هەبوونا زمانی و هزركرنێ وەكی دوو دیاردە و تایبەتمەندی و پرۆسێسێن گرێدای پێكڤە و گرێدای ب مرۆڤی ڤە فاكتەرێن جۆداكەرێ مرۆڤی نە ژ هەمی بوونەوەرو تەنانەت گیانەوەرێن دیتر. هەگەر هندەك گیانەوەر تارادەیەكی مفایێ ژڤان دوو پرۆسیسا وەردگرن لێ یا دیارە كە ئەڤ مفاوەرگرتنە یا دئاستەكێ نزم دا و گەلەك سنووردارە. ئەڤ دوو بابەتەكە خۆ د زانستەكێ سەربخۆیێ بناڤ سایكۆلۆژیایا زمانەوانی دا پێكڤەگرێ ددەن جهێ پویتەیێ گەلەك فەیلەسۆف و زانا و هزرمەندا بوویە بدرێژاهیا دیرۆكا مرۆڤایەتیێ دا.
هەكەر زمان ب ئەركێن مفا گەهاندنێ(دەمێ ئەم دبێژین من ئەڤ تشتە دڤێتن و بڤێ چەندێ پێداویستیێن خۆ تێر دكەین )، یان ژی ئەركێ هەلسوكەفتێ و رێكخستنێ ل دەمێ تێكەلی و سەردەرییا جڤاكی دگێڕیتن، یان ژی ئەركەكێ تایبەتێ كەساتیێ لدەمی دەربڕینا مرۆڤی ژ هەمی هەست و بیروبۆچۆن و ئاراستە و بهایێن خۆ، لستۆیێ خۆ ڤە دگریتن، هزركرن لنك مرۆڤی ژی وەكی شیانەكا مینتالی ب ئەركێ كۆنترۆلكرنا هەمی ڤان ئەركا ڕادبیتن بڕیكا بكارئینان سیستەمێ دەماری كە ژ مێشكی و كۆمەكا خانەیێن دەماری پێك دهێتن. بگۆتنەك دیتر ئەڤ دوو لایەنە پێكڤەگرێدای و تەواوكەرێ كاری هەڤدۆنە.
هەكەر زمان بریتیە ژ شیانەكا هزری و مێنتالی یا كۆ دهێتە فێربوون و خۆ د هندەك سیمبۆلا دا دبینیتن كە بشێوەیەكێ ئارەروومەندانە دهێنە گۆتن و دەربڕین بۆ مەبەستێ پەیوەندیێ دناڤبەرا تاكێن جڤاكێ دا، ئاماژەیەكە بۆ دوو لایەنێن سەرەكی كە ئەو ژی مێنتالیتەبووناوێ و هەبوونا جۆرەكێ ئازادیێ یە لدەمێ بكارئیناناوێ ژ لایەنێ مرۆڤی ڤە.كە دڕاستایا خۆ دیسانێ هندەك ئەركێن دیتر ژی بستۆیێ خۆ ڤەدگریتن كە ئەو ژی ڤەگۆهاستنا زانیارییانە ژ نڤشەكی بۆ نڤشەك دیتر و تەواوكرنا ئەركێ گەشەكرنا كەلتووری و فەرهەنگی ل جیهانێ كە بەرهەمەكێ وێ ژی ئەم ئەڤرۆكە د وێ پێشكەفتنا تەكنەلۆژیایا سەردەمدا دبینیتن، و هەروەسا ژی ناسینا ژینگەها فیزیكی و مرۆڤییا دەوروبەرو جیاوازكرنا خۆ وەكی پێكهاتە و تاك و كەساتی و ستراكچەرەك سایكۆ-بیۆلۆژیك ژ وێ ژینگەها (نە- خۆد) یا دەرڤەیی، و تەواوكەرێ هەمی ڤان ئەركا ژی بەردەوامیا بوون و مانا مرۆڤایەتیێ لسەر روویێ جیهانێ یە.
ل ڤێ گۆتارێ دەلیڤە نینە كە گەلەك لایەنێن گرێدای ب زمان و هزركرنێ بهێتە گەنگەشەكرن، لێ بابەتێ كە مەبەستە بهێتە ئاماژەپێ دان ئەوە كە بەلكۆ هندەك ڤێ پرسیارێ ژ خۆ بكەن كە، ئایا چ پەیوندی دناڤبەرا زمانی و هزركرنێ دا هەیە؟ و گەنگەشە و بەرسڤاوێ هەر نە وەكی بابەتێ بوونا هێكێ و مریشكێ و كیژپێش كیژێ هەیە، بیتن؛ لێ گەنگەشەیەك دویر و درێژە و وەكی گەلەك بابەتێن گرێدای ب مرۆڤایەتیێ ڤە گەلەك ئاڤێ ڤەدخۆتن و ڤەدكێشیتن.و هزر و بیروباوەر و ئاراستەیێن جیاواز كارێ شرۆڤەكرن و بەرسڤا ڤێ پرسیارێ دكەن و ددەن. هندەك باوەرییا وان ئەوە كە ئەڤ پەیوەندییە پارالێلە،و یێن هەین كە دبێژن پەیوەندییەك ئەگەرییە ( سەبەبی). ئەڤ دوو ئاراستەیە خۆ د دوو گرووپێن سایكۆلۆژیستا دا دبینین كە گرووپێ ئێكەم ئانكۆ رەفتارگەرانوێنەراتیا وان دكەن و باوەرا وان ئەوە كە چ جیاوازیەك دناڤبەرا زمانی و هزركرنێ دانینە و هەردوو ئێك تشتن و دوو روویێن دراڤەكێنە، بەلێ ئاراستە یا دووهەم كە زانایێن بناڤ و دەنگێن وەكی فیگۆتێسكی و ژان پیاژێ خۆ ب نوێنەرێن وێدەبینن باوەری یا بهندێ هەی كە پێدڤییە ئەم زمانی و هزرێ ژ ئێك دیتر جیاواز بكەین چونكی هەر ئێك ژ وان بابەتەك جۆدا وسەربخۆیە و پێدڤی یە بشێوەیەكێ تایبەت بهێنە ڤەكۆلین و گەنگەشەكرن. ل بەرامبەری ڤان دوو ئاراستەیێن سایكۆلۆژیك لدۆر زمان و هزركرنێ دا ئاراستەیەك دیتر ژی مایێ خۆ د ڤێ چەندێ ا دكەتن و باوەری یا بهندێ هەی كە پەیوەندیەكا مۆكم و بهێزیا دناڤبەرا ڤان دووبابەتادا هەی چونكی زمان دەلیڤەیەكە بڕێكاوێ هزر دهیتە دەربڕین وەكی دەربڕینا جەستەیی و یان هونەری بڕێكا و ێنەكێشان و مۆزیكێ، هەرچەند ئەو تاڕادەیەكی دڕاستن كە زمان ژ بەربەلاڤترین و ڕاستەوخۆترین و گشتی ترین شێوازێن دەربڕینێنە كە هەمی یان گەلەك مرۆڤان پێ چێ دبیتن پێ ڕابن.
بەلكۆ ئەو و كەسێن بۆ خواندنێ یان فێربوونا زمانی چۆینە دەرڤەیوەڵاتی ئەڤ گەنگەشە رۆهنتربیتن دەمێ بیراوان دهێتن كە مامۆستایێن زمانێ بیانی بەردەوام تەكەزێ لسەر هندێ دكەن كە قوتابیان ڕابهینن كە پێدڤی یە ئەو وەكی خەلك و كەسەكێ وی وەڵاتی هزربكەتن داكۆ بشێتن زمانێ وان باش وزووی فێرببیتن، و ڕاستە كە ئەڤە جۆرەكێ داگیركرنا كەلتووری یە، لێ دهەمان دەمدا ژی تەكتیكەكێ زانستی و لۆژیكانەیە بۆ فێربوونا زمانەكێ بیانی نەخاسمە و هەرزمانەكی بتایبەتی .جهێ دلخۆشیێ یە تاكێ كوردی بشێوەیەكێ گشتی و ب ئەزمون خۆ یا چەندین سالەیا مشەختبوون و ئاوارەیی و دەربەدەری و ڕەڤین ژ زۆلم وزۆر وستەما دۆژمێن خۆ نیشان دای كە ژ گەلەك نەتەوەیێن دیتر و نەخاسمە ژی لایەنێ فێربوونا زمانێن بیانی و ئەورۆپی، ئاتەكێ باش دنوێنیتن، كە ئەڤ بەلگەیە بۆ هندێ كە بسەلمینیتن ئەڤ نەتەوێ هشیار وژیر، هەكەر خۆدانێ رەوشەكا باش یار ِامیاری یا تەژی ئاسایێشا جڤاكی و سایكۆلۆژی بیتن و بەلكۆ خۆدانێ كیانەكێ سەربخۆیێ جۆگرافیایی بیتن، بشێتن ببیتە ئێلێمێنەك ب مفا بۆ جڤاك و نەتەوە و وەڵاتێ خۆ و جیهانێ و كاروانێ مرۆڤاتی و شارستانیەتێ بگشتی بڕێكا گەلەك بەرهەم و داهینان و دەستكەفتان، كە ژیانا لبن زۆرداریێ دەلیڤە نەدایە دماوێ ڤان چەندین هزاران سالێن بۆری بدەست خۆڤە بهینیتن.
ژێدەر:
1. هجمان، پرۆفیۆر روی سی.(1989).اللغە و الحیاە و الگبیعە البشریە، ترجمە: د.داود حلمی أحمد السید، گ.1 جامعە الكویت، 203ص
2. یوسف، د.جمعە سید(1990).سیكولوجیە اللغە و المرچ العقلی، عالم المعرفە، سلسلە 145، الكویت / 298ص.