشانێن جیاواز پێدا دهاتن و دچۆن و یان لێ د مان و ماوەیەكێ لێ دژیان و پاشی دچۆن، كە بێگۆمان لڤی ماوەیدا وان گەلەك لایەنێن ژیانا ئاسایی، جڤاكی، و رامیارییا ڤێ دەڤەرێ ددیت و گەلەك ژ وان كەسان ئەو سەرەدان و مانا خۆ ل جڤاكێن كوردەواریدا یێن تۆمار كرین، كە هندەكێن وەكی كینان، دیریك، مینۆرسكی، ڕیچ، سۆن، سایكس، نۆئێل و یێن دیتر ژ وان رۆژهەلاتناسانە كە ب چاڤەكێ هویر تەماشەی رەوشا ئافرەتا كوردی كریی و ب بەراورد دگەل رەوشا ژیانا ژنكێ ل نەتەوەیێن دیترێن دەڤەرێ شایەتی بۆ هندێ دایە كو كورد پترتر ژ هەمی نەتەوەیێن دیترێن مۆسلمان مافێن جیاوازێن داینە ژنكێ وەكی ئازادییا دەربڕینێ ژ بیروباوەرێن خۆ، وەرگرتنا پلە و پایەیێن هەژی و گۆنجای، لبەركرنا جل و بەرگەكێ هەژی و ب ویست و ئارەزوویا خۆ وەكی پارێزەرەكێ كەساتیا وێ، باوەری پێدان ب ئافرەتێ دگەلەك دەلیڤەیێن جڤاكی وەكی پێشوازیكرن ژ كەسەكێ نەنیاس و بیانی بشێوەیەكێ ئاسایی و دویر ژ هەر جۆرە تووندوتیژیێ، پەیوەندییا ژنێ و زەلامان، و نەخاسمە یێن گەنج كە گەلەك جاران بڕیارا پێك ئینانا ژیانا هاوسەراتیێ لسەر بنەمایێ ڤێ پەیوەندیێ و ئەڤینداریێ دهێتە گرێدان. ئەوا رۆژهەلاتناسان شایەتی یا بۆ هندێ دای كو ژن ل كوردستانێ، نەوەكی ژنێ بوویە د نەتەوەیێن دیترێن وەكی ئەرەب و تورك و فارسان، بەلكۆ ل ڕێزا ئافرەتێ ل ئەورۆپایێ بوویە و هەتاكۆ گەلەك جاران ژنا كورد یا شیای ببیتە خۆدان دەستهەلات د خێزانێ و جڤاكێ و عەشیرەتێدا و پلە و پایەیێن بلندێن سەركردایتیێ ل ئاستێن مەزن وەربگریتن [ 2 ].
بشێوەیەكێ گشتی و بەهرا پتریا بیروباوەرێن ڤان رۆژهەلاتناسان لسەر ئافرەتا كورد پۆزتیڤانە و ئەرینی بوویە و بەلگە و ئاماژەنە بۆ نیشاندانا روویێ راستەقینەیێ ئازادییا ئافرەتا كوردی لچاڤ ئافرەتێن نەتەوەیێن دیتر كە پترتر لبن دەستهەلاتا پاتریاركی و بابسالاری دا بوویە كە د گەلەك ماف و لایەنێن ژیانێ ب چاڤەك كێمتر ژ زەلامان دهاتنە تەماشەكرن و سەرەدەریكرن.
* ***
ئافرەتا كورد ل هززارەی دۆماهیكێ:
ژێدەرێن زانستی و ئەتنۆلۆژیك ل ڤان دەهكێن بۆریدا ئاماژەی ب هندەك لایەنێن ژیانا ئافرەتا كوردی ددەن كە د جهێ خۆ دا سەلمێنەرێ ڕاستیا هەمان بیروباوەرێن كەڤناریێن ئایینێ زەردەشتێ پیامبەرن، و گۆتن و ڤەگێڕانا رۆژهەلاتناسانە كە لدۆر رەوشا ئافرەتا كورد هاتینە ئاماژە پێدان.
حەمید عارف ( 1984 ) بسپۆرێ زانستێن مرۆڤایەتی ئاماژەی ب هندێ ددەتن كە هەر چەندە كە سیستەمێ ستراكچەرێ خێزانا كوردەواری ژ جۆرێ بابسالارییە و ب گشتی تێدا و ژ ئەگەرێن جیاوازێن ئابووری و جڤاكی كۆڕ پترتر جهێ ویست و داخوازییا خێزانێیە و پترتر حەز بۆ بوونا تۆخمێ نێر لنك دەیبابان یا هەی، بەلێ دگەل هندێ دا ژی ئافرەتا كوردی جهەك تایبەتێ د جڤاكا كوردستانێ دا هەی. هەتاكۆ گەلەك ئافرەتێن كوردێن وەكی عادیلەخانا جاف، حەفسەخانا نەقیب و یێن دیتر ل جهێن جۆداجۆدایێن كوردستانێ ئاستێن بلندێن سەركردایەتی و پێشەوایەتیا جڤاكی یێن وەرگرتین و هەبووین[ 3 ].
هەر هەمی ئەڤ سەربۆرا دیرۆكییە كە جهەك و پلە و پایەیەك تایبەت دایە ژنكا كوردستانێ كە ژ گەلەك لایەنانڤە ژ خەلكێن دیتر جیاواز بیتن، و ئەڤ هزروبیرە كەڤنارە و دیرۆكییە یە كە د گەلەك دەلیڤەیێن دیتر دا یا رەنگڤەدای و نموونەیا هەرە دیارا ڤێ چەندێ ژی ل گۆڕەپانا ژیانا رامیاری و جڤاكییا كوردستانێ بارزانیێ نەمرە كە بدرێژاهییا ژیان و كارێ خۆ یێ سیاسی و جڤاكیدا گەلەك پویتە یا پێدای و ل شۆرشێن خۆ دا یاسایا خێزانێ دەردكەتن و تێدا هندەك یاسایێن گرنگ د بیاڤێ پێكهاتا خێزانێ و گرێدای ب ڕێزگرتن ل مافێن رەوایێن ئافرەتێ پێشكەش دكەتن و بڤێ چەندێ ب تووندی و دژواری ل دژی هەر جۆرە زۆلم و زۆردارییا ل وێ دهێتە كرن رادوەستیتن و دەلیڤەی بۆ پێشكەفتنا وێ ڤەدكەتن د خواندن و كار و پیشەی و خزمەتێدا و هەتاكۆ لسەر ئاستێن بلندێن رامیاری ڕێكێ لبەر وان خۆش و بسانەهی دئێخیتن [ 5 ].
****
پێداچۆنەكا بلەز ب پانۆرامایا رەوشا ژیانا ژنا كوردی و ب شایەتی گەرۆك و بسپۆر و خەلكا بیانی و پێشینەیەكا دیرۆكی ئاماژە و بەلگەیەكا حاشا هەلنەگرە كە سایكۆلۆژیایا كۆمەلایەتییا جڤاكا كوردستانێ د بنەڕەتدا د بەرژەوەندیی و مفایا ژنێ دایە و سنوور و پەرژانەكێ بهێز بوویە بۆ پاراستنا مافێن رەوایێن وێ تاكێ و تەواوكەرێ زەلامێ جڤاكێ، و هەر ئەڤ چەندەیە كە ئەو یا ژ ژنێن جڤاكێن دیترێن دەڤەرێ جیاواز كری و ڤێ ئێكێ بیرا مە دهینیتن كە ئەو ڕاپەرینا چاكسازییا زەردەشتێ پیامبەر پێڕابووی و دەستپێكری ئازادییا ژنان یا گەهاندییە ئەڤرۆكە كە ببیتە خۆدان كەساتیەك تایبەت بخۆ و سەربخۆ و خۆدان بڕیار و ویست و هەلوێست.
ژێدەر :
[ 1 ] رەزا، هاشم ( 2012 ). زەردەشت پێغەمبەرێ ئیرانی دێرین، وەرگێڕان: وریا قانع، دەزگای چاپ و بڵاوكراوەی جەمال عرفان، سلێمانی، كوردستان، ( 425 )ل.
[ 2 ] سندی،بەدرخان (2008) .كۆمەڵگای كوردەواری لەدیدێ رۆژهەڵاتناسیدا، وەرگێران : د.ئیسماعیل ئیبراهیم سەعید، چاپێ یەكەم، مۆكریانی، 620ص.
[ 3 ] عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الاقالیم الحچاریە، وزارە التعلیم العالی و البحپ العلمی، جامعە بغداد، 212 ص.
[ 4 ]غانم، خالد السید محمد (2006 ). الزّرادشتیەتاریخیاً و عقیدە و شریعە دراسە مقارنە، گ. 1، خگوات، دمشق:سوریە، ( 399 )ص.
[5] فتاح،محمدمراد ( 2013 ). كەلتورێبارزانی،چاپێئێكەم،چاپخاناكوردستان،زاخۆ، 185 ب.

*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / بەشێ دەروونزانی / زانینگەها زاخۆ